Әбділдин диалектикасы

Бірақ бұл сипаттама мұнымен әсте шектелмейді. Қане, зер са­лайық: «Осы жылдар ішінде Ж.Әбділ­диннің басшылығымен Ке­ңес Одағына және шетелдерге кеңінен белгілі философиялық мек­теп қалыптасты. Осының арқа­сында Қазақстанда көптеген фи­лософиялық еңбектер сериясы жарық көріп, бүкілодақтық және халықаралық форум-симпозиумдар өтіп, бүтіндей рес­публика һәм Алматы танымал ғылыми орталыққа айналды». Мұның сыртында, әмбе қазақтың жас философия ғылымы әлемдік деңгейде бағаланып танылды. Міне, осы игілікті істің басы-қа­сында ыстық-суығына бірдей төзіп, отымен кіріп, күлімен шы­ғып жүрген тұлғалы ғалым, ба­йып­ты азамат тағы да Жабайхан Мү­бә­рәкұлы ағамыз болатын. Бұ­дан біз оның қазақстандық философия ғылымының қозғаушы те­гершігі болғанын көрер едік.

Ол орданы отызынан ерте бұзды, қамалды қырқынан бұрын алды. Жасөспірім шағы соғыстан кейін­гі жылдармен тұспа-тұс келген оғланның талабына орай Тәңірім жолын ашты. Кан­ди­дат­тық диссертациясының өзін Мәскеу мемлекеттік универ­ситетінің аспирантурасында 25 жасында қорғады. 1963 жылы, яғни 30 жасында Ж.Әбділдин жетекшілігімен жарық көр­ген «Таным логикасы мен диалек­ти­касының мәселелері» атты ұжымдық монография күллі кеңестер елі бойынша ғылыми жұртшылықтың жоғары баға­сын алып қана қоймай, «диалекти­калық логиканы зерттеп жасақтау­ға қосылған елеулі үлес» деп танылды, «барлық бұрынғыларымен салыстырғанда бір қадам ілгері жылжу» деп бағаланды. Қазақтың Әбділдині әлем философтарының алдыңғы шебіне осылайша жол салды. Қасым ақынша айтқанда: «Босағада тұрмады, алға аттады, Бұзып-жарып, еңсеріп, еркін бас­­ты».

Ал енді 34 жасында жазған «Теориялық танымдағы бастама проблемасы» монографиясы Ж.Әбділдиннің ғылыми өсуіндегі шоқтығы биік, бетбұрысты белес болып, бұл еңбек бірауыздан аталмыш мәселе бойынша фило­софиялық классикаға айналды. Одан әрі осындай іргелі ең­бек­тер бірінен соң бірі туды. 35 жасында Ш.Уәлиханов атын­дағы сыйлық иегері. 40 жа­­сында институт директоры. Елуін­де академик. Одан соң академияның вице-президенті. Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Бүкіләлемдік философия конгрестерінің барлығына қатысып, сөз сөйледі. Кезінде Ле­ниндік және Мемлекеттік сый­лықтар жөніндегі комитеттің мүшесі болды. Мәртебелі халық­аралық атақ-сыйлықтармен марапатталды. Таным. Идея. Бастама. Нақтылық. Қайшылық. Заттану мен затсыздану. Түптің түбінде ақиқатқа жетудің диалектика­сы мен логикасы. Заманауи фило­софиядағы осы түпсіз тұңғиық­тардың сырына бойлаған, айдынында еркін құлаштап жүзген тұң­ғыш толағай қазақ Жабайхан Әбділдин. Ғылымның қия жолын­дағы кісі қызығарлық тағдыр десек, сіз де келісерсіз, қадірлі оқыр­ман...

Ғұлама ғалымның өмір бойғы 300-ден аса шығармаларының ал­тын тәжіндей атақты еңбегі – төрт томдық «Диалектикалық логи­ка» Гегельдің әйгілі «Логи­ка ғылымымен» барабар деп бағаланды. Әрине, философ ға­лым үшін бұдан асқан бақыт пен абырой, құрмет пен бедел болар ма! Бұл еңбекке Ж.Әбділдиннің жетекшілігіндегі авторлық ұжым табаны күректей жеті жыл уақыт­тарын сарп етсе, сол еңбек осылай ақталған еді.

