Әріден тартсақ, қазақ даласындағы баспасөз қарлығаштары «Түркістан уәлаятының газеті» (1870) және «Дала уәлаятының газеті» (1878) еді. Патшалық биліктің қолындағы таптырмас идеологиялық құрал бола тұра қалың қазақ ішіндегі қоғамдық ой-санаға қозғау салып, ел өресін көтеруге айтарлықтай ықпал етті. Өйткені аталмыш газеттердің ана тіліміздегі нұсқасын дайындаушылардың бәрі де кез келген мүмкіндікті пайдаланып, халықтың келешегіне тән бірінші кезектегі ағарту мәселелерін көтеретін елім, жерім деген ерлер еді шетінен!
Тегінде қазақ баспасөзі туралы әңгіме өрбіген тұстарда жоғарыдағы қос басылымнан кейінгі бедерде «Жетісу ісші халық мұхбыры» («Жетісу еңбекші халқының хабаршысы») басылымы алдымен ауызға алынады. Жетісу облыстық ревкомы және ұлт істері жөніндегі облыстық комитетінің ресми органы аталған басылым қазақ, өзбек, ұйғыр, татар, қырғыз тілдерінде аралас күйде 1918 жылғы 21 маусымнан Алматыда шыға бастады. Түркітілдес тұрғындарға арналған газет әдепкіде негізінен алғанда жедел хат-хабар, бұйрық-жарғылармен шектеліп отырған. Бара-бара тәжірибе толысып, аясы ұлғайған тұста халықты сауаттандырып, ертеңгі күнге үкілеумен қатар әдеби жанрлардағы дүниелерді де жариялай бастайды. Қоғам дамуы, өмірге күнделікті еніп жатқан өзгерістер мен ел көлеміндегі тарихи кезеңдерге орай басылымның атауы да жаңғырып отырған. Мәселен, 1918 жылдың маусым-желтоқсан айларында «Жетісу ісші халық мұхбыры» («Жетісу еңбекші халқының хабаршысы»), 1918-1919 жылдары «Көмек», 1920 жылы «Ұшқын», 1921 жылы «Бұқара», 1921-1922 жылдары «Кедей еркі», 1922-1935 жылдары «Тілші», 1935-1954 жылдары «Сталин жолы», 1954-1963 жылдары «Коммунизм таңы» деп аталды. Ал бүгінге дейінгі тұрақты атауы «Жетісу» 1963 жылғы сәуірде берілген еді. Осынау тар жол, тайғақ кешуі бастан асар ғасырға ұласқан ғұмырдан аймағымыздың ғана емес, мұқым еліміздің шежіресіне қанығар едіңіз. Күштеп коллективтендіру – «аша тұяқ қалмасын, асыра сілтеу болмасын», ашаршылық, қуғын-сүргін, екінші дүниежүзілік соғыс, тың игеру сияқты жұртымызды сүреңсіз күйге түсірген сарғыш жылнамалар тарих тереңіне батыра береді. Осы арада айрықша айта кететін бір дүние, басылымның замана ызғарына қарай шекпенінің түр-түсі өзгеріп тұрғанымен халықтық асыл мұрат, ұлттық құндылықтар темірқазығынан бір мезет те көз жазып көрмегендігі. Сол себепті де, ғасырлық шараның барысында көне басылымның қуанышын елдік шаралармен негіздеп, рухани кеңістігіміздің көкжиегін арттыруға ұмтылдық. Өйткені бұл – бұқара газетінің барын бағамдап, асылын айшықтайтын есепті шағы.
Ел басына төнген нәубет-зұлматтар редакция ұжымын да айналып өтпеген. 1935 жылдан бастап Жетісу өлкесінің жаршысы «Сталин жолы» деген атпен шығады. Көп ұзамай жаппай қудалау қара түнегі төнеді де бірқатар ұлтжанды журналистер қанды шеңгел тырнағына ілігеді. Бұл әрине, апталықтың көңілдегідей шығуына кері әсерін тигізіп, мазмұндық селдіреу бел алады. Өстіп жүргенде неміс фашистерімен арадағы соғыс өрті тұтанып, шаруа тіптен шатқаяқтап кетсе керек.
