Жақында Семейдің «қара шалы» – отыз жылдан астам уақыт Абайдың музей-үйінің шырақшысы болған Төкен Ибрагимов дүниеден озғанда да, бірден Зейнолла ойға оралған. Сол «қара шалдың» Зейнолланы Жазушылар үйінен шығарып салғалы жатқанда Семейден жетіп, аңырап дауыс салып келгені қазалы қауымның есінде. Жайшылықта да сол Төкең: «Бұл Серікқалиев тек жақсылықтан ғана жаралған жан ғой» деп сыр төгер еді.
Иә, наурыз айы келгенде де біз Зейнолланы еске аламыз. Сонда жұрт наурыз мерекесін тойлағалы жатқанда, жайсаң жанның демі таусылып, сол Ұлыстың ұлы күні оны ақырғы жолға шығарып салғанбыз. Жазушылар үйіне онымен қоштасуға қаншама адам жиналды десеңізші! Туған қызындай болған Қымбат қарындасымыз: «Сағынады сан жүрек, сағынады, Ғұмыр кешу бақыт қой мағыналы, Қазанаттай қазақтың азаматы, Қасқайып жүре тұрса неғылады!» деп жоқтау айтқанда, жұрттың сай-сүйегі сырқырағаны да еске түседі. Жүре тұрғанда, Зейнолла Серікқалиұлы бүгін 80-ге келер еді-ау. Ал ол бұдан 14 жыл бұрын дүниеден өтті.
Уақыт – емші. Қайғыны да жазады екен. Ол туралы мұңды ой бірте-бірте сағынышқа айналып, оның азаматтық келбетін, мінездерін еске алып, жақсы доспен қайта кезіккендей болады екенсің. Мұңды сағыныш үнемі оны іздетеді. Бір жақсылық болғанда, осыған Зейнолла қалай қуанар еді дейсің. Көңіліңді құлазытқандай кемшілік кезіксе, әлдебір сорақы қылыққа куә болғанда, осы сәтте Зейнолла не дер еді, қандай әрекетке барар еді дейсің. Ол ардың өлшеміндей азамат еді ғой.
Әрине Зейнолла Серікқалиұлы туралы айтқанда, ең алдымен оның шығармашылығына, соңына қалдырған мұрасына, еліміздің рухани өмірін кемелдендіру мақсатында атқарған қызметіне тоқталған жөн. Ол университеттің журналистика факультетін бітіргендіктен де, еліміздің біршама баспасөз орындарында жемісті еңбек етті. «Пионер», «Жұлдыз» журналдарында, «Социалистік Қазақстан» газетінде, «Қазақстан», «Раритет» баспаларында оның айшықты іздері қалған. М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтындағы жауапты жұмыстарымен бірге, Мұхтар Әуезовтің мұражай-үйінде ұзақ жыл қызмет атқарып, ұлы жазушының толық шығармалар жинағын шығаруға толымды үлес қосты. Баспа, полиграфия және кітап саудасы комитетіндегі басшылық қызметінде де, Парламенттегі қызметтерінде де талай игі істердің басында жүрді. Мұның бәрін қаншалық жақсы атқарғанымен, жалақы алып, күнкөрістің қажетін өтеген ісі десек, қоғамдық негіздегі Жазушылар одағы басқармасының мүшесі, Сын кеңесінің төрағасы, Жазушылардың халықаралық қауымдастығы тексеру комиссиясының мүшесі, БҰҰ-ға жәрдемдесу қауымдастығы басқармасының мүшесі, Үкімет жанындағы Әдебиет, өнер және сәулет саласындағы Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комиссияның мүшесі ретіндегі атқарған жұмыстарының да өзі не тұрады?!
Қалдырған мұрасы дегенде, ғылыми-зерттеу, сын кітаптары, тамаша аудармалары, мәдениет, өнер жайындағы танымдық жинақтар үлкен сөрені толтырар еді. Әсіресе сын кітаптарында әдебиетіміздің, өнеріміздің, мәдениетіміздің келелі мәселелері терең ғылыми негізде, философиялық пайымда талданды. Кітаптарының бір ерекшелігі – олардың мазмұны, көтерген мәселесі қосалқы атауынан айқын аңғарылып, оқырманды ойға шақырып тұрар еді. Қараңыз: «Ойлар, толғаныстар. Қазақ әдебиетінің қазіргі мәселелері» (1967), «Жылдар сазы. Әдеби сын, зерттеу» (1971), «Ақыл таразысы. Ғылыми және көркемдік таным ерекшеліктері» (1976), «Ақ жол. Сын кітабы: мақалалар, зерттеулер» (1990), «Дүниетану даналығы. Жоғары оқу орындары ұстаздары мен студент жастарға арналған оқу құралы» (1994), «Тағдыр және біз. Әдеби-сыншылдық көзқарастар, толғаныстар, эссе» (1997), «Алтын жамбы. Қазіргі көркемдік ой танымдарына көзқарас: талдау, толғаныстар» (2001).
