Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, әскери ғылымдар докторы, профессор, Ресей Федерациясы Әскери ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ким СЕРІКБАЕВ – сонау 90-шы жылдардың басында егемен еліміздің Қарулы Күштерін құруға белсене қатысқан ардагер ағаларымыздың бірі.
Қаз басқан тәуелсіздігіміздің алғашқы қиын да күрделі кезеңінде жас мемлекетіміздің іргесін бекітер, елдің құрыш қалқаны болар жаңа тұрпатты ұлттық әскер құрудың бел ортасында жүрген қайраткер азамат әлі де сапта. Алматы қаласы Медеу аудандық ардагерлер ұйымына жетекшілік етеді. Біз тәуелсіздіктің берік қорғанысын қамтамасыз еткен оқиғалардың осынау белсенді қатысушы куәгеріне жолығып, әңгімелескен едік.
– Ким Серікбайұлы, сол кездегі ахуалды еске түсіріңізші. Тәуелсіз Қазақстанның дербес өз әскерін құру жолындағы алғашқы қадамдар қалай жасалды?
– Ертедегі Рим ғалымы, әскери теоретик Корнелий Тацит: «Әрбір ұлы істің артында қауіпсіздікке деген талпыныс жатыр», дейді. Ұлы ойшылдың бұл тұжырымы қазіргі заманда да өзекті, әсіресе, өз тәуелсіздігін алған мемлекет үшін маңызы зор.
Еліміздің Қарулы Күштерін қалыптастыру мен дамыту мәселелері әуелден-ақ республика саяси және әскери басшылығының басты назарында болды. Бұл мәселеден еліміздің жалпы жұртшылығы да шет қалған емес. Қарулы Күштерге деген қызығушылықтың қызуы әлі де басылмаған сыңайлы. Мысалы, биылғы жылдың 27 қыркүйегіндегі «Республика» газетінің №33 (209) нөмірінде жарық көрген «С кем собрался воевать Казахстан?» («Қазақстан кіммен соғысқа шықпақшы еді?») мақаласында 19 жыл бұрын орын алған пікірталас қайта жаңғырған. Еске сала кетейін, ол кездегі пікірталас оңай болған жоқ. «Егемен Қазақстан бейбіт саясат ұстайды, сондықтан да Қарулы Күштерін ұстаудың еш қажеті жоқ...» деген пікір сол жылдары айтылған еді, соны жақтаушылар қазір де табылуда.
1992 жылдың басында мен жаңадан құрылған Президент Аппараты мен Министрлер Кабинеті Қорғаныс бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалдым. Бөлімге асқан жауапкершілікті талап ететін жұмыстар жүктелді: бұрынғы одақтас республикалар, сондай-ақ алыс шет елдерде өтіп жатқан үдерістерге байланысты ғылыми талдау жұмыстарын жүргізу; жас егемен мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша тиісті ұсыныстар даярлау міндеттері тұрды. Бөлімге тәжірибелі әскери мамандар – запастағы офицерлер шақырылды: Кәрім Әбілғазин, Роллан Қаратаев, Иван Ралов, Мәрлен Тыныбеков, Петр Черкашин және басқалар. Осы мамандармен және Қорғаныс министрлігінің қызметкерлерімен бірлесе отырып бөлім ауқымды да күрделі жұмыстарды орындады.
– Қазақстан армиясын қалыптастырған алғашқы уақытта негізінен қандай мәселеге көңіл бөлдіңіздер?
