Павлодар облысы Май ауданының «Қызыл еңбек» деп аталатын, Ертістің жағалауында орналасқан қазақ ауылындағы он жылдық орта мектепті 1949 жылы үздік аяқтаған Жабайхан Мүбәракұлына философ болуға кеңес берген ұстаздарының көрегендігіне еріксіз таң қаласың! Неге ол философ болуы керек? Философ немен айналысады, не тындырады? Ол кездері бүкіл Қазақстанда философ атаулылар санаулы ғана еді, философтарды дайындайтын оқу орны да жоқ болатын.
Саналы өмір мақсат-мұратсыз, арман-тілексіз болмайды ғой. Бұл, әсіресе, адамның жалындаған жас шағында оның қиялын сан-саққа жүгіртіп, өмір жолын тап басып таңдауға жетелейді. Өмір жолын дұрыс таңдап, өз ықтиярыңмен, шынайы көңіліңмен алдыңа ізгі мақсат қойып, соған беріле қызмет жасау – жемісті өмір сүрудің бір кілті осында жатқаны белгілі. Он алтыдағы жас түлектің саналы түрдегі шешімді таңдауы, ұстаздарының жорамалына сай философия болып шықты, ал мұның өз реті, өз негіздері жоқ емес еді.
ХХ ғасырдың 30-40-жылдары қазақ халқының бастан кешкен қиыншылықтары бүкіл елді қансыратып, мүшкіл жағдайға ұшыратқаны мәлім. Сол кездері зорлық-зомбылықтың, ашаршылықтың зардабын тартқан ауыл тұрғындарының хал-күйі тым нашар болатын. Жоқшылықты көріп өскен Жәкең, өмірдің ащы-тұщысын терең сезініп, өмірге деген құлшынысы, сергектігі ерте оянып, дербес ой мен іске бейім болып өсті. Әжесі Зылиқаның тәрбиесін көріп, одан халық ертегілері мен мақал-мәтелдерін естіп, батырлар жырын оқып, Абай өлеңдерін жаттап, қазақы салт-дәстүрлерді, ұлттық ділді бойына сіңіре машықтанды ол өмірге. Ауыл балаларымен мал бағысып, атқа міне жарысып, Ертісте шомылып, балық аулап, жеміс-жидек терісіп, інісі Мейірханды қамқорлығына алып, балалық шақтың қызығы мен шыжығын да, ауыл өмірінің тынбас күйбеңін де бастан кешті. Мектепте сыйлы болды, оқу комитетін, комсомол ұйымын басқарды, оқу озаты атанды. Есеп шығарғанда, ауызша сабақтарда да, әсіресе, тіл, әдебиет, тарих пәндеріне келгенде алдына жан салмайтын.
Көкірегі ояу, көзі ашық, оқу-білім ісіне жан-тәнімен берілген мектеп мұғалімдері жастарды адамгершіліктің, білімпаздықтың, ізгіліктің сара жолына бастап, дұрыс оқытып, жақсы тәрбие беруге ұмтылатын. Сондықтан адамзаттың алғашқы ұстаздары деп саналатын көне грек философтарының (Фалес, Пифагор, Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель және т.б.), әлемдік ғылымның жасампаздары саналатын атақты Ньютон, Максвелл, Дарвин, М.В.Ломоносов, Д.И.Менделеев, М.Планк, А.Эйнштейн және т.б. ғалымдардың, қазақ ойшылдарының, ақын-жырауларының, би-шешендерінің, Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты шоқтығы биік тұлғалардың есімдері жиі аталып, оқулықтарда да олардың ілімдері, айтқан ұлағатты сөздері туралы жалпы мәліметтер беріліп, даналар, данышпандар, үлгі тұтарлық ғұламалар деп саналатын. Даналықтың көзі философияда, ал философ болу дана болумен барабар деген түсінік кең тараған еді көпшіліктің ортасында. Жасынан алғыр Жәкеңді бұл өресі биік, аңызға бергісіз әңгімелер елең еткізбей қоймайтын, қиялын қозғап, ойына салмақ салатын. Осыны аңғарған ұстаздары да өздерінше жорып, Жәкеңнен зор үміт күтіп, философ болуын тілеп, баталарын берген еді. Дәл сол 1949 жылы бүкіл Қазақстандағы жалғыз университеттің, Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінің жанынан философия факультеті ашылып, Жәкең сол оқуға түседі. Сөйтіп оның философиялық өсу жолы басталады.
Жабайхан Мүбәракұлы студент кезінде бар күш-жігерін жұмсап, философия классиктерінің еңбектерін оқып, конспектілеп, түсінбеген жерлерін ұстаздарынан сұрап, кереметтей талпынады. Оның еңбекқорлығын байқаған ұстаздары, әсіресе, философия ғылымдарының кандидаты, доцент М.Н.Чечин оны қатты қолдап, ақыл-кеңес беріп, философиялық ойдың қыр-сырына меңзеп, классиктердің еңбектерін тереңдей оқып-игеруге бағыттайды. Өзінің ізденімпаздығы, қажыр-қайраты арқасында ең үздік нәтиже көрсетіп, оқуын қызыл дипломмен бітіреді.
1955-58 жылдары М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде аспирантурада оқып, белгілі философ Е.П. Ситковскийдің жетекшілігімен кандидаттық диссертациясын табысты қорғап шығады. Мұнда да Жәкеңнің дайындығының, білім дәрежесінің жоғарылығын, талпынысының қуаттылығын, алғырлығын аңғарған мәскеулік профессор, апта сайын оны өз үйінде қабылдап, сұрақ-жауапқа негізделген екі жақты сұхбат құрып, білімін шыңдай түседі, әлемдік философияның жас ғалымға беймәлім тұстарынан хабардар етеді, Мәскеудегі философиялық ахуалдың мән-жайын ашып береді.
Алматыға қайта оралған Жәкең сол 1958 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының жаңа ашылған Философия және құқық институтына кіші ғылыми қызметкер болып жұмысқа орналасады. Институттың алғашқы директоры әйгілі қазақ заңгері, соғыс ардагері Салық Зиманов талантты жас ғалымдарды жинастырып, жан-жаққа білімін жоғарылатуға жіберіп, мамандарды даярлап, ғылыми-зерттеу жұмысын білгірлікпен ұйымдастырып, Республикада философия мен заң ғылымдарының дамуына зор үлес қосқан білімді де іскер, батыл, жаңашыл азамат еді. Ол бірталай жас философтарды жұмысқа қабылдап, олардың сөз саптауына, философиялық көзқарастарының сындарлығына көз жеткізіп, Жабайханды бас қылып, диалектика теориясының мәселелерін зерттейтін шығармашылық топ құрып береді. Бұл топтың құрамына М.И.Баканидзе, А.Х.Қасымжанов, Л.К.Науменко және Г.А.Югай кіреді. Жас жағынан қатарлас бұл жігіттер бірнеше монография жариялап, тез арада бүкіл Одақ көлемінде атышулы «Диалектикалық логиканың алматылық мектебі» деген атаққа ие болып шыға келді.
Диалектика теориясының ішкі арқауы болып табылатын абстрактылықтан нақтылыққа өрлеу әдісінің негізгі бір мәселесі: «Неден бастау керек?» деген сұраққа келіп тірелетін. Осы өзекті мәселенің жан-жақты шешімін Ж.Әбділдин «Проблема начала в теоретическом познании» (1967 ж.) деген монографиясында берген болатын. Бұл классикалық туынды деп мойындалған еңбектің негізінде оның авторы Мәскеуде КСРО ҒА Философия институтының диссертациялық кеңесінде докторлық диссертациясын қорғап, отыз бес жасында ғылым докторы атанады. Сол 1968 жылы қыркүйек айында «Диалектикалық логиканың өзекті мәселелері» деген тақырыпта Бүкілодақтық бірінші симпозиум өткізіліп, Алматы қаласы Одақ бойынша диалектика теориясының мәселелері бойынша зерттеулер жүргізетін орталықтың бірі ретінде мойындалады. Бұдан кейін 1977 және 1990 жылдары екінші және үшінші симпозиумдар өткізіледі. Ж.М.Әбділдин басқарған философтар кешенді-бағдарламалық зерттеулер жүргізіп, Одақта бірінші болып диалектика категорияларының ғылыми негізделген жүйесін құрып береді.
1983 жылы Жәкең басқарған философия және құқық институты бүкілодақтық социалистік жарыстың жеңімпазы ретінде СОКП ОК мен ВЦСПС-тің ауыспалы Қызыл Туымен, 1984 жылы оның бір топ әріптестері ғылым мен техника саласы бойынша Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығымен марапатталады. Қазақстандық диалектикалық-логикалық философиялық мектептің атақ-даңқы Одақ көлемінен асып, Еуропа мен Азияның көптеген елдеріне жайылады. ХХ ғасырдың 60-жылдарынан басталған философиялық өрлеу Қазақстанда осы күнге дейін өз жалғасын тауып, қазақ философиясының бойын тіктеп, оның болмысына терең мән бере жалғасып келе жатқаны анық.
Ж.Әбділдиннің философияны дамытуға қосқан үлесін айтып жеткізу үшін, оның жазған кітаптарын, ұсынған идеяларын атап, өсірген шәкірттерін санамалап, ұйымдастырған конференцияларын, қатынасқан әлемдік философиялық конгрестерінің (ол 1968 жылдан бастап бес жылда бір өтетін осы конгрестердің бәріне қатынасқан бірден-бір қазақстандық философ) түсін түстеп жатуға тура келер еді, ал бұл үлкен кітапқа азық болар әңгіме. Тоқетерін қысқа қайырып қорыта айтқанда, міне 60 жылдай уақыт қазақ даналығын жер бетіне жайып, Қазақстанның философиялық мектебін тікелей басқарып, оның болмыс-тіршілігіне жан бітіріп, бүкіл әлемдік философияның дамуына өз үлесін қосып, Тәуелсіз Қазақстанның атағын өз шәкірттерімен, қызметтес әріптестерімен бірге жоғары көтеріп келе жатқан абзал ағамыз Жабайхан Мүбәрәкұлына айтар алғысымыз шексіз.
Ж.Әбділдиннің ғалым-азамат ретіндегі ерекше атап көрсетерлік бір қасиеті оның әлеуметтік-қоғамдық істерге белсене қатысуында. Бұл оның философиялық өмір салтының мызғымас бір кредосы десе де болады: қоғамда өмір сүре отырып, онда болып жатқан оқиғаларға, саяси-мәдени өзгерістерге бейжай қарауға болмайтынын, қоғамдық өмірдегі қарым-қатынастардың бәрі дерлік адамға байланысты екенін терең түсінген ол, әрдайым қоғамдық шаралар мен іс-әрекеттерге белсене қатынасып, өз міндеттерін адал атқарып, нәтижелі қолғабысын тигізетін. Мысалы, ХХ ғасырдың 70-80-жылдары ол академиялық ғылыми қызметтерімен (институт директоры, Қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің академик-секретары, Ғылым академиясының вице-президенті, Президиумының мүшесі, әртүрлі ғылыми журналдарының редколлегия мүшесі, диссертациялық кеңестің төрағасы және т.б.) қатар, Алматы қаласы Халық депутаттары Кеңесінің депутаты, КСРО философия қоғамы Президиумының мүшесі әрі Қазақ бөлімшесінің төрағасы, Республикалық «Білім» қоғамының философия бойынша әдістемелік кеңесінің төрағасы, Совет-Қытай достығы қоғамының Қазақ бөлімшесі басқармасының төрағасы, КСРО лениндік және мемлекеттік сыйлықтары жөніндегі комитеттің мүшесі, Қазақстан Республикасының халық депутаты және т.б. қоғамдық-әлеуметтік маңызы зор міндеттерді қоса атқарады. Кезінде Шәкәрім Құдайбердиевтің, Мағжан Жұмабаевтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Міржақып Дулатовтың шығармашылық мұрасын зерттеу жөніндегі Қазақстан КП ОК комиссияларының төрағасы болып, оларды ақтау ісіне айрықша үлес қосқаны тағы бар. Тәуелсіздік алған жылдары Ж.М.Әбділдин асқан саяси-әлеуметтік белсенділік танытып, Жоғарғы Кеңес депутаты, Парламент Сенатының депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік Комитетінің төрағасы, Президент жанындағы адам құқықтары жөніндегі комиссияның төрағасы болып сайланды. Көптеген халықаралық деңгейдегі саяси, саяси-әлеуметтік, тарихи-мәдени мәні бар іс-шараларға қатынасып, саясаткер әрі ғалым ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясын, тіл, мәдениет, қауіпсіздік, адам құқығы мәселелеріне қатынасты заңдарды қабылдауға, қазақ мәдениеті мен ғылымының жетістіктерін шет елдерде насихаттауға айтарлықтай қомақты үлес қоса білді.
2007 жылдан бері академик Ж.Әбділдин Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық университеттің профессоры ретінде педагогикалық қызмет атқаруда. Осы кейінгі он жылдан астам уақыт бедерінде ол студенттерге дәріс оқуымен, жаңа сапалы оқулықтар жазуымен бірге, оқу-білім ісін ғылыммен ұштастыру идеясын практика жүзінде іске асыруға бет алып, бірнеше қостараптық (ғылыми-зерттеулік және педагогикалық) мәнге ие монографияларды жариялап үлгерді.
Жәкеңнің рухани әлемі өте кең әрі бай, соған орай шығармашылығының көкжиегі де ерекше философиялық бояуларға қанық. Ол бірде әлемдік философияның әйгілі шыңдары саналатын И. Кант пен Г.В.Гегельдің философиялық-логикалық ілімдеріне бойлап, солардың ой әлемін еркін шарлай шарықтаса, келесі бірде қазақ философиясының Шоқан, Абай сынды алыптарының өмірі мен шығармаларына ойлы көз тастап, өзіне тән диалектикалық-логикалық сарында тарқатады, тағы бірде әлемдік әдебиеттің Л.Толстой, М.Әуезов, Ш.Айтматов сияқты пірлерінің туындыларына орай бейнелі сөздің құдіретіне бас ие отырып, философиялық ой ұшқынын қазбалап, өзінше маздатады. Бұл асқан шеберлікпен ағытылған ой ырғағына еріксіз мойынсұнасың, көркем әдебиет пен философиялық ойдың тоғысу арнасын тап басып, бетпердесін ашқан ұстазға әбден разы боласың.
Жәкеңнің тағы бір ерекше қасиеті – оның қарапайымдылығында. Ол ешқашан де кеудесін қағып мақтанбайды, өз ісіне мығым қалпында, сонымен бірге шындықты сыни талдап, болашаққа сеніммен қарап, әрқашанда ой үстінде жүреді: өйткені ол – нағыз философ!
Мұрат СӘБИТ,
философия ғылымдарының докторы, профессор