Негізгі кітаптарын атасақ та, оған талдау жасауға жүрегің дауаламайды. Тым күрделі. Ауқымды. Бір-екі ауыз сөзбен оларды тұжырымдай алмайсың. Айтар кеңесің – оларды оқу керек. Өкінбейсің. Санаң байиды. Бұл кітаптарға халықаралық «Алаш» сыйлығы, Мемлекеттік сыйлық жайдан-жай берілген жоқ. Сол асыл дүниелерден Зекеңнің өзін, оның азаматтық келбетін тапқандай боласың.
Енді оның сол азаматтық келбетіне ойысайықшы. Мұны оның әр қадамынан, басқалармен қарым-қатынасынан, жай жүріс-тұрысынан да аңғарар едің. Зейнолла қуана да білетін, арға тиетін әрекетке кезіксе ренжи де алатын. Қуанатын кезі көп еді. Жолдастарының, таныстарының қуанышы оның да қуанышы болар еді. Қуанғанда, ерекше қуанар еді. Өзінше, Зейноллаша қуанар еді.
Оқуды бітіргеннен кейін мен сыртта біраз жыл жүріңкіреп, Алматыға кейінірек оралдым. Зейнолла алдымнан шықты. Өзі жақын араласатын ортаға кіргізгісі келген. Асқар Сүлейменовпен танысуым есте қалыпты. Зейнолланың қалағанына қарамай, етене жақындасып кете алмадық. Үшеуіміз бір отырғанда: «Мынау нахальный, өз дегеніне басқаның көнгенін қалайды. Сен оған көнбессің. Тек ренжісіп қалмаңдар» деп күлген. Рас, жақын табыса алмадық. Сыйластықпен шектелдік. Оның есесіне, Айтоты-Қымбат апамызбен тіл табысқанымыз ешқашан ұмытылмайды.
Асқар дүниеден өткеннен кейін оның анасы жайында Зейнолла аңыздай әңгіме айтты. Апамызға сәлем беріп қайтайықшы деп өтініш айттым. Сөйтіп Зейнолла екеуміз Үлкен Алматы өзенін бойлап, тау жаққа қарай жаяу тарттық. 5-6 шақырымдай жүріп жеттік. Қымбат апамыз Асқардың баласы, өзінің немересі Әлішердің үйінде тұрады екен. Қандай кездесу болды десеңізші! Айтоты-Қымбат апамызбен кездесуіміз, ол кісімен сұхбаттасу өз алдына әңгіме. Қазіргі менің айтпағым – Зейнолланың өз достарының туыстарымен қарым-қатынасы. Мұндай қарым-қатынас адамдарына қарай қалыптасатын шығар. Асқардай ұл өсірген адам да тегін емес. Зейнолла – сол ұлдың досы. Жиірек кездесетін айналып-толғану, көзге алып, жас елжіреп жату емес, біртүрлі ондай күйректіктен жоғарылау, дегдарлық қарым-қатынас. Көңілді көтеретін, адамды өзімсітіп жақындата түсетін жұмсақ, әдемі қалжыңдар қандай! Асқар анасымен қатты қалжыңдасады екен. Зейнолла да қалжыңға басты. Асқар қандай болса, мен де сондаймын дегенді сөзбен емес, осындай қарым-қатынаспен аңғартты. Кейін Зейнолла дүниеден озғанда Айтоты апамыз оның отбасына келіп, туған баласынан айырылғандай жоқтады.
Жолдастыққа мәрттік, досқа адалдық оны айрықша ерекшелендіріп тұратын. Бұған қатысты әңгіме көп. Зиялы қауымға белгілі азамат, телевидение және баспа ісінің белгілі қайраткері Мақсұт Әубәкіров бәріміз бірге оқыдық. Жан-жақты шығармашылық қабілеті бар азамат біраз жыл түрлі әкімшілік қызметте жүрді де. Өзінің шығармашылық мүмкіндігіне онша көңіл бөлмеді, әйтпесе төгілтіп-төгілтіп өлең де жазатын, мөлдіретіп көсемсөзді де жазып тастайтын. Бірақ сол қабілетіне көп мән бере қоймайтын. Соған бәріміз де, әсіресе Зейнолла көбірек ренжігендей болатынбыз. Жазсайшы дейтінбіз.
Мақсұт біршама жазып та жүріпті. Сол жазғанынан үзінділерін кейін газет-журналдарға да бастырды. Өкінішке қарай, атпал азамат өмірден ертерек озды да, жазып жүрген үлкен шығармасы аяқталмай қалды. Сол дүниені Зейнолла қолға алды. Біраз шаруасы бар екен. Тіпті біткен дүниені автордың қайта қарайтыны да бар ғой, ал бітпеген нәрсені аяқтау оңай емес. Соған Зейнолла бірнеше айын арнап, тапжылмай отырып бітіріп шықты. Ол өзі қағазы жоқ, кітап шығарудың қиыннан қиын кезеңі еді, тағы да бір баспагер Нұрмахан Оразбектей жомарт азамат араласып, роман жарық көрді. Мақсұтқа үлкен ескерткіш тұрғызылды. Зейнолла болмаса, сол кітаптың шығуы екіталай еді. Оған Зейнолланың жазушылық таланты, жан жомарттығы керек еді. Мұндай қасиеттердің басқалардан табыла беруі де сирек қой.
Әйтпесе оның ақын Өмірзақ Қожамұратовтың шығармашылық мұрасына қамқор болуы – азаматтықтың биік өнегесі. Жұрт өз кітабын шығара алмай жатады. Ал Зейнолла осынау ақынның қолжазбаларын іздеп Өзбекстанға барып, басын құрап, екі кітап шығарды. Бір ақынды қайта тірілтті десек болады. Бұл Зейнолладай үлкен жүректі азаматтың ғана қолынан келеді.
Адамдардың танылатын нәрсесі көп қой. Тіпті қалай демалатынына қарап та олардың кім екенін аңғара аласың. Зейнолла тауға шығып демалғанды жақсы көретін. Тауға бірге шығып жүрдік. Бастаушымыз – фотошебер Нұрғожа ағамыз Жұбанов. Үлкеніміз – 80 жастағы академик Бүркітбай Айдарханов. Бәріміз Табиғат-анаға баладаймыз. Сонда Зейнолла: «Керемет қой! Қандай сурет! Мұны ешқандай сурет галереясынан таба алмайсың. Жұрт осыны неге түсінбейді, неге тауға шықпайды? Бәріміз бір-бір адамды ертіп шықсақ, одан кейін өз кезегінде олар да басқаларды ертіп шықса, қанша адам ғажайып дүниемен қауышар еді!» деп армандап та кететіні болушы еді.
Сол тауға шығып жүргенде, бізге бір ой келді де, соны Зейнолламен бөлістік. Халқымызда әулиелердің, атақты адамдардың басына барып зиярат ететін дәстүр бар. Соны жаңаша жаңғыртып, ұлыларымыздың басына жаяу сапармен барып құрмет көрсетсек, жұртқа ой салғандай іс болмай ма дедік. Зейнолла бірден қолдады. «Сол сапарларға қалайда мен де қатысамын» деді. Кейін «Егемен Қазақстан» газетінің дәстүрге айналған «Ұлылыққа тағзым» жаяу сапар акциясын өткізу идеясы осылай дүниеге келген.
Бұл идеяның өзі ұлы Абайдың 150 жылдық мерейтойына байланысты туған еді. Редакция басшылығы оны қолдады. Семейден Қарауылға дейінгі 181 шақырым жолды бір топ адам бес күнде жаяу жүріп келгенімізді аудан жұртшылығы ұлы жерлестеріне көрсетілген ерекше құрмет, тәрбиелік мәні жоғары шара деп қабылдап, бізге біраз қошемет көрсетті. Сапарға қатысқан төрт адамға «Абай ауданының құрметті азаматы» атағын берді. Соның бірі – Зейнолла.
Бұдан кейінгі сапарлардан Зейнолла қалған емес. Тіпті бір жолы басшылығы жұмыс көп деп, оны босатқысы келмегенде, сонда ол Жоғарғы Кеңестің аппаратында істейтін, онда жұмыстан да кетемін деп шарт қойып, сапарға қатысқаны бар. Зейнолламен бірге Жамбылдың 150 жылдығы, Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаевтың, кейінірек Ғабит Мүсіреповтің 100 жылдық, сондай-ақ Түркістан қаласының 1500 жылдық мерекелері қарсаңындағы жаяу сапарда бірге жүрдік.
Сол сапарларымызды Зейнолла ерекше бағалайтын. Оған айрықша әзірленетін де. Жол-жөнекей халықпен кездесулерде тебірене сөйлер еді. Оның әңгімелеріне халық та өзгеше ықылас білдіретін. Әр сапарымыздан бәріміз де желпініп қайтушы едік. «Керемет болды. Енді мұны тоқтатпай, жалғай берейікші» дейтін Зекең.
«Ұлылыққа тағзым» жаяу сапарын Зейнолла барда жеті рет өткіздік. Соңғысына ол қатыса алмады. Дәл осы сапарға қатыссам деп армандайтын. Ұлыларымызға құрмет көрсеткеніміз өз алдына, осынау сапарлар кезінде біз еліміздің шығысында, оңтүстігінде, солтүстігінде, Ертіс өзенінің, Сырдария өзенінің бойында болғанымыз бар еді. Енді еліміздің батысында, Зейнолланың туған өңірінде, Жайықтың бойында болмақ едік. Бізге туған өлкемді таныстырсам дейтін.
Ұлы Махамбеттің 200 жылдық мерейтойы қарсаңында ол ауруханада жатты. Алматыдан аттанар сапаршылар Зекеңе кіріп-шыққанбыз. Әдетінше елжіреп, күліп қарсы алып, күліп шығарып салған. «Келесісіне қатысамын ғой» деген. Оған дәм жазбады ғой.
Зекең туралы, оның азаматтық келбеті туралы айтатын әңгіме көп. Оның қайсыбірін айтып тауысасың. Жаны жомарт азамат. Жақсы жолдас. Адал дос. Сүйікті жар. Мұның бәрі пендеге тән қасиеттер. Өмірде тым көп болмаса да, кездесіп жатады. Ал Зейнолла ең алдымен, үлкен қайраткер. Белгілі әдебиетші. Бұл енді көп адамға емес, таңдаулылардың ғана пешенесіне жазылатын үлес.
Әдебиетке айрықша адал адам еді ғой. Мынадай бір жайт көңілге оралады. Мемлекеттік сыйлыққа біраз адамдар ұсынылып, біраз жұрт алашапқында жүрген кез еді. Зейнолла Серікқалиұлы – сол сыйлықтар жөніндегі комиссияның мүшесі. Бір үміткер, ортақ танысымыз қолқа салды. Зейноллаға айту керек. Өзі де жақсы таниды. Сөйтсе де, жақындау жүрген мен айтсам, әсерлілеу болар да еді-ау. Айттым. Зекең күмілжіп, ыңғайсыздана сөйледі: «Өзім де оны жақсы білемін ғой, өзіме-ақ айтпады ма... Түсіндірер едім ғой. Бұл жолы Қалиханға дауыс бермесем, әдебиетке обал болады ғой» деді. «Жарайды» десе, кімнің кімге дауыс бергенін кім біліп жатыр. Мен де риза, үміткер танысымыз да риза. Зейнолла өйте алмайды. Шынын айтып, азаматтығын білдірді. Қалихан Ысқақовты таңдап, әдебиетке адалдығын білдірді.
Бірде Зейнолла «Уақыт және талғам (қазіргі көркемдік ой танымына көзқарас)» деп аталатын көлемді мақаласының қолжазбасын редакцияға алып келді. Машинкаға бастырдық. Оқып шығып, пікірімді білдірдім. Қатқылдау көрінді. Зекең жұмсартқысы келмеді. Газетке тым ұзақтау көрінді. Зекең қысқартқысы келмеді. «Әңгіме менің жеке басыма қатысты болса, тіпті осыны жазбас та едім ғой. Әңгіме әдебиет жайында болып тұр ғой, қайтіп жұмсартам, қайтіп қысқартам?!» деп шырылдады Зекең. Әдебиет үшін. Кейін сол мақала оның Мемлекеттік сыйлық алған «Алтын жамбы» кітабына беташар мақала боп кірді.
Кіммен араласса да, қайда жүрсе де адалдықтың ақ туын көтеріп жүретін азамат арамыздан кетпеген сияқты көрінеді де тұрады. Оны біз үнемі іздейміз. Қуанғанда іздейміз, ренішті жағдай шаршатқанда іздейміз, сонда ол әдемі сағыныш болып оралады. Жақсы адамның оралғаны қашанда жақсы. Зейнолла әрқашан бізбен бірге.
Мамадияр ЖАҚЫП,
Қазақстанның құрметті журналисі