– Ол кезде ең басты деген үш мәселені назарда ұстадық. Олар: Қарулы Күштер құрылысының құқықтық арқауын құру; әскердегі кадрлар жетіспеушілігін шешу; армияда жүргізіліп жатқан реформаларды ғылыми негіздеу. Өкінішке қарай, тіпті ғылыми дәрежесі бар, пацифистік бағытты ұстанған кейбір адамдардың ықпалымен аталған мәселелер төңірегінде пікірталас туындады. Сол себепті біз республика басшылығымен кеңесе отырып, еліміздің ұлттық мүддесін қорғау шараларын қарастыратын әскери саясат негіздерін баяндаған мақала әзірледік. 1992 жылғы 25 қарашадағы «Казахстанская правда» газетінде «Қазақстанның Қарулы Күштері: проблемалары мен болашағы» тақырыбында үлкен мақала жарық көрді. Онда Қорғаныс министрлігі мен Қорғаныс бөлімінің ой-пікірі баяндалғандықтан, оған С.Нұрмағамбетов пен менің қолым қойылды. Бүгін мен сол мақаланың маңызды ықпалы болғанын айта аламын. Себебі, сол жылы 19-25 желтоқсан аралығында еліміздің Жоғарғы Кеңесі алғашқы Әскери доктринаны және бірқатар әскери заңдарды талқылап, қабылдауды күн тәртібіне енгізді.
1992 жылы 8 желтоқсанда Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы ретінде күштік ведомстволар құрамаларының басшылары мен командирлерінің алғашқы жиналысында: «Біз – егемен, тәуелсіз мемлекетпіз, сондықтан қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі ішкі және сыртқы саясатты қалыптастырудың жалпы құрылымындағы ең өзекті мәселе болуы қажет. Сол себепті бізге саны жағынан шағын, бірақ заманға сай қару-жарақпен жабдықталған, жоғары ұтқыр, білімді, егемен елімізді қорғау мүддесі үшін кез келген жағдайда түрлі іс-қимылға даяр армия қажет», деген кесімді пікірін айтты. 1992 жылдың 16 желтоқсанында Елбасының осы пікірді өрбіткен мақаласы республикалық баспасөзде жарыққа шыққаннан кейін пацифистік пиғылдағы пікірлер біраз тынышталып қалды.
– Қарулы Күштеріміздің құқықтық негізін жасау орайындағы табанды талпыныстарды еске түсіріңізші?
– Әрине, дербес Қарулы Күштерді құру және дамыту үшін әскери қызметті, Отанды қорғаушыларды әлеуметтік жағынан қорғау мәселелерін тиянақтайтын сенімді құқықтық база талап етілді. Дайындалған заң жобаларын Жоғарғы Кеңесте талқылау және оларды қабылдау өте күрделі жағдайда өтті. 1992 жылғы 21-22 желтоқсанда «Қорғаныс және Қарулы Күштер туралы» заң жобасына қатысты менің баяндамамнан кейін әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша қаржыландыру шаралары қарастырылған 19-баптың мазмұны бойынша қызу пікірталас болғаны есімнен кетпейді. Бірқатар депутаттың ойсыз қызбалықпен айтқан «Армия бізге неге керек?» деген сияқты пікірлері жүйкеге қатты тиді. Заң жобасының аталған бабын қолдаған депутаттар да болды. Олар – генерал-майор Б.Байтасов, академик М.Қозыбаев. Депутаттардың пацифистік тобы арандатып бақса да, Жоғарғы Бас қолбасшының қатысуымен аталған бап өзгеріссіз қабылданды.
Есімде қалған тағы бір-екі жағдай, Қорғаныс министрінің орынбасары генерал-майор Т.Әубәкіровтің «Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі мен әлеуметтік қорғалуы туралы» заң жобасының тұңғыш қазақстандық ғарышкер беделімен сөзсіз қабылдануы, ал Қорғаныс министрінің басқа орынбасары генерал-лейтенант А.Рябцевтің «Әскери қызметшілер мен қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің зейнетақымен қамтамасыз етілуі туралы» заң жобасының қызу пікірталас тудырғаны. Бірақ депутат М.Қозыбаевтың: «Егер біз бөтен армияны асырағымыз келмесе, өз армиямыз үшін қажетті қаржыны бөлуіміз керек», деген сөзінен кейін бұл жағдай шешімін тапты. Сондықтан, бүгін мен осындай дана адамдарды еске алмауым мүмкін емес, олардың кейбірі қазір ортамызда жоқ, бірақ олар бүгінгі армиямызды құруға белсенді атсалысты. Сонда алғаш қабылданған құжаттар, Әскери доктрина және төрт заң біздің Отанымыз – Қазақстан Республикасының сенімді қорғаны болып отырған Қарулы Күштеріміздің құрылуы мен нығаюындағы басты құжаттар болғанын атап көрсетемін.
