1992 жылы Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің ұйымдастыруымен М.О.Әуезов атындағы Шымкент педагогикалық институтында Салалық терминологиялық сөздіктер жасау жұмысын ұйымдастыру жөнінде Республикалық ғылыми-практикалық семинар өткізілді. Мен ол кезде министрлікте қызмет жасайтынмын. Семинарды ұйымдастыру комитетінің төрағасы Білім министрі Ш.Шаяхметов болды, министрдің орынбасары Б.Әбдікәрімов пен төрағаның орынбасарлары болып тағайындалдық.
Семинарда министр баяндама жасады. Оның жұмысына Әбдуәли Қайдар, Өмірбек Жолдасбеков, Айтмұхамед Абдуллин сынды академиктер, А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты ғалымдары мен көптеген жоғары оқу орындарында қазақ тілінде дәріс беріп, сала терминологиясын жасаумен шұғылданып жүрген профессор-оқытушылар қатысты.
1931-1990 жылдар аралығында 89 салалық орысша-қазақша сөздік дайындалған екен, бірақ олардың көпшілігінің көлемі аз және олар қайта өңделіп, көптеген өзгерістер енгізуді қажет ететін сөздіктер екені анықталды.
3 күнге созылған семинарда қазақ терминологиясын қалыптастыруға негіз болатын 27 өндіріс пен ғылым саласы анықталып, осы салалар бойынша терминологиялық сөздіктердің сапалы жазылуына жауапты адамдар бекітілді, олар гуманитарлық, жаратылыстану, математика, техника салалары бойынша топтастырылды. Өкінішке қарай, объективті және субъективті себептерге байланысты, бұл жұмыс аяқсыз қалды.
1998 жылы «Рауан», қазіргі «Мектеп» баспасына директор болып тағайындалғаннан кейін, осы жұмысты жандандыруды қолға алдым. Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім, Ғылым және жоғары білім министрліктерімен шарт жасалып, 1999-2000 жылдары елімізде алғаш рет, 31 томдық «Қазақша-орысша, орысша-қазақша салалық терминологиялық сөздіктер» топтамасы жарық көрді. Бұл сөздіктерді жасауға 450-ге тарта сала ғалымдары мен мамандары атсалысты. Сөздіктер топтамасына Елбасы Н.Ә.Назарбаев жоғары баға берді. Бұл еңбекке Мемлекеттік сыйлық беріліп, авторлар орден, медальдармен марапатталды.
2012-2014 жылдары Педагогикалық Ғылымдар академиясында Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту комитетімен жасалған шарт негізінде 30 томдық «Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздіктер» топтамасы дайындалып, жарық көрді. 1999-2000 жылдары шыққан сөздіктердің әрқайсысында шамаман 5 мың термин болса, бұл сөздіктерде 10-12 мың термин болды.
Бұл сөздіктер топтамалары менің ғылыми жетекшілігіммен дайындалды.
Сөздіктерді дайындау жұмыстары мұқият жүргізілді:
– бірінші, салалық терминологиялық сөздіктер дайындау, ең алдымен, сала ғалымдары мен мамандарының ісі болғандықтан, бұл жұмысты атқаруға 1999-2000 жылдары шыққан сөздіктердің авторлары, сонымен бірге кейінгі жылдары қазақ тілінде оқу құралдары мен сөздіктер жазған ғалымдар тартылды. Жалпы, 52 мекемеде – жоғары оқу орындарында, ғылыми-зерттеу институттарында, академияларда, министрліктер мен Парламентте, салалық мекемелерде қызмет ететін 144 ғылым докторы, 120 ғылым кандидаты, жалпы 350-ден аса ғалым мен сала мамандары тиянақты жұмыс жасады;
– екінші, сала мамандары мен А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары бірлесе отырып «Қазақша-орысша және орысша-қазақша (екі тілді) салалық ғылыми терминологиялық сөздіктер топтамасын әзірлеу принциптері (ұстанымдарын)» әзірленді;
– үшінші, алғаш рет салалық терминология сөздіктерді жасауда, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары әр томның авторлық ұжым мүшелерімен бірлесе еңбек етті;
– төртінші, авторлық ұжым мүшелері өз сөздіктерін әзірлегеннен кейін бір-біріне жақын салалар топтастырылып, ортақ талқылау жұмыстары жүргізілді. Мұндай ортақ талқылауға бірнеше баламасы берілген терминдер, сонымен бірге авторлық ұжымдар өздері бір шешімге келе алмаған терминдер ұсынылды. Осындай отырыстарда 20 мыңға жуық термин мұқият талқыланды. Оларды талқылауға шамамен 1000-нан аса сағат, 8 сағаттық жұмыс күнімен есептегенде, жарты жыл уақыт жұмсалды. Бұл отырыстарда терминжасам мәселесінің ғылыми негіздері, сала терминдерін қалыптастыру жолдары, шетелдік терминдерді дұрыс аудару, көне сөздерді пайдалану тәсілдері, қазақ тілі заңдылықтарының сақталуы және т.б. көптеген мәселелер қарастырылып отырды, елімізде сала терминдерін жасау мектебі қалыптасты;
– бесінші, жасалған терминдерді қабылдайтын да, қабылдамайтын да халық. Сондықтан оларды халықтың талқысына кеңінен салу мақсатында «Ана тілі» газетінде «Оқырманмен ойласу» атты айдармен «Терминжасам: Ұсыныс. Пікір» деген тақырыпта 2500-нан астам термин, Мәдениет және спорт министрлігінің ресми сайтындағы «Терминдер» айдарында 1000-ға жуық термин жарияланды, терминдер Педагогикалық ғылымдар академиясының сайтына орналастырылып отырды;
– алтыншы, дайындалған сөздіктердің сапасын арттыруға Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Республикалық терминология комиссия мүшелері мол үлес қосты. Әр сөздік Терминкомның алдын ала анықталған бір мүшесіне тапсырылып, олар сөздіктерді мұқият қарап, мыңдаған терминге қатысты ұсыныс-пікірлер білдірді. Олар бойынша авторлар тиянақты жұмыс жүргізді.
