Бүгінгі «цифрланған» әлемді қанша жерден жағымды етіп сипаттағың келгенімен, оған көңілің шаба қоймайды. Өйткені әлем цифрланған сайын ол ұқыпсыз, өзіне сенімсіз жанның қолындағы сиқырланған, кез келген кезде үгітіліп түсуі қиын емес шыны шарға айналып бара жатқандай көрінеді. Осы орайда бірінші кезекте әлемдік қарым-қатынастарда, оның ішінде, әсіресе күш қолдану, әлсізге тізе батыру, әскери-саяси қысым жасау бағыттарында кибернетикалық тәсілдерді қолдану үрдістерінің кеңінен тарап бара жатқаны ойға оралады.
Қазір «Киберәскер», «Киберқару», «Кибербарлау» «Киберқорғану» тәрізді салалардың пайда болуы, киберқылмыскерлердің мүмкіндіктерін көрсеткен вирустық шабуылдардың шулы оқиғалары қорғанудың немесе қарсыласудың жаңа, заманауи деңгейіне көшуді талап ететіні белгілі. Сондықтан біздің еліміз мемлекеттің ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қоғамның тұрақтылығын нығайтуға, азаматтардың ақпараттық-коммуникациялық технологияны (АКТ) қолданған кезде құпиялылығын сақтауға бағытталған «Киберқалқанды» құру ісіне баса назар аударып отыр. Өйткені Қазақстан тарапы мемлекеттік шекараларды есепке алмайтын киберқылмыскерлер жеке тұлғалар мен сенімді қолдағы мемлекеттік ақпараттық жүйелердің өзіне қауіп төндіретіндей әлеуетке ие болып отырғанын терең түсінуде. Сонымен қатар біздің еліміз киберқылмысқа, соның ішінде кибертерроризмге қарсы күрестің тиімділігін арттыруда мемлекеттер арасындағы сенімді әріптестіктің алар орнын жоғары бағалайды.
Киберкеңістіктің мүмкіндіктері аз ғана уақыттың ішінде мыңдаған адамды жинап, митинг ұйымдастыруға, қалыптасқан мемлекеттік жүйеге қауіп-қатер төндіруге, шығындары көптеген адам өмірімен өлшенетін проблемалар тудыруға қабілетті екені талайларды шындап ойландыруда. Сондықтан бүгінде мемлекеттер өзінің ұлттық киберкеңістігін қорғау мақсатында шаралар кешенін құруға баса назар аударуда.
Жалпы, киберкеңістіктің дәстүрлі қауіп-қатерлері болып табылатын алаяқтық, троллинг, арандату сынды жағымсыз әрекеттердің қатарына қазіргі таңда терроризм және діни экстремизм қосылды. Оның үстіне, өмірімізден тыс, виртуалды саналатын қауіпқатерлер шынайы бола түсті, бізге тікелей әсер ете бастады.
Сәл шегіне сөйлесек, Еуропалық кеңес бірінші рет 2001 жылы киберкеңістіктегі қылмыстың анықтамалары мен жіктелуі, мемлекеттердің ынтымақтастық механизмдері, құқық қорғау саласы органдарының өзара іс-қимыл тәртібі және интернет қызметін ұсынушылардың ақпараттарды сақтау мәселелері нақтыланған «Киберқылмыс туралы конвенция» қабылдады. Конвенция 2004 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне енді және оған 2005 жылы отыз мемлекет қосылды. Бұлардың ішінде Еуропа елдері, АҚШ, Канада, Жапония және ОАР конвенцияны ратификация-
лады.
Бұл конвенцияны қабылдаудағы негізгі алғышарт ХХ ғасырдың соңғы жылдарында орын алған кибернетикалық қауіптер болды. Ол қол қойған елдердің бір-біріне ақпарат беруіне және техникалық қолжетімділіктің ерікті қағидаттарына негізделді. Конвенцияға қосылғандардың барлығы тығыз экономикалық қарым-қатынастар орнатқан, көпшілігі НАТО-ның әскери блогына кіретін елдер болатын. Ал НАТО-мен әскери-саяси байланыстары жоқ мемлекеттер өздерінің ішкі істеріне араласуы, тәуелсіздік пен ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтіруі мүмкін деген қауіппен конвенцияға қол қоймады. Конвенцияға аталған себептерге байланысты қосылмаған елдердің арасында Ресей де болды.
Бұл жағдайлар киберқауіпсіздік бағытындағы сенімді әрі ауқымды ынтымақтастық әлі орнай қоймағанын білдіреді. Дегенмен аталған саладағы әріптестікті дамыту ісін ілгерілету шаралары жүзеге асырылуда. Мәселен, бүгінде киберқауіпсіздік саласындағы бірлескен ынтымақтастық компьютерлік төтенше жағдаяттарға жауап беру қызметі (Computer еmergency response team – CERT) аясында өрістеп келеді.