– Сол кездегі ұлттық әскери кадрдың аздығы қиындық тудырмай қалмаған шығар?
– Республикамыздың әскери басшылығы бастан өткізген бұл жағдай С.Нұрмағамбетовтің «А в памяти нет тишины» кітабында нақты жазылған. Тұңғыш Қорғаныс министрі сол жылдардағы ахуалды бағамдай отырып, «кадр тапшылығы» деген терминді қолданады. Бұл шындық. Қазақстандық армия құру барысында барлық әскери құралымдарда взводтан дивизияға дейін офицер кадрлардың жетіспеушілігі өткір мәселе болды. Әсіресе, жоғары буындағы офицерлер тым аз еді. Кеңестік кезеңнің 74 жылында қазақ халқының тек үш өкілі ғана Бас штабтың Әскери академиясын бітірген, тек екі адам ғана әскери ғылымдар кандидаты ғылыми дәрежесі бойынша диссертация қорғады. Мұнан біз ұлттық әскери кадрлар даярлау мәселесіне ол уақытта ешқандай көңіл бөлінбегенін көреміз. Әскери комиссариаттар мен республиканың Азаматтық қорғаныс жүйесінде 1949 офицер қызмет атқарды, оның ішінде ұлты қазақтары 247 (12,6%) ғана болды. 19 облыстық әскери комиссардың тек 5-уі ғана қазақ еді. КСРО Қарулы Күштері бойынша жалпы 2 830 офицер қазақ ұлтынан болса, Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесіндегі 190 офицердің тек 6-уы қазақ (3%) болды. Училищеде батальон командирінің бірде-біреуі қазақ ұлтынан болған емес, курсанттардың санына келсек, 87 (9,4%) қазақ баласы болды. Әскери кадр саясатының осындай зардаптары, әрине, қиыншылыққа кезіктірмей қоймады. Әсіресе, әскери білім саласы жүйесінде ұлттық әскери кадрларды даярлау ең көкейкесті мәселе еді.
Ол уақытта Қазақстанда Құрлық әскерлері офицерлерін даярлайтын бір ғана әскери оқу орны – Кеңес Одағының маршалы И.Конев атындағы Алматы жоғары жалпы әскери командалық училище (АЖЖӘКУ) болды. Мұнда бұрынғы Кеңес Одағының барлық Қарулы Күштері үшін мотоатқыштар взводтарының командирлері даярланды. Кейін республикамыздың мүддесі үшін аталған оқу орнында тек мотоатқыш офицерлер ғана емес, қазақстандық жастардан, оның ішінде ұлты қазақ жастарын қабылдау арқылы танкіші, артиллерияшы, байланысшы және басқа мамандарды даярлау мақсатында училищені қайта мамандандыру қажеттігі туындады. АЖЖӘКУ бастығы болып ынталы да жігерлі жас офицер А.Тасболатов тағайындалды. Ол ұйымдастырушылық дарынын таныта отырып, кадрлар мәселесінің оң шешілуіне ықпал етті. 1997 жылы училище әскери академия болып қайта құрылды.
Әскери дипломат, тәрбие жұмыстары саласы (бұрынғы командирдің орынбасары-саяси жетекші) бойынша мамандар зәрулігі сезілді. Сол уақыттағы жағдайлар мен мүмкіндіктерді саралай келе, біз бірқатар ұсыныстар жасадық. Менің «Духовный потенциал армии» (Казахстанская правда, 19.02.1993 ж.) және «Где нам взять военных дипломатов?» (Казахстанская правда, 12.05.1993 ж.) деген мақалаларымдағы ұсыныстар басшылық тарапынан қолдау тапты. Көп ұзамай-ақ, рота командирінен Қорғаныс министріне дейін тәрбие жұмысы жөніндегі командир орынбасарларының институты ашылды, сондай-ақ елшілік қызмет үшін мамандар даярлайтын азаматтық жоғары оқу орындарының әлеуеті пайдаланылды. Қорғаныс министрлігі прапорщиктер және сержанттар қатарынан кіші лейтенанттарды даярлау жөніндегі курстар құрды, сонымен қатар, экстернат жүйесі ашылды. Қысқасы, сол бір жедел де ұтымды шаралар жетіспеушіліктердің орнын толтыруға игі ықпал етті.
Бүгінгі таңдағы жағдай басқаша. Қорғаныс министрлігі, өзге де күштік құрылымдар жоғары білікті мамандарды «өз шаңырақтарында» даярлау үшін барлық қажетті жағдайды қалыптастырды. Оннан астам әскери (арнайы) оқу орны қызмет етуде, сондай-ақ әскери мамандарды шет елдерде даярлау үрдісі де өріс табуда.
– Бастапқы кездерде Қарулы Күштерімізді құрудың ғылыми тұрғыдан дәйектелуі қалай жүзеге асты? Тәуелсіз ел әскерінің Әскери доктринасы да тәуелсіз болуы керек емес пе?
– Алғашқы кезде Қарулы Күштерді қайта құру жөніндегі кейбір шешімдер асығыс қабылданды, ғылыми дәйектілік туралы сөз қозғалмауын айтпағанның өзінде, көбінесе жекелеген тұлғалардың ғана пікірі есепке алынды.
Екіншіден, әскерді қайта құруды жүргізудегі әскери ғылымның рөлі дұрыс бағаланбады. Осылайша, істейтін ісі жоқ офицерлер ғана ғылыммен айналысуға тырысады деген пікір ұзақ уақыттар бойы бой көрсетіп жүрді. Бұл пікір: «Г.Жуков пен Б.Момышұлының ешқандай да ғылыми дәрежесі болған жоқ, бірақ мықты соғысатын», деп дәйектелді. Мұның зардабы сол, Ресейдің әскери жоғары оқу орындарында біздің өкілдерімізді тегін оқыту жөнінде келісім болғанына қарамастан, алғашқы 5 жылда бұл мәселе көзделмей қалды. Осының салдарынан еліміздегі әскери-ғылыми кадрларды даярлауда 5-6 жылды зая кетірдік.
Дегенмен, біз де қарап жатпадық. Генералдар Нұрғали Асылов пен Абай Тасболатов, полковниктер Пернехан Ермекбаев, Роллан Қаратаев сынды әскери ғалымдар қазақстандық әскери ғылымның іргетасын қалау жолында қажырлы еңбек етті. Олардың бастамалары белгілі тарихшы ғалымдар М.Қозыбаев, Қ.Аманжолов және П.Белан секілді ғылым докторлары мен соғыс ардагерлері тарапынан қолдауға ие болды. Бұл ғалымдар әскери қызметшілермен бірге әскери оқу орындарында адъюнктуралар мен диссертациялық кеңестердің ашылуына ықпал жасады. Алғашқы қазақстандық әскери ғалымдар пайда болды. 2001 жылы офицерлер Георгий Дубовцев, Хайырлы Мұхамбетқалиев және Михаил Шлейконың жүргізген ғылыми зерттеулері жоғары бағаланып, олар әскери ғылымдар кандидаты ғылыми дәрежесі бойынша диссертацияларын табысты қорғады. Соңғы екеуі бүгінде ғылым докторлары.
