Сондықтан төрт түлік малдың қарасын көбейтуге барынша күш салды. Күтіп-баптауға, аман сақтауға асқан ұқыптылықпен, жоғары жауапкершілікпен қарады. «Бақпасаң мал кетеді...» деп мақалдатқаннан бұрын «мал-жаның аман ба?» деп құшақ жайып көрісетінінен көп жайды аңғаруға болады. Сонау бір зұлмат күндерде, «қарағай басын шортан шалған» зар-замандарда, жұтқа ұрынған жылдарда да төрт түлік малдың тұяғын қайта тіктеп, тіршілік көзіне айналдырып отырды. «Қой ақсағымен мың» демекші, ауру-сырқау малға ем-дом жасауда да алдына жан салмаған, жетік білген. Төрт түлік малда кездесетін күл (оспа), қарасан, күйдіргі, топалаң, аусыл сияқты көптеген аса қауіпті жұқпалы ауруларға қарсы емдеу мен профилактикалық шараларды ойлап тапты. Айталық, ағылшын дәрігері Эдуард Дженнер 1796 жылы күл ауруына қарсы алғашқы екпе дәрісін (вакцина) пайдаланған болса, қазекең бұл әдісті ерте заманнан-ақ тәжірибеден өткізіп, тиімді пайдалана білген болатын. Күлмен ауырған малдың жарасынан алынған қабыршақты қайта ұнтақтап, сау малдың терісіне тырнап жаққан. Сонда малдың организмінде күлге қарсы иммунитет пайда болып, мүлдем ауырмайтынын білген. Алайда жазу-сызу жоқ заманда ойлап табылған бұл ғылыми құнды жаңалық еш жерде тіркелмеген. Қазақ жерінде мал шаруашылығы мәдениеті мен ветеринария қызметі Еуропаға қарағанда едәуір ерте дамығанына осыдан-ақ көз жеткізуге болады.
Кешегі Кеңес өкіметі кезінде ветеринария қызметіне аса көп көңіл бөлінгенін білеміз. Мал дәрігерлері кеңшар мен ұжымшардың ең беделді қызметкерлері саналатын. Мал басын аман сақтау мен көбейтуде, таза, сапалы мал өнімдерін молайтуда мал дәрігерлері бірінші дәрежелі рөл атқаратын. Компартия басшылары адамдардың саулығынан гөрі, малдың өлім-жетіміне жол бергендерді, әсіресе мал дәрігерлерін қатаң жазалайтын. Бруцеллез бен туберкулез сияқты кең тараған індеттерді жоюға жанын салатын. Ай сайын ірі қара мен ұсақ малдан қан алып, бруцеллезге қарсы тексеріп, туберкулинизация өткізіп, ауру малдарды анықтап, басқа да 30-дан астам жұқпалы ауруларға қарсы екпе жасап, нақ бір қиян-кескі ұрыс даласында жүргендей жанкештілікпен жұмыс атқаратын осы мал дәрігерлері болатын.
Ветеринария қызметінің орасан зор маңызға ие болатынының тағы бір себебі, адам ауруларының 70-80 пайызы мал және одан алынған өнімдерден беріледі. Ауру малдардың еті мен сүтінен, жүні мен терісінен, тікелей қарым-қатынаста болған адамдар түрлі жұқпалы және паразитарлы ауруларға ұшырайды. Өліп те кетеді. «Ауру – астан» дейді қазақ. Сондықтан қолға үйретілген барлық жануарлар мен құстардың, тіпті ара мен балық та түрлі аурудан таза, өнімдер сапалы болғанда ғана адам денсаулығына айтарлықтай қауіп төнбейді. Кеңестік гельминтология ғылымының негізін салған академик К.Скрябиннің «Медицина – адамды, ал ветеринария – бүкіл адамзатты емдейді» деуі тегін емес. Ветеринария қызметіне берілген ең жоғары баға осы болса керек!
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі аласапыран, жаппай жекешелендіру төрт түліктің түбіне жетті. Тігерге тұяқ қалдырмады. Мал фермалары қаңырап бос қалды. Ветеринария қызметі құрдымға кетті. Енді ғана ғой, мал басы көбейіп, мал дәрігерлерінің төбе көрсетіп жүргені. Жай көрсетпейді, мемлекеттік көліктің тізгінін ұстаған үлкен шенеунікке ұқсайды. Дегенмен, әлі де болса шалағайлық шаш-етектен. Өйткені малдың бәрі жекенің қолында. Сол жеке адам білгенін істейді. Ауырған малын емдетуге қалтасындағы қаражатын қимаса, терісін сыпырып базарға өткізеді, не арзандау бағамен көрші-қолаңға тарқатып жібереді. Базарларда ветеринарлық бақылау мен қадағалау бетімен кеткен. Ереже қатаң сақтала бермейді. Кешенді профилактикалық іс-шаралар мен жұқпалы, паразитарлық ауруларға қарсы екпеге мал басы түгел қамтылмайды. Өйткені біреудің малы жайлауда, біреудің малы айдауда, енді бірінікі байлауда тұрады. Бәрі қағаз жүзінде қатып тұр, қателік таппайсыз.
Мына нарық заманында мал дәрігерлеріне өкпелеу орынсыз. Обалы нешік, шақырту құлағына тисе шауып келеді. Ауырған малды көріп, бір құлаш дәрі-дәрмектің атын қағазға түртіп, мал иесіне ұстата қояды. Ол дәрілерді медициналық дәріханалардан ақшасына сатып алады. Мал дәрігері ем-домды жасап, қызметіне бірталай ақы сұрайды. Бересіз. Бірақ малдың аяғына тік тұрып кететініне ешкім де кепілдік бермейді. Ертең жаз шыға ірі қараның жауы – «қан кеселі» қайнайды. Кенеден келетін кеселге екі малдың бірі ұшырайды. Ой, сол кезде мал дәрігерлерінің табысы молайып, бір жырғап қалады.
Ауданда ветеринария саласы біреу болғанымен, отауы бөлек, атауы басқа төрт мекеме төрт жаққа тартқылап жатқанға ұқсайды. Айталық, аудан әкімдігінің ветеринария бөлімі, ветеринарлық инспекция, ветеринария қызметі және ветеринарлық зертхана мекемелерінің аттарынан ат үркеді. Бас-басына би болған, әр мекеме өз алдына «магнат-монстр». Бір сөзбен айтқанда, қойшыдан қожайын көп. Бірақ соларға аудан тұрғындарының көңілі тола ма? Жауапкершілігі қандай? Мәселе сонда ғой. Жекенің малы өлсе, не амалсыз бауыздаса ешкім де ештеңеге жауап бермейді. «Мал ашуы – жан ашуы» деп мал иесі жерге бір түкіреді. Қолдан келер қайран жоқ. Баяғыдай малдың басын сұрайтын заман емес. Дегенмен, адамзатқа, экономикаға, ауыл шаруашылығына зиянын тигізетін аса қауіпті жұқпалы аурулардың таралуына жол бермей отырғанымызға әл-әзірше шүкір дейміз. Бұл аздық етеді. Өйткені ветеринария қызметіндегі кішкентай шалағайлық үлкен ұтылысқа ұшырататынын ұмытпауымыз керек.
Мал дәрігерлерінің мәртебесі жайлы мандытып ештеме айта алмаймыз. Бірақ айтуға тиіспіз, айтамыз да. Адам денсаулығынан артық не бар дейсіз. Сол адамдар мен жануарлар әлемінің саулығын қызғыштай қорғайтын мал дәрігерлерінің мәртебесі бәрінен де биік тұруы тиіс деп ойлаймыз.
Махамбет САПАРМҰРАТОВ,
Білім беру ісінің құрметті қызметкері
Оңтүстік Қазақстан облысы,
Мақтаарал ауданы