ХХ ғасырдың соңғы онжылдығында компьютер қауіпсіздігіне қатысты төтенше жағдайлар туындағанда оларға лайықты жауап беруді көздейтін қызметтер құрыла бастады. Мәселен, осы бағыттағы FIRST қауымдастығы (The Forum of Incident Response and Security Teams – www.first.org) бүгінде 90-ға жуық елден 400-ге тарта орталықты біріктіріп отыр. Негізінде компьютерлік төтенше жағдаяттарға жауап беру қызметі (CERT) компьютерлік оқыс оқиғалар жөніндегі ақпараттарды жинау, талдау, қолданушыларға қолдау көрсету мақсатында құрылады.
Сондай-ақ АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздігіне кері әсерін тигізген, халықаралық қоғамдастықтың назарын өзіне аударған Э.Сноуден төңірегіндегі дау-дамай да киберқауіпсіздік саласындағы аты шулы оқиға ретінде тарихқа тіркелді. АҚШ-тың Киберкеңістік саласындағы аса құпия деректерді жариялап жіберген Э.Сноуденнің іс-әрекетінен тек АҚШ емес, көптеген басқа да елдер жапа шекті. АҚШ-тың Орталық барлау қызметі мен Ұлттық қауіпсіздік агенттігінде қызмет еткен ол елдің құпия мәліметтерінің кең ауқымын сыртқы шығарды. Біреу үшін қаһарман, біреу үшін сатқын саналатын Сноуден оқиғасынан кейін АҚШ және басқа да елдер өздерінің ақпараттық кеңістігін және мемлекеттік құрылымдарын қорғау үшін тиісті шараларды қолға алды.
Ақпараттық қоғам құру саласында нақты қадамдар жасап, мемлекеттік қызметтерді электронды пішінде беруді жолға қойған, мемлекеттік деректер базасын құрған, мемлекеттік жүйесі цифрлы формат бойынша қалыптасып, тұрғындары ақпараттық қоғамның пайдасын көре бастаған Қазақстан киберқауіпсіздік саласындағы әлемдік деңгейдегі төтенше оқиғаларға немқұрайлы қарамайтыны белгілі. Өйткені киберкеңістіктегі сын-қатерлер барлық елдердің ұлттық қауіпсіздігіне тікелей әсер ететіні дәлелденуде.
Астанада 2011 жылғы 15 маусымда өткен ШЫҰ саммитінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев халықаралық құқыққа «электронды шекара», «электронды егемендік» тәрізді жаңа түсініктерді енгізетін кез келгенін айта отырып, «Киберпол» міндетін атқаратын ШЫҰ-ның арнайы органын құру туралы ойластыру қажет сияқты», деген болатын. Бүгінде осыдан 7 жыл бұрын айтылған бұл ұсыныстың өзектілігі айқын көрінуде. Өйткені киберкеңістіктегі жедел өзгерістер, жетекші мемлекеттердің қорғану әрі өз үстемдігін қамтамасыз үшін осы бағытта бағдарламалар қабылдауы, киберәскер қатерінің шындыққа айналуы «электронды шекара», «электронды егемендік» мәселелеріне сергек әрі байыппен қарауды талап етуде.
Кейбір деректерге қарағанда, бірқатар елде «киберәскерлер» бөлімшелері жұмыс істейтін көрінеді. Мәселен, 2009 жылдан бері АҚШ-та тікелей Пентагонға бағынатын кибернетикалық күштік құрылымдар пайда болған. Мұндай бөлімшелерді құру мәселесін қолға алып жатқан мемлекеттер де баршылық. Әрине «Киберәскер» құру оңай шаруа емес. Оған көп қаржы, ғылыми потенциал қажет.
Осы орайда «Киберәскер», «Киберқару» сынды күштерді құрмасақ та «электронды шекаралар» түзіп, «электронды егемендік» құрудың маңыздылығы айқын көрінеді. Қазақстан бұл бағытта қол қусырып қарап отырған жоқ. Бұған дәлел ретінде Үкіметтің 2017 жылғы қаулысымен электронды ақпараттық ресурстар, ақпараттық жүйелер және телекоммуникация желілерін қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырудың негізгі бағыттарын айқындайтын киберқауіпсіздік тұжырымдамасы («Қазақстанның киберқалқаны») бекітілгенін айтуға болады. Халықаралық тәжірибелер ескеріле отырып әзірленген бұл құжат «электронды» шекараларды құру мен дамытудың стратегиялық мақсаттарын айқындайды, ақпараттық қауіпсіздік оқиғаларының алдын алу және жедел әрекет ету тетіктерін әзірлеуді қамтамасыз етеді. Бұдан біз цифрлы әлемге жылдам еніп бара жатқан Қазақстан үшін киберқауіпсіздік саласы басым бағыттардың бірі болып отырғанын ұғамыз.
Қорыта айтқанда, Қазақстан үшін киберқауіптерден қорғану мәселесі күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан саланың нормативтік құқықтық базасын қалыптастыру бағытындағы жұмыстарды жүйелі түрде жүргізудің маңызы зор. Осы орайда қазірдің өзінде көптеген құжаттар, нормативтік құқықтық актілер, заң жобалары түзілді.
Жолдыбай БАЗАР,
«Егемен Қазақстан»