Ғалымдардың ұсынысын үшінші Қорғаныс министрі М.Алтынбаев қолдай отырып, министрлік жанынан әскери-ғылыми орталық құрды. Бұл орталықты әскери-техника ғылымдарының кандидаты полковник П.Ермекбаев басқарды. Өкінішке қарай, осы құрылым нақтылы жеке міндеттерді орындағандықтан, өзіне тән қызметінен айырылды да, қайта құрылып Ұлттық қорғаныс университетінің құрамына енгізілді.
Бірақ «ештен кеш жақсы» демекші, Қорғаныс министрлігі мен басқа күштік ведомстволар басшылығы жүргізіліп отырған реформаларды ғылыми тұрғыда негіздей келе, қазақстандық әскери ғылымды нығайту мақсатында Ресей, Белоруссия және Украинаның әскери ғалымдарын пайдаланып, ғылым саласын көтеру орайында нақты қадамдар жасады. Сөйтіп, бірнеше жыл ішінде көптеген жоғары дәрежелі әскери-ғылыми кадрлар даярланды. Қазіргі уақытта бізде 9 әскери ғылым докторы, 15 әскери ғылым кандидаты бар. Бұл – өте жақсы көрсеткіш.
Дегенмен, менің ойымша, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарында барлық күштік ведомстволардың қажыр-қайратын бір бағытта үйлестіріп, біріктіру қажет сияқты. Бұл, біріншіден, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі бойынша салмақты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге ықпал етеді, екінші жағынан, зерттелген мәселелердің қайталануына жол бермес еді.
Мемлекеттің Тәуелсіздігі – біздің ең басты құндылығымыз, халық игілігі. Олай болса, алдағы уақытта да Қарулы Күштеріміз Қазақстан Тәуелсіздігінің құрыш қалқаны бола берсін демекпін.
– Әңгімеңізге рахмет.
– Ким Серікбайұлы, сол кездегі ахуалды еске түсіріңізші. Тәуелсіз Қазақстанның дербес өз әскерін құру жолындағы алғашқы қадамдар қалай жасалды?
– Ертедегі Рим ғалымы, әскери теоретик Корнелий Тацит: «Әрбір ұлы істің артында қауіпсіздікке деген талпыныс жатыр», дейді. Ұлы ойшылдың бұл тұжырымы қазіргі заманда да өзекті, әсіресе, өз тәуелсіздігін алған мемлекет үшін маңызы зор.
Еліміздің Қарулы Күштерін қалыптастыру мен дамыту мәселелері әуелден-ақ республика саяси және әскери басшылығының басты назарында болды. Бұл мәселеден еліміздің жалпы жұртшылығы да шет қалған емес. Қарулы Күштерге деген қызығушылықтың қызуы әлі де басылмаған сыңайлы. Мысалы, биылғы жылдың 27 қыркүйегіндегі «Республика» газетінің №33 (209) нөмірінде жарық көрген «С кем собрался воевать Казахстан?» («Қазақстан кіммен соғысқа шықпақшы еді?») мақаласында 19 жыл бұрын орын алған пікірталас қайта жаңғырған. Еске сала кетейін, ол кездегі пікірталас оңай болған жоқ. «Егемен Қазақстан бейбіт саясат ұстайды, сондықтан да Қарулы Күштерін ұстаудың еш қажеті жоқ...» деген пікір сол жылдары айтылған еді, соны жақтаушылар қазір де табылуда.
1992 жылдың басында мен жаңадан құрылған Президент Аппараты мен Министрлер Кабинеті Қорғаныс бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалдым. Бөлімге асқан жауапкершілікті талап ететін жұмыстар жүктелді: бұрынғы одақтас республикалар, сондай-ақ алыс шет елдерде өтіп жатқан үдерістерге байланысты ғылыми талдау жұмыстарын жүргізу; жас егемен мемлекеттің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша тиісті ұсыныстар даярлау міндеттері тұрды. Бөлімге тәжірибелі әскери мамандар – запастағы офицерлер шақырылды: Кәрім Әбілғазин, Роллан Қаратаев, Иван Ралов, Мәрлен Тыныбеков, Петр Черкашин және басқалар. Осы мамандармен және Қорғаныс министрлігінің қызметкерлерімен бірлесе отырып бөлім ауқымды да күрделі жұмыстарды орындады.
– Қазақстан армиясын қалыптастырған алғашқы уақытта негізінен қандай мәселеге көңіл бөлдіңіздер?
– Ол кезде ең басты деген үш мәселені назарда ұстадық. Олар: Қарулы Күштер құрылысының құқықтық арқауын құру; әскердегі кадрлар жетіспеушілігін шешу; армияда жүргізіліп жатқан реформаларды ғылыми негіздеу. Өкінішке қарай, тіпті ғылыми дәрежесі бар, пацифистік бағытты ұстанған кейбір адамдардың ықпалымен аталған мәселелер төңірегінде пікірталас туындады. Сол себепті біз республика басшылығымен кеңесе отырып, еліміздің ұлттық мүддесін қорғау шараларын қарастыратын әскери саясат негіздерін баяндаған мақала әзірледік. 1992 жылғы 25 қарашадағы «Казахстанская правда» газетінде «Қазақстанның Қарулы Күштері: проблемалары мен болашағы» тақырыбында үлкен мақала жарық көрді. Онда Қорғаныс министрлігі мен Қорғаныс бөлімінің ой-пікірі баяндалғандықтан, оған С.Нұрмағамбетов пен менің қолым қойылды. Бүгін мен сол мақаланың маңызды ықпалы болғанын айта аламын. Себебі, сол жылы 19-25 желтоқсан аралығында еліміздің Жоғарғы Кеңесі алғашқы Әскери доктринаны және бірқатар әскери заңдарды талқылап, қабылдауды күн тәртібіне енгізді.
1992 жылы 8 желтоқсанда Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы ретінде күштік ведомстволар құрамаларының басшылары мен командирлерінің алғашқы жиналысында: «Біз – егемен, тәуелсіз мемлекетпіз, сондықтан қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі ішкі және сыртқы саясатты қалыптастырудың жалпы құрылымындағы ең өзекті мәселе болуы қажет. Сол себепті бізге саны жағынан шағын, бірақ заманға сай қару-жарақпен жабдықталған, жоғары ұтқыр, білімді, егемен елімізді қорғау мүддесі үшін кез келген жағдайда түрлі іс-қимылға даяр армия қажет», деген кесімді пікірін айтты. 1992 жылдың 16 желтоқсанында Елбасының осы пікірді өрбіткен мақаласы республикалық баспасөзде жарыққа шыққаннан кейін пацифистік пиғылдағы пікірлер біраз тынышталып қалды.
– Қарулы Күштеріміздің құқықтық негізін жасау орайындағы табанды талпыныстарды еске түсіріңізші?
– Әрине, дербес Қарулы Күштерді құру және дамыту үшін әскери қызметті, Отанды қорғаушыларды әлеуметтік жағынан қорғау мәселелерін тиянақтайтын сенімді құқықтық база талап етілді. Дайындалған заң жобаларын Жоғарғы Кеңесте талқылау және оларды қабылдау өте күрделі жағдайда өтті. 1992 жылғы 21-22 желтоқсанда «Қорғаныс және Қарулы Күштер туралы» заң жобасына қатысты менің баяндамамнан кейін әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша қаржыландыру шаралары қарастырылған 19-баптың мазмұны бойынша қызу пікірталас болғаны есімнен кетпейді. Бірқатар депутаттың ойсыз қызбалықпен айтқан «Армия бізге неге керек?» деген сияқты пікірлері жүйкеге қатты тиді. Заң жобасының аталған бабын қолдаған депутаттар да болды. Олар – генерал-майор Б.Байтасов, академик М.Қозыбаев. Депутаттардың пацифистік тобы арандатып бақса да, Жоғарғы Бас қолбасшының қатысуымен аталған бап өзгеріссіз қабылданды.
Есімде қалған тағы бір-екі жағдай, Қорғаныс министрінің орынбасары генерал-майор Т.Әубәкіровтің «Әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелерінің мәртебесі мен әлеуметтік қорғалуы туралы» заң жобасының тұңғыш қазақстандық ғарышкер беделімен сөзсіз қабылдануы, ал Қорғаныс министрінің басқа орынбасары генерал-лейтенант А.Рябцевтің «Әскери қызметшілер мен қауіпсіздік органдары қызметкерлерінің зейнетақымен қамтамасыз етілуі туралы» заң жобасының қызу пікірталас тудырғаны. Бірақ депутат М.Қозыбаевтың: «Егер біз бөтен армияны асырағымыз келмесе, өз армиямыз үшін қажетті қаржыны бөлуіміз керек», деген сөзінен кейін бұл жағдай шешімін тапты. Сондықтан, бүгін мен осындай дана адамдарды еске алмауым мүмкін емес, олардың кейбірі қазір ортамызда жоқ, бірақ олар бүгінгі армиямызды құруға белсенді атсалысты. Сонда алғаш қабылданған құжаттар, Әскери доктрина және төрт заң біздің Отанымыз – Қазақстан Республикасының сенімді қорғаны болып отырған Қарулы Күштеріміздің құрылуы мен нығаюындағы басты құжаттар болғанын атап көрсетемін.
– Сол кездегі ұлттық әскери кадрдың аздығы қиындық тудырмай қалмаған шығар?
– Республикамыздың әскери басшылығы бастан өткізген бұл жағдай С.Нұрмағамбетовтің «А в памяти нет тишины» кітабында нақты жазылған. Тұңғыш Қорғаныс министрі сол жылдардағы ахуалды бағамдай отырып, «кадр тапшылығы» деген терминді қолданады. Бұл шындық. Қазақстандық армия құру барысында барлық әскери құралымдарда взводтан дивизияға дейін офицер кадрлардың жетіспеушілігі өткір мәселе болды. Әсіресе, жоғары буындағы офицерлер тым аз еді. Кеңестік кезеңнің 74 жылында қазақ халқының тек үш өкілі ғана Бас штабтың Әскери академиясын бітірген, тек екі адам ғана әскери ғылымдар кандидаты ғылыми дәрежесі бойынша диссертация қорғады. Мұнан біз ұлттық әскери кадрлар даярлау мәселесіне ол уақытта ешқандай көңіл бөлінбегенін көреміз. Әскери комиссариаттар мен республиканың Азаматтық қорғаныс жүйесінде 1949 офицер қызмет атқарды, оның ішінде ұлты қазақтары 247 (12,6%) ғана болды. 19 облыстық әскери комиссардың тек 5-уі ғана қазақ еді. КСРО Қарулы Күштері бойынша жалпы 2 830 офицер қазақ ұлтынан болса, Алматы жоғары жалпы әскери командалық училищесіндегі 190 офицердің тек 6-уы қазақ (3%) болды. Училищеде батальон командирінің бірде-біреуі қазақ ұлтынан болған емес, курсанттардың санына келсек, 87 (9,4%) қазақ баласы болды. Әскери кадр саясатының осындай зардаптары, әрине, қиыншылыққа кезіктірмей қоймады. Әсіресе, әскери білім саласы жүйесінде ұлттық әскери кадрларды даярлау ең көкейкесті мәселе еді.
Ол уақытта Қазақстанда Құрлық әскерлері офицерлерін даярлайтын бір ғана әскери оқу орны – Кеңес Одағының маршалы И.Конев атындағы Алматы жоғары жалпы әскери командалық училище (АЖЖӘКУ) болды. Мұнда бұрынғы Кеңес Одағының барлық Қарулы Күштері үшін мотоатқыштар взводтарының командирлері даярланды. Кейін республикамыздың мүддесі үшін аталған оқу орнында тек мотоатқыш офицерлер ғана емес, қазақстандық жастардан, оның ішінде ұлты қазақ жастарын қабылдау арқылы танкіші, артиллерияшы, байланысшы және басқа мамандарды даярлау мақсатында училищені қайта мамандандыру қажеттігі туындады. АЖЖӘКУ бастығы болып ынталы да жігерлі жас офицер А.Тасболатов тағайындалды. Ол ұйымдастырушылық дарынын таныта отырып, кадрлар мәселесінің оң шешілуіне ықпал етті. 1997 жылы училище әскери академия болып қайта құрылды.
Әскери дипломат, тәрбие жұмыстары саласы (бұрынғы командирдің орынбасары-саяси жетекші) бойынша мамандар зәрулігі сезілді. Сол уақыттағы жағдайлар мен мүмкіндіктерді саралай келе, біз бірқатар ұсыныстар жасадық. Менің «Духовный потенциал армии» (Казахстанская правда, 19.02.1993 ж.) және «Где нам взять военных дипломатов?» (Казахстанская правда, 12.05.1993 ж.) деген мақалаларымдағы ұсыныстар басшылық тарапынан қолдау тапты. Көп ұзамай-ақ, рота командирінен Қорғаныс министріне дейін тәрбие жұмысы жөніндегі командир орынбасарларының институты ашылды, сондай-ақ елшілік қызмет үшін мамандар даярлайтын азаматтық жоғары оқу орындарының әлеуеті пайдаланылды. Қорғаныс министрлігі прапорщиктер және сержанттар қатарынан кіші лейтенанттарды даярлау жөніндегі курстар құрды, сонымен қатар, экстернат жүйесі ашылды. Қысқасы, сол бір жедел де ұтымды шаралар жетіспеушіліктердің орнын толтыруға игі ықпал етті.
Бүгінгі таңдағы жағдай басқаша. Қорғаныс министрлігі, өзге де күштік құрылымдар жоғары білікті мамандарды «өз шаңырақтарында» даярлау үшін барлық қажетті жағдайды қалыптастырды. Оннан астам әскери (арнайы) оқу орны қызмет етуде, сондай-ақ әскери мамандарды шет елдерде даярлау үрдісі де өріс табуда.
– Бастапқы кездерде Қарулы Күштерімізді құрудың ғылыми тұрғыдан дәйектелуі қалай жүзеге асты? Тәуелсіз ел әскерінің Әскери доктринасы да тәуелсіз болуы керек емес пе?
– Алғашқы кезде Қарулы Күштерді қайта құру жөніндегі кейбір шешімдер асығыс қабылданды, ғылыми дәйектілік туралы сөз қозғалмауын айтпағанның өзінде, көбінесе жекелеген тұлғалардың ғана пікірі есепке алынды.
Екіншіден, әскерді қайта құруды жүргізудегі әскери ғылымның рөлі дұрыс бағаланбады. Осылайша, істейтін ісі жоқ офицерлер ғана ғылыммен айналысуға тырысады деген пікір ұзақ уақыттар бойы бой көрсетіп жүрді. Бұл пікір: «Г.Жуков пен Б.Момышұлының ешқандай да ғылыми дәрежесі болған жоқ, бірақ мықты соғысатын», деп дәйектелді. Мұның зардабы сол, Ресейдің әскери жоғары оқу орындарында біздің өкілдерімізді тегін оқыту жөнінде келісім болғанына қарамастан, алғашқы 5 жылда бұл мәселе көзделмей қалды. Осының салдарынан еліміздегі әскери-ғылыми кадрларды даярлауда 5-6 жылды зая кетірдік.
Дегенмен, біз де қарап жатпадық. Генералