«Қара археологтардан» қалай қорғанамыз?

...Былтыр күз айында әрбір бұта мен жусаннан тарихтың көне белгісін іздеген ел мен жерге жанашыр азаматтармен бірге Маңғыстаудың бірнеше тарихи-мәдени орындарын аралап, алыс түкпірдегі аталар рухтарына зиярат ету мүмкіндігі туындаған болатын. Белгілі Шерқала тауынан өтіп, Ақмышқа маңдай тіреп, көңілімізді де, көзімізді де осы тұсты жанай жатқан Қызылқала қалашығының орнына аудара бергеніміз сол еді, елсіз жатқан далада жаяулатып келе жатқан жалғыз адамды аңғардық. «Қыстың көзі қырауда» демекші, құбылмалы күздің қара суығында жапан даланы жаяу аралаған жанды тосып, тілдесуге тырыстық. Сөйтсек бұл жоқ іздеген қазақ та, қойын қаптата жайған шопан да емес, Франциядан келген фран­цуз азаматы екен. Сапар мақсатын айт­қан жоқ, біз сопылық ілімнің сүрлеуі­мен 362 әулиелі Маңғыстаудағы аталар қауымын аралап, зиярат еткен мұсылман, әлде ескі орындардан әлдебір дүния – «айдаладан батпан құйрық» іздеген келімсек болар деп топшыладық.

Олай ойлауға негіз де жоқ емес. Маңғыстаудың өн бойын түрткілеп-тіміс­кілеп, қара жердің қойын-қоны­шын қопара қазып, тарихи ескерт­кіш­тер мен үйінділерді аударып-төң­керіп, тау қойындарына, үңгірлерге сүң­гіп, жыра-жықпылды қаққылап қазы­на іздеушілер көбейіп кеткен. Қол­дарына арнайы темір, қазына түр­лерін іздейтін бір-бір құрылғыны ұста­ған «қара археологтар» мотоцикл мен жол талғамайтын көліктерге мініп, ен да­ланы еркін кезіп жүр. Өздерін «жоқ­ты іздеуші, өткенді жаңғыртушы ел патриоттары» санайтын бұлардың көксегені расында ел мәдениеті мен тарихын түгендеу ме? Жоқ! Ескі орындардан табылған қымбат металдарды, асыл тастардан жасалған зергерлік бұйым­дар мен өзге де қазба байлық­тар­ды табыс көзіне айналдыру. Әйтпесе, тапқан мыс, күміс, алтын тиындары мен сақина, өзге де табыстарын саудаламас еді олар?! Сатып алады-ау деген жандарға телефон соғып, көненің көзін әспеттеген мекемелерге хабарласып, әлеуметтік желілерде жар салмас еді. Кімнің қай жерден не тауып, оны қайда жібергенін ешкім білмейді – есепсіз жүріс, аласапыран алыс-беріс. Тіпті ескі қолжазбалар, көне кітаптар, жазу-сызуы, белгі-бедері бар сақиналардағы қаншама сырлардың келімсектермен бірге келмеске кеткенін ойлағанда, өкінуден басқа амал жоқ.

Біздің даладағы бұл дүрбелең Ресейде металл іздеушіні немесе сол мақ­саттағы құрылғы ұстағанды әкім­шілік жауапқа тарту туралы заң қатай­ған соң күшейе түскен.

«Арқа жайлы болса, арқар ауып несі бар?» дегендей, жердің асты мен үстін, тіпті ауа мен суды қызғыштай қорыған көрші елдің екпіні көкейін жер қойнын ақтарып, қазба іздеу тескен ашкөздерді шекарадан бері шұбыртқан секілді. Күн жылынып, жераяғы кеңіген көктемде, жаймашуақ жазда Үстірт үстін, шың жиектерін аралап жүрген ресейлік «қонақтарды» көресіз, көресіз де үндемейсіз. Оған жергілікті жігіттердің қосылып, олар салып кеткен соқпақты одан әрі кең даланы кеулей созып, олар бастаған істі белсенділікпен жалғастырып жүргенін түсінесіз. Оған да үндемейсіз...

Бүгінде «қара археологтар» Маңғыстауда Шерқала тауының айналасын толық қазып, Есекеннің ойындағы үйікті де 3-4 метр тереңдікте қопара үңгіген. Бұлардың әрқайсысы тарихи дерекке бай, шежірелі орындар. Мысалы, «қара археологтардың» назарынан тыс қалмай, осы кепті киген Қызылтас бекінісін алайық. Ресей мен Хиуа арасындағы шиеленіске орай 1834 жылы Каспий теңізінің солтүстік-шығысында салынып, қазақ үшін қайғылы жылдардың белгісі болған Ново-Александров қамалы – Қызылтас бекінісі 500-ге тарта жауынгерден құралған әскер ұстап, Хиуаны жаулау үшін қамданған патшалық Ресейдің әскеріне әрі-бері өткенде жан-жақты қолдау көрсеткен маңызды нысан қызметін атқарған. Маңғыстау ауданының аумағындағы Сай-Өтес ауылынан 50 шақырым қашықтықта орналасқан аталмыш бекініс орнында бүгінде Қызылтас мешіті, қорым және тұрғын үй құрылыстарының қалдықтары сақталған. Отаршылықтың қамытын кигізген тарих ащы болғанмен, ескерткіштің аты ескерткіш, ол сақталуы, зерттелуі, ұрпаққа насихатталуы, сонымен қатар өз құндылығымен, тарихилығымен уақытқа, қоғамға, ұрпаққа Отанды, ел мен жерді сүйіп, өткендерді құрметтеу үшін рухани тұрғыда қызмет етуі тиіс. Алайда, біз оларды лайықты қорғап, рухани тұрғыда пайдалана алмай келеміз. Қызылтас бекінісі де ойдым-ойдым қазылып, ойсырап жатыр.

Неге бұлай? Біз неге «қара археологтардан» қорғана алмаймыз? Олардың озбыр әрекетін көре тұра ләм дей алмайтынымыз қалай? Дей алмаймыз, өйткені оларға уәж айтуға заң аясында құқымыз жоқ екен. Бізде ауа, су, жердің асты-үсті емес, тек мемлекеттік қорғауға алынған жерлерге, нысандарға тиіспесе болғаны, қалған кең даланың, ол жерлердегі сансыз мұралардың сұрауы жоқ екен. Осыны жақсы білетін жоқ жерден тапқыштар кең даламызды алаңсыз кезіп жүр...

Гүлайым ШЫНТЕМІРҚЫЗЫ,

«Егемен Қазақстан»

 Маңғыстау облысы