– жетінші, барлық сөздіктерді Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Республикалық терминология комиссиясы мақұлдады.
Латын әліпбиін қоғамдық қолданысқа енгізуде осы әліпбимен жазылған терминологиялық сөздіктер ерекше рөл атқаратынын ескере отырып, оларды әзірлеуде ғылым мен техниканың, экономика мен мәдениеттің жүзге тарта салаларын қамтыған осы 30 томдық «Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік» топтамасын негізге алу қажет деп есептейміз. Бұл жұмысты төмендегі ретте жүргізуді ұсынамыз:
– бірінші, осы сөздіктер осындай 30 томдық немесе әр томда 70-80 мыңдай термин болатын, техника, жаратылыстану және гуманитарлық салалар бойынша – 3 томдық сөздіктер дайындау жөнінде шешім қабылдануы керек;
– екінші, сөздік авторлары қатарына кейінгі жылдары сөздіктер мен қазақ тілінде оқулықтар жазған, әсіресе таңдап алынған шетелдік 100 оқулықты қазақ тіліне аудару жұмыстарын атқарып жүрген ғалымдар мен мамандарды тарту керек;
– үшінші, сөздіктерді дайындау үшін қажетті қаржы бөлу және бұл сөздіктердің авторларының құқықтарын сақтау мәселесі шешілуі керек;
– төртінші, бұл сөздіктерді дайындағанда жоғарыда айтылған 30 том сөздік жасауда атқарылған жұмыстар жасалуы қажет деп есептейміз;
– бесінші, дайындалған сөздіктер Республикалық терминология комиссиясында мұқият талқылануы үшін, комиссия мүшелерін қаржыландыру мәселесі шешілуі керек;
– алтыншы, Республикалық терминология комиссиясының жауапкершілігі мен мәртебесін көтеру үшін оны Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі басқарғаны дұрыс болар еді деп ұсыныс айтқымыз келеді;
– жетінші, Республикалық терминология комиссиясы өз отырыстарында сала терминдерін жасау жұмыстары ұзақ жылдардан бері тиянақты атқарылып келе жатқанын ескере отырып, ұсынылып отырған терминдердің ішінде қалыптасқан және халық қабылдаған сала терминдерін бекіту мәселесін қарастыруы керек деп ұсыныс айтқымыз келеді. Бұл аса маңызды іс болар еді. Осы ұсыныс қабылданса, онда сөздіктерде алдымен бекітілген терминдері, содан кейін мақұлданған терминдерді жазуға болады (ақылдасу керек).
Осындай жұмыстардың нәтижесінде латын әліпбиінде сапалы салалық терминологиялық сөздіктер дайындалып, 150 мыңнан аса терминді бекітуге болады.
Жалпы, термин жасау жұмыстары аса ауыр және көп уақытты қажет ететін жұмыс екенін ескере отырып, оны уақыт өткізбей бастау керек. Латын әліпбиі қабылданып, оның барлық жазылу ережелері бекітілген жағдайда, дайындалған терминдерді жаңа әліпбиде жазу көп уақыт алмайды. Басты мақсат, дұрыс терминдер қалыптастыру болса игі.
Асқарбек ҚҰСАЙЫНОВ,
31 томдық және 30 томдық терминологиялық сөздіктер
топтамаларын дайындау жобаларының ғылыми жетекшісі,
академик, Педагогикалық ғылымдар академиясының президенті