Тағдыр-талайына Гегельмен шен­дестірілу бақыты бұйырған философия тарланының нақ осы ғылым саласын таңдауы жалпы халқымыз үшін де кездейсоқ емес, нышанды құбылыс болды деп ойлаймыз. Әжесінің ықпалымен батырлар жыры мен ертегілерді көп оқыған жас бала Жабайхан ақын, жазушы болуды армандайды. Сөйтіп жүргенде дәл оқу бітіретін жылы газетте: «Биыл Қазақ мем­лекеттік университетінде философия факультеті ашылады» деген хабарландыру шығады. Жақ­шаның ішінде: «ғалым тәр­бие­лейді» депті. Сол сөз өте ұнайды да, тарих пәнінің мұға­лімінен: «Философия деген не?» деп сұрайды. Ол кісі: «Арис­тотель, Платон философ болған. Біз­дің Абай да философ» деп шама-шарқынша түсіндіреді. Осы «Абай философ» деген сөз жас­өспірім Жабайхан үшін керемет жаңалық болып, жан дүниесін төң­керіп тастайды. «Әрі сол кездердегі ауылдарда қазақтың ғылымға деген көңілі сондай жақсы. Содан ойлана келіп, ғалым тәрбиелейтін болса, әрі біздің Абай философ болса, мен де осы фи­ло­софияға барайын деп таңдап ал­ған себебім сол еді» деп жымияды бүгінде сексен бестің сеңгіріне шық­қан академик ағамыз.

Қазақ университетінің философия факультетінде оқыған ке­­зінде сабақ беруші ұстаздар ара­сында қазақ оқытушылары бол­мапты. Тек бесінші курста ғана атақты Иса ақынның баласы Ертіс Байзақов эстетикадан дәріс оқыған екен. Оқытушылардың көбі Мәскеуден космополит деп қуыл­ған еврей профессорлар. «Сол бізге жақсы болды, – дейді Жа­байхан аға,  – Онсыз да жөнді оқулық жоқ кезде сабақтарды өте жоғары деңгейде өткізеді. Екінші жағынан, философ болу үшін ұлы философтарды оқу керек деп, бізге Платонды, Аристотельді Кантты, Гегельді, Марксті оқытқызды. Фи­лософия ақыл-ой ғылымы ғой. Ұғу қиын. Сабақ әу бастан орыс тілінде. Бірақ жас мидың тал­пынса алмайтыны жоқ екен. Келе-келе төселіп, тісіміз батты».

Байсалды жүзі байыпты ақ­са­қал енді бір сәт ежелгі қазақ дана­лығы туралы толғап кете­ді... Иә, философияның өзі тұ­нып тұрған даналық қой. Мен сізге айтайын. Қазақтың өзі фи­лософияға табиғатынан жақын халық. Қазақтар ұлы далада өмір сүрді. Сонда олардың, өкі­ніш­ке қарай, қазір азайып бара жатқан бір жақсы қасиеті болды. Қазақтар  асқа, тойға немесе басқа бір жиынға жиналады. Сонда ақсақалдар, сөз білетін ақылды адамдар сөйлейді. Басқалары ұйып тыңдап, құлаққа құйып отырады. Мысалы, «Абай» романындағы Құнанбай, Қара­тайлар көкіректеріне халық  даналығын жиған сондай дала данышпандары болған ғой.

Жабайхан Мүбәрәкұлының әкесі де өз заманында далалық ұлағат­ты бойына сіңірген әң­гімешіл кісі болыпты. Әкеден ес­тіген әңгімелердің негізінде кі­тап та жазды. Ол кісімен әңгі­мелесуге, әңгімесін тыңдауға алыс-жақын төңіректен, аудан ба­сы­нан әжептәуір лауазымды адам­дар үзбей келіп тұрыпты. Осындай әңгімешіл ортада өскен бала Жабайхан да кішкентай кү­­нінен қазақы әңгімеге құмар болыпты. Үйдің тұңғышы бол­ғаннан соң, әлбетте, әжесінің бауырында. Әжесі де тегін адам емес, бір үлкен хазіреттің жиені, арабша сауатты. Құран сүрелерін оқиды. Осы әжесі немересіне екін­ші сынып оқып жүргенде 1939 жылы М.Әуезовтің редак­циясымен шыққан «Тоғыз батыр» жинағын сатып алып береді. Ылғи таңдамалы, тамаша, өңшең эпостық батырлық жырлар. Қо­быланды батыр, Алпамыс батыр, Кенесары-Наурызбай, Ер Едіге, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек, Қара қасқа атты Қамбар батыр мен Ер Тарғын. Барлығы осы кітаптың ішінде.

Үйге қонаққа болсын, жай бол­сын, әйтеуір кісі келе қалса: «Жа­байхан, әлгі кітабыңды оқы­шы, айналайын» дейді. Жабайхан зау­латып оқи жөнеледі. Күнде болмаса да аптасына бір, екі рет. Шал-кемпірлер, тіпті, жыр тың­дауға әдейілеп келеді. Сөйтіп жүріп  Жабайхан батырлар жырларын жаттап та алды. Сонда қасындағы 4-5 жастағы інісі (кейінгі физика-математика ғы­лым­дарының докторы, академик) Мейірхан тыңдай-тыңдай ол да жаттап алып, кейде ағасы оқуға ерініп, ара-арасында аттап бара жатса: «Жабайхан тас­тап кетті!» деп  дабылдатып айтып қоятын кө­рінеді.

Болашақ философ ғалым бол­мысының қалыптасуына, са­насының халық даналығымен сәу­леленуіне осы эпостық жырларды оқудың пайдасы керемет бол­ған. Адамгершілік, ақыл, ойлау, тапқырлық... бәрі осында тұ­нып тұр. Жәкең сонымен бірге жасында ертегіге де құмар болыпты. Қазақтың ертегілерінде де ұлағатты, тағылымды жайлар өте көп. Сондағы Жиренше шешеннің, Қожанасырдың, Алдар көсенің, Тазша баланың, Аяз би­дің әңгімелері өмір сүруге, өне­геге үйретеді, жан-жүректі тол­қытып, миды тапқыр ойға дағ­дыландырады. Бірде озат оқушы Әбділдинге мектепте ағайынды Гриммдердің ертегі кітабын сыйлайды. Немістердің нақтылық, ұқыптылық қасиеттерін әйгілейтін бұл ертегілерден де зерек жас өзіне керектіні ала білгенін байқаймыз. Бойдағы ықылас-зейіні, білмекке құштарлығы ояна түсті. Сондай-ақ сол кездегі оқулықтарда, дей­ді Жабайхан Мүбәрәкұлы, оқу­шылардың өресіне лайық тәмсілді әңгімелерді, шағын ғана ғибратты мысалдарды көптеп беруші еді. Қазір олай емес сияқты.

Академик Әбділдин қазақ фи­лософиясын әл-Фарабиден бас­тап таратады. Бұл тақырыптың өзі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана аламанға шыққаны аян. Біздің бабамызды бүкіл әлемде екінші Аристотель деген. Жер жү­зіндегі осындай ұлылармен теңбе-тең, кей жағдайда артық, әйтеуір кем емес. Ол Платон, Арис­тотельдерді түптеп біліп қа­на қоймай, әрі қарай дамытқан адам. Одан  соң қырғыз бен қа­заққа ортақ Жүсіп Баласағұн. Өз заманында қандай патшалық, қандай әділет болуы керектігін ізер­леген. Күллі түркіге ортақ Қор­қыттың даналығы тіптен өз­геше. Жабайхан Мүбәрәкұлы Пар­ламентте жүрген кезінде Фран­ция Парламенті Қорғаныс және сыртқы байланыс бөлімінің бас­шысы келеді. Сонда әлгі кісіге айтады:

– Қазақ ескіден келе жатқан ха­лық. Ерте заманның өзінде ке­реметтей философтарымыз бол­ған. Тіпті, Қорқыт деген философымыз өлімді музыкамен жеңіп тоқ­татуға әрекеттенген.

Француздық мейман бұған қы­зығушылық танытып, қатты таң­даныпты.

Ал енді Әбділдиннің пайым­дауында, Абай өз келесінен ас­­қан данышпан ойшыл. Ха­кім туралы «адамгершілік мәсе­ле­сін көтерді» деп жаңа қы­ры­­нан кітап та жазды. Соның ішін­­де айқындап көрсеткені – Абайдың білімдарлығы. Ол кісі ХІХ ғасырдың керемет жа­ңа­лық­тарының бәрінен жақсы ха­бардар болған. Мысалы, философияда «отчуж­дение» (адалау) деген жа­ңа ұғым бар. Абай соны жақсы біл­ген. Әлемдік фило­со­фия­да «ең­бек» деген ұғым тек ХІХ ғасырда ғана көтерілсе, Абай соны қазақ дана­лығында жеріне жеткізе зер­делейді. Достоевскийде ғана ұшы­расатын мүлдем жаңа нәрсе – «жанмен тануды» білген. Абайды тек Абайдың өзін оқып қана түсінемін деу бекер. Абайды жақ­­­­сы түсініп игеру үшін адам­зат­­тың бүкіл ғұламаларын білуің керек. Оларды білмей, құр кеуде, жалаң қолмен алам десең, көп нәрсесін көрмей кетесің. Абай Платон, Аристотель, Сократтарды тоқыған. Ал бұл айтып отырғандар – әлем философиясының, рухани дүниесінің негізі. Абай өзінің ғақлия, өлеңдерінде Дидромен, Шекспирмен тоқайласып, үйле­сіп, үндесіп жатады. Міне, осыған қарағанда, қазақ даналығы да осал болмасқа керек.

Академик Әбділдин Шоқан Уәлиханов туралы да кітап жазды. Шоқанды үлкен де жаңа ойлар айтқан өз заманының, ХІХ ғасыр ақыл-парасатының биік бір шыңы деп есептейді. Тегін адам емес. Оның «Алтышәр немесе Қашғария сапары» ағылшын және неміс тілдерінде қолма-қол тәржімеленіп шыққан. Сол сияқ­ты, Жабайхан Мүбәрәкұлы Әуезовті де тек ұлы жазушы­ емес, ғұлама философ деп біле­ді. Философияны, этика мен адам­шылық мәселелерін жақсы біл­мейінше «Абай жолы» секілді қат­пары қалың ғажайып шығарма тууы мүмкін емес. Әуезов жалпы қа­зақ топырағындағы аса терең, санаулы білімдарлардың бірі. Ол Абай арқылы ұлы тұлға қалай қалыптасатындығының сиқырын ашты. Олай болса, қазақ философтары да сонау Конфуцийден бастап адамзат баласы жасаған ұлы даналыққа өз үлестерін қосып келеді.

Қазақстанда тек өз саласымен шұ­ғылданатын кәсіби философия кеңестік уақытта пайда болғаны әм­беге аян. Өткен ғасырдың елуін­­ші жылдарында Бейсембиев, Се­гізбаев, Рахматуллин деген жап-­жақсы философ ғалымдар болған екен. Диссертация қор­ғағандар да бірен-саран.  Нақ осы кезде философия аламанына нақтылықтың мәні жөнінде жақ­сы диссертация қорғап жас Жа­байхан Әбділдин қосылған еді. Ол еңбек барлық тараптан жоғары бағаланды. Одан әрі, бір жағы, ХХ съездің ықпалымен, айтыс-тартыс үстінде пайда болған жаңа бағыт: диалектикалық философия, диалектикалық логиканы еңсеруге Мәскеуден Алматыға келе сала шығармашылық топты бастап бел шешіп кірісті. Ұйытқы болған институт директоры, тамаша адам, ұлағатты ұстаз Салық Зиманов. Қасындағы серіктері – Науменко, Қасымжанов, Баканид­зе деген жігіттер. Сенім артылып тұрғанда жандары қалмады. Жа­рық көрген кітаптары бүкіл Кеңес Одағы мен Мәскеуге, одан әрі күллі әлемге аттарын жа­йып жіберді. Аса талантты ака­демик Ильенков әркімнің қолы жете бермейтін «Вопросы фило­софии» журналына бұл кітап туралы арнайы мақала жа­­зып, енді тек Қазақстанда ғана емес, басқа да барлық жер­лердегі диалектикалық логикамен шұғылданатын адамдар бұл еңбекті айналып өте алмайды деп атап көрсетті. Әлі отызға да толмаған. Бұларды қайда барса да білетін болды. «Әбділдин тобы, Қазақстанда диалектикалық логика мектебі пайда болды» деп бүкіл Одаққа атағы дүркіреді. Осылайша қазақтың кәсіби философия ғылымының жаңа, жарқын дәуірі басталды.

Одан соң Алматыда төрт ха­лық­аралық симпозиум өткіз­ді. «Теорияның бастауы» тақы­рыбынан үш монография шығар­ды. Кезекті кітап әлемнің ғылыми жұртшылығының назарына тағы ілікті. Бірнеше рецензия, оның ішінде Германияның аса беделді журналында мақала шықты. Қазақстан – диа­лектикалық логи­ка­ның орталығы деп дүрілдетті. Алматыда симпозиум бола қал­са, атақтылар мен академиктер ықы­ластана келетін болды. Жәкеңнің мәскеулік ұстазы ака­­демик Ситковский, Кедров, Ильен­ков сынды әлемге әйгілі марқас­қалар. Осылардың ішінде Кедровты Қазақстанның басшысы Д.Қонаев қабылдайды. Осы бағыт жалғасын табады. Республика Компартиясының XIV, XV, XVI съездерінде бірінші хатшының баяндамасында Қазақстанда философия ғылымы саласында үлкен жетістік бар деп аталып өтілді. Әрине, бұл зор табыс еді.

Ал енді бұдан кейін бастауында Гегель тұрған логика ғылымын  жаңаша қарастырып жасау міндеті қойылды. Бұған Мәскеуден академик Митин, Ленинградтан академик Константинов, Алматыдан ака­демик Әбділдин бастаған үш ұжым тартылды. Жабайхан Мү­бәрәкұлының басқаруындағы ұжым тақырыпты барынша тия­нақтап, түбірлеп тексеру нәти­же­сінде «Диалектикалық логика» атты төрт томдық толағай ең­бек дүниеге келді. Академик Кед­ров Одақтық үлкен жиналыс­та: «Осынау міндетті шешуге Қазақ­стан бәрінен де жақынырақ келді» деп зор баға беріп, қазақ фи­лософтарының мерейін үстем етуі де бүгінде жарқын естелік.

Тәуелсіздікті атқан таңдай, шыққан күндей қуана қарсы алған ғалым өмірінде саясатпен, саяси мәселелермен шұғылданамын деп әсте ойламапты. Бірақ Қазақ елі жаңадан дербес мемлекет құрып жатқанда сырттан қарап оты­ра алмады. Төрт мерзім,  төрт дүркін Жоғарғы Кеңестің, Пар­ламенттің депутаты болды. Осында ғұлама ғалымдығы кәде­­ге асты. Пікірталастарда жо­­ға­ры мәдениетімен, зияткер­лі­гі­мен, санаткерлігімен танылды. Сөйтіп орасан зор білім­­дар­лығы мен тәжірибесі тәуел­сіздікті нығайтуға, ұлттық мүд­деге қызмет етті. Жабайхан Мү­бә­рәкұлы үнемі Қазақстанның еге­мен­дігін уағыздап, ұлттық мемлекет идеясын жақтап, Қазақ мемлекетінің бөлінбес тұтастығын қорғап отырды. Сенаттың Халық­аралық істер, қорғаныс және қа­уіп­сіздік комитетінің, одан соң ел Президенті жанындағы Адам құ­қықтары жөніндегі комис­сия­ның төрағасы ретінде атқарған жұмыстары да ұшан-теңіз.

Қайраткер Әбділдиннің азамат ретінде бір риза болатын жағ­дайы сол, жазықсыз құрбан бол­ған Алаштың арыстарын ақтау жөніндегі комиссияны бас­қа­рып, солардың ақталуына, ең­бек­терінің шығуына, туған хал­қымен қайта қауышуына қатысы болғандығы. Шәкәрім, Мағжан, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет пен Міржақыпты халқына қайтарып, шығармашылығы ел игілігіне айналуына септесті. Желтоқсан оқиғасы тұсында ұлт­шыл деген айып тағылған Ол­жас Сүлейменовті де ақтап шы­ғарды. Сонымен қатар 1933-1953 жылдар аралығындағы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің ұлтшылдықпен күрескен барлық қаулыларының күшін жойғызып, күресінге лақтырды. Қазақтың ұлттық ар-ожданына тікелей қатысты елдік миссияда қиыншылықтар да болмай қалған жоқ. Осындай түйт­кілдердің тігісін жазып, мүд­делі шешім қабылдап отыруда Жа­байхан ағамыздың дипломатия­сы да аз рөл атқармаған сияқ­ты. Ең ғажабы – арыстардың тәуел­сіздікке дейін толық ақталып бол­ған­дығы. Әйтпесе, елдігімізге, на­мысымызға сын болмас па еді?

Менің курстас досым, бүгінде Ұлттық  Ғылым академиясының құр­метті академигі болып сай­ла­нып отырған Сауытбек Абдрах­манов кандидаттық диссертациясын кештеу қорғады. Қырықтың жуан ортасынан асқанында, басшы аппараттағы ұзақ жылғы жұмыс­тан қолы босағаннан кейін барып ғылым кандидаты атан­ды. Сонда философиядан канди­даттық минимум тапсыруға бар­са, емтихан алушыларды Жа­бай­хан аға бастап отыр екен. Сауыт­бек ол кісімен талайдан ара­лас-құралас, кезінде Орталық Коми­тетте мәдениет секторының мең­герушісі болып жүргенінде академик Жабайхан Әбділдиннің жетекшілік етуімен Алаш арыстарын ақтау ісін бірге атқарысқан. Жабайхан ағадан ыңғайсызданып: «Жәке, қартайғанда осындай ша­руаға кірісіп қалған жайым бар...» деп күмілжиді ғой баяғы. Сонда аға айтты дейді: «Жоқ, ғылымның еш кештігі болмайды. Мұның ең кереметі – постоянное состояние­ поиска. Іздейсің де жүресің, іздей­сің де жүресің, тап­қан сайын қуана бересің, соның өзі адамға қуа­ныш, бақыт сыйлай­ды», деп.

Міне, сол айтқанындай, академик Әбділдин өмір бойы іздеп, іздегенін тауып, тапқанына қуанып, сол қуанышымен бақытқа бөленіп келе жатқан адам. Бұл жағынан Жабайхан Мүбәрәкұлы Абай атам айтатын «толық адам» қатарынан ойып тұрып орын алады. Сексен бестің сеңгіріндегі ағамыз күні бүгінде үнемі ізденіс күйін кешуде. Адамгершілік пен сұлулық, адам мен ақыл хақын­да толғануда. Кейінгі 10 шақ­ты жылда толымды тоғыз моно­графиялық еңбек жазды. Бұл кітап­тарда Абайдың, Шоқанның, Айтматовтың, Толстойдың, Әуезов­тің һәм басқалардың тұл­ғалық қасиеттерін толғады. Адам қартайса да, ақыл шаршамайды. Қарбалас. Қайшылық. Таным күресі. Тынымсыз ой еңбегі. Академик Әбділдиннің өмірлік диалектикасы осындай. 

Қорғанбек АМАНЖОЛ,

«Егемен Қазақстан»