«Жетісу» газетінің ғасырға жуық дәуірінде жұртшылық көңілінде бүршік жарған қимас сезім, риясыз сенімге саяр өзіндік асыл арна, дәстүрлі ғұрпы бар. Халқымыздың небір қаймақ қайраткерлері кенен де кемел ой-пікірлерімен руханият шырағданын маздата жақты. Сол тұстағы газеттің сарғайған беттерінен саясаттың, әдебиет пен журналистиканың қайыспас кәтепті қара нарлары саналған Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов, Міржақып Дулатов, Сәкен Сейфуллин, Смағұл Сәдуақасов, Абдолла Розыбақиев, Қалыбек Сармолдаев, Жұбаныш Бәрібаев, Ыдырыс Көшкінов, Исмаил Тайыров және Мағазы Масанчи сынды арыстардың алаңкөңіл мақалаларын көп оқыр едіңіз. Ел-жұрт қамын ойлап, келешегіне оң бағыт көрсетіп қана қоймай, нақтылы не істеп, не қоюдың жарқын үлгі, байсалды бағдарламасы еді соның барлығы!
Елу жылғы белесіне орай 1968 жылы КСРО Жоғарғы Советi Президиумы тарапынан «Жетiсу» газетi Еңбек Қызыл Ту орденiмен марапатталған еді. Осы қуанышпен құттықтауында Қазақ КСР Мәдениет министрi Iлияс Омаров ағамыз: «...сүйікті басылымның келешекте де мыңдаған оқушылар құрметіне, зор сүйіспеншiлiгiне бөлене беруін тiлеймiн әрі бұған сенемін» деп ағынан жарылған екен. Айтқаны келді де. Аруақ қонған жерден ат үркетіндігі рас екен. Қиялымызға қанат бітіп, шабытымыздың шалқарға ұласарын да соған балаймыз. 2015 жылы төл мерекеміз қарсаңында Қазақ елі көлеміндегі барша баспасөз құралдары арасында оза шауып, Елбасы марапатын иеленуімізді де осының арқасы дер едік! Бұған дейін Қазақстан журналистер академиясының Алтын жұлдызын редакциямыздың төрінде жарқырату құрметіне бөленіп, мерейіміз үстем түскен!
Басшы қандай болса, басылым сондай екендігі ертеден әйгілі қағидат. Ғасырлық дәуірде кілең өз қатарластарынан оқ бойы озық шығар қаламгерлердің қара шаңырақтағы шығармашылық отын барынша маздатқандығын әркез кейінгі ұрпаққа үлгі тұтамыз. Сондықтан да әр жылдарда Алматы облыстық басылым тізгінін қолда ұстаған Сабыржан Шәкіржан, Сабыржан Ғаббасов, Қалдыбай Абдуллин, Исмайл Тайыров, Сара Есова, Жақан Сыздықов, Әбдуәлі Қарағұлов, Пернебек Бейсенов, Мамадияр Жақыпов, Баймолда Мұса, Жақыпжан Нұрғожаев, Нүсіпбай Әбдірахымның есімдерін зор ризашылықпен атаймыз.
Газеттің басына аяқасты бұлт үйірілген шақтар да аз ұшыраспаған. Бір мысал. Желтоқсан оқиғасынан соңғы зобалаңға бас редактор Мамадияр Жақып ағамыз да іліккен еді. Бар айыбы – ҚазТАГ фототілшісі түсірген жазаға ұшыраған желтоқсандықтардың суретін газетке басқандығы. Сол сұсты заманда мұндай қадамға бару басылым басшысының намысы буған тасқайрақ нағыз ұлт перзенті екендігін паш етеді!
Облысымыз кешегі екі өңірді біріктіріп отырғандықтан жүз жылдық той бұрынғы Талдықорған облыстық газетінің де табиғи түрдегі ортақ қуанышы болып есептелінеді. Енді осы ауанға ден қойсақ, 1944 жылдың 16 наурызында Талдықорған облысы құрылуының өзі жергілікті тұрғындардың Ұлы Отан соғысы тұсындағы жігерін жани түскен еді. Сөйтіп 1945 жылдың 7 қаңтарында өңірлік «Сталиншіл» газеті өмірге келеді. Бірден оқырмандардың рухани серігіне айналған басылым кейін «Советтік Жетісу» деп аталады. Содан 1954 жылы Алматы мен Талдықорған облыстары әкімшілік құрылымдарының біріктірілуіне байланысты газет те шығуын тоқтатады. Бұдан кейін Талдықорған облысы 1967 жылдың 27 желтоқсанында екінші рет қайта құрылады да 1968 жылдың мамыр айынан басылым «Октябрь туы» деген атпен аптасына бес мәрте шыға бастайды. Билік пәрменімен 1996 жылы Талдықорған облысы Алматы облысының құрамына және бір қосылып, «Жерұйық» аталып келген арналы газет тарих қойнауына кеткен еді. Өзіндік үні, айшықты ізі қалған бедерлі басылымның түрлі кезеңдердегі бас редакторлары Баянжан Мәдиев, Ұзақ Бағаев, Жүрғали Ертілесов, Ғайыс Егембердиев, Тұрсын Әбдуәлиев, Бейбіт Нұрасыловтың есімдері мыңдаған оқырмандардың жүрегінде жылы ұялап қалды.
Аталмыш газеттің өткелікті жолынан мына бір жайтты баса айтқымыз келеді. Қызыл империяның қылышынан қан тамып тұрған шақ. Облыстық «Жерұйық» газетінің рухты журналистері сол тұстағы облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Сергей Жигулин жолдастың ұлттық саясатта, әсіресе қазақ мектептерін ашу мен ана тілімізді дамытуда жіберіп отырған қателігін өзіне әлденеше рет ескертеді. Сыннан нәтиже шығарудың орнына биліктің қыспағы күшейе түсуіне байланысты газет қызметкерлері Тәкен Әліпбаев, Қанат Асқаров пен Кемел Құсайынов республикалық «Социалистік Қазақстан» газетіне кемшілік түзілген мақала жібереді. Бұл арада біз «Социалистік Қазақстан» газетінің сол шақтағы бас редакторы Шерхан Мұртазаның әлгі мақаланың аяғын жерге тигізбестен жоғарыға жалтақтамай бірден басып жіберген ерлігін ерекше айтуға тиіспіз. Содан, несін айтасыз, айқай-шу шығып, Қазақстан орталық партия комитетінен арнайы комиссия келіп, нәтижесінде Жигулин жолдас қызметтен кетіп тынады!
Тәуелсіздігіміз редакция қызметкерлерінің екінші тынысын ашты дер едік. Екі дүние, екі ғасырдың куәсіне айналған басылымның ізі айшықтана түсті. Алғы сапқа бес қаруын сайлап кешегі көпшіліктің сауатын ашқан алаштықтар секілді біздің журналистер де шықты. Уақыт ұстазының орнына тайсалмай жүруге талпынды.
Жалпы, журналистер де құдды бір құрылысшылар секілді ғой. Қолына жақсы материалдар, жағымды жаңалықтар түссе, еңселі де құнды дүниелер тудырады. Бұл ретте де қоржын басымыз сүбелі. Жетісу өлкесінің жер-жерінде: қаласында да, даласында да, экономиканың бар саласында замана талабына сай келер келелі де шұғылалы істер тындырылуда. Мұның бәрі, сөз жоқ, уақытпен еншілескен журналистиканың адымын ашып, тынысын кеңейтеді, айыл-тартпасын бекітеді. Шабыттана шолсақ, шетсіз де шексіз Еуразия кеңістігінде елдігін ерен паш еткен көк түріктердің күндей күркіреп, найзаның ұшында үкілей ұлықтаған өршіл рухын қалың қазақ ішіне қайта оралтпайынша ерлердің ісі бітер ме?!
Жол білген керуенге жалтақтамаса керек. Алдағы ісіміз тіптен ауқымды. Намыстан жаратылған жұрт екендігімізді есімізден бір сәт те шығармақ емеспіз. Ұлттық болмысымызға жасындай от берер намыстың өзі, әлгінде айтылған, ұлттық тіліміз бен төл тарихымызға ден қоюдан бастау алады. Тілін төрге, рухын өрге оздыра білген жұрт қана бақытты.Ұлтымыздың мыңжылдықтар көгіндегі уыз ұялаған генетикалық жадында бұққан өршіл мінез, туған халық пен қасиетті жерімізге деген шексіз махаббатты оятуға шырағдан жаға атсалыссақ дейміз. Адамшылықтың алды – махаббат (Абай.) Елге бай – құт емес, би – құт! Осынау заңғардан зер салсақ, задында, жүрегі жалынды жанның табиғаты да, түйгені де таза тұнбақ. Тәуелсіздігімізді барынша баянды етушілер де солар. Ендеше, осы біздің ғасыр төріндегі құбыла бағыт, Темірқазық биігіміз!
Әміре ӘРІН,
Алматы облыстық «Жетісу» газетінің бас редакторы, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты
