Тың жаңалықтар жаһан жылдамдығын одан әрі күшейтіп, аса күрделі құралдар мен жабдықтар дамып келеді, әлеуметтік-саяси жүйе өзгеруде. Осы өзгерістер мен жаңалықтардың барлығы еңбек нарығына әсер етіп, оған жағдай жасайды. Демек мұндай өзгерістерден кейін жұмысқа қойылатын және адам факторына қатысты талаптар да өзгереді. Әлемнің әлді мемлекеттерімен иық тіресуіміз керек-ақ, алайда оған біздің әлеуетіміз бен әдепкі дайындығымыз қандай?
Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев жуырда ғана «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» атты халыққа Үндеуін жария етті. Ондағы бес бастаманың біреуі жоғары білім алудың қолжетімділігі мен сапасын арттырып, студент жастардың жатақханадағы жағдайын жақсарту болатын. Үндеуде айтылғандай, қазір еліміздің жоғары оқу орындарында 530 мыңнан астам жас оқып жатыр. Олардың 30 процентке жуығы мемлекет бөлген грантпен білім алуда. Елбасы аталған Үндеуде жоғары білім алудың қолжетімділігі мен сапасын арттыру үшін бірнеше шара ұсынды. Мемлекет басшысы атап көрсеткендей, қазір жыл сайын бөлінетін 54 мың грантқа қосымша 2018-2019 оқу жылында тағы 20 мың грант бөлу керек. «Оның 11 мыңы техникалық мамандықтар бойынша бакалаврлық білім беруге тиесілі болады», деді Елбасы.
Осы 11 мың білім гранты қандай мамандықтарға жол ашпақ? Негізінен біз қандай мамандықтарға зәруміз? Бұл тәжірибеде әлемдік үрдіс нені озық, нені тозық деп таниды?
Жалпы, еңбек нарығы үнемі өзгеріп отыратыны белгілі. Әр 5 жыл сайын бүгінгі жаңамыз ертең жағаға шығып, қайраңдап жатады. Бүгін сұранысқа ие мамандықтар ертең қажетсіз және ақысыз болып қалуы әбден мүмкін. Және ондай өзгерістерді болжау оңай емес. Мысалы, 2005 жылы әлемдік талдаушы сарапшылар 2015 жылға қарай нанотехнологиялар, маркетологтер, ғарыш қызметкерлері мен бағдарламашылар саласының өзі ең үздік 10 мамандық бойынша құлдырайтынын болжаған. Ал тіпті 2020 жылға қарай технологиялардың дамуына байланысты әлемде 5 миллион жұмыс орны қысқармақ. 2030 жылға қарай роботтар 800 миллион жұмыс орнын ауыстыра алады. Бұрын жаңа мамандық 20-30 жылда пайда болса, айтып өткеніміздей, бүгінде әр 3-5 жылда пайда болады.
Бірақ оған қарамастан мамандық ескі болғанмен, маңызы күшін жоймайтын салалардың бар екені белгілі. Мәселен, Канаданың «Canadian Business Magazine» журналының деректері бойынша, осы елде әлі күнге дейін мұнай және газ өндіру саласындағы менеджерлерге сұраныс өсе түскен. Оның бірден-бір себебі, мұнай өндірісінде тәжірибе маңызды болып есептеледі. Сондай-ақ геологтер мен океанографтар Канаданың пайдалы қазбаларын қоршаған ортаға елеулі зиян келтірместен пайдалану жолдарын табуда маңызды рөл атқаратын мамандықтар ретінде құнды. Олардың бүгінгі таңда көмір өнеркәсібінде де сұранысының өсуі жалғасуда екен. Бұл үрдіс біздің елде де біраз уақыт беделін сақтап, биігін аласартпас дейміз. Алайда бұрынғы «кассир» деген мамандықты банкоматтар алмастырғандай, келмеске кеткен кейбір мамандықтар жайы жалпы жұртшылықты алаңдатпай қоймасы анық.
Елбасының биылғы Жолдауында айтылған бұл төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы жаңа экономикада зор сұранысқа ие болатын сан мың жаңа маман, соған сәйкес жаңа мамандықтар ашылатыны белгілі. Мұндай кезеңде көптеген жұмысшылар барлық технологиялық өзгерістердің алдында өздерін бірден қауқарсыз сезінеді. Дегенмен қосалқы еңбек жағдайына бейімделуді қажет ететін жаңа буынның еңбек нарығына шығуымен байланысты үдерістердің бар екенін есте ұстау қажет. Сонымен қатар орта буынға бұрынғы «бүкіл өміріме бір кәсіп жетеді» деген қасаң қағидадан арылып, бұл жаһандық төртінші революциялық жаңғыруына психологиялық тұрғыдан дайын болуды да ескерген жөн. Мобильділік кезеңінде бірнеше мамандықты игере отырып, өз ортаңда бәсекеге қабілетті болуың керектігі сөзсіз мойындайтын шындық.
Ал енді жаңа мамандықтар жайына келер болсақ, сарапшылардың айтуынша, 2030 жылға қарай елімізде 57 мамандық түбегейлі жойылып, оның орнын 180 мамандық баспақ. Оған байланысты экономика ғылымдарының докторы Ержан Әмірбекұлы журналистерге берген сұхбатында «Қазірде Қазақстанда біліктіліктің ұлттық шеңбері бекітілген. Ол еуропалық стандарттардың негізінде жасалған. Бұдан былай Білім және ғылым министрлігінің ұсынысы бойынша, мамандық деген атаудан өтіп, оның орнын бағдарлама деген сөзбен ауыстыруға көшіп жатырмыз. Мысалы, кез келген мамандықты алатын болсақ, айталық, басқару мамандығы делік, ол қай басқару мамандығы? Медицинаны басқару ма, жоқ әлде өндірісті басқару ма? Жоғарыдағы айтылған 180 мамандық деп отырғанымыз, мамандық емес, білім беру бағдарламалары деген дұрыс. Тіпті бір мамандық шеңберінде немесе бір бағыт шеңберінде 40-50 бағдарлама бола беруі мүмкін», дейді.
Білім және ғылым министрлігінің мәліметтеріне сүйенсек, 2009 жылдан бастап Қазақстанда 89 мамандық жаңадан ашылған. Оның ішінде бакалавриатта – 15, магистратурада – 13, резидентурада – 50, докторантурада 11 мамандық пайда болған. «Жалпы, 2017 жылы алғаш рет соңғы 5 жыл ішінде жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар кадрларды даярлауға арналған мемлекеттік білім беру тапсырысының көлемі 10 мыңға дейін өскен. Бакалавриат бойынша 28 902 гранттан 35 023 грантқа дейін, магистратурада 7429-дан 10 046-ға дейін, докторантурада 628-ден 1 279-ға дейін өсу байқалады», дейді министрлік өкілдері.
Сондай-ақ 2017 жылы жергілікті атқарушы органдардың гранттарды бөлуі бойынша нормасы заңдық тұрғыда бекітілген. Алғаш рет әлеуметтік-экономикалық дамуы мен кадрлардың өңірлердегі өндіріс орындарында одан әрі жұмысқа тұру қажеттілігі есебімен жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білімі бар кадрларды даярлауға жергілікті бюджет қаражаты есебінен 600-ге жуық білім беру гранты бөлінген.
Ал Мемлекет басшысының жоғарыда айтқан тапсырмасына сәйкес, ағымдағы жылдан бастап білім беру гранттарының саны 20 мыңға өскен болса, оның ішінде 11 мың грант – техникалық мамандықтарға, 5 мың грант – еңбек нарығына қажет басқа мамандықтарға, 3 мың грант – магистрлерді даярлауға және 1 мың грант PhD докторларын даярлауға бағытталмақ. Бұл ретте техникалық және ауылшаруашылық мамандықтары бойынша жоғары білімі бар бір маманды даярлау үшін шығыс 346,6 мыңнан 635,8 мың теңгеге дейін өспек.
Ержан Әмірбекұлы бөлінетін гранттарға, айталық экономика саласына қатысты көптеген жоғары оқу орындары биылдан бастап қаржы, бухгалтерлік есеп, экономика, менеджмент бойынша екі-үш траектория ұсынғанын. Онда өндірістік саланың экономикасы және қызмет көрсету саласының экономикасы, сондай-ақ жаңадан құрылыс экономикасы деген бағытқа қосымша студенттерді тарту жоспарланып жатқанын айтады.
Тағы бір айта кетерлік жайт, Білім және ғылым министрлігінің жасаған стратегиялық жоспары мен сараптамасына сәйкес, өңірлердегі көптеген жоғары оқу орындарында бір-бірінің мамандықтарын қайталау көп екені байқалады. Қазіргі кезде министрлік ұсынып отырған талаптарға сәйкес, әрбір жоғары оқу орны білім бағытын өзі орналасқан өңірдің ерекшелігіне сәйкес икемдеуі керек. Мәселен, батыс облыстардағы университеттер мұнай, газ саласына икемделетін болса, оңтүстік өңірлер туризм, ауыл шаруашылығына сай бағытты басым ұстанған дұрыс.
Жалпы, қазіргі үрдіске қарасақ, маман болу, ол тіпті бесінші, алтыншы орындағы дүние. Оның алдында ортаға бейімделу, әлемде болып жатқан өзгерістерді сауатты сараптап, оған болжалды баға беру сияқты дағдыларға көңіл бөлген абзал. Осы баспалдақтар арқылы ғана дұрыс маман қалыптасса керек. Жоғарыда айтылған жайттардың барлығы жаңа маман даярлауда ерекше рөл атқаратынын ескергеніміз жөн.
Мирас АСАН,
«Егемен Қазақстан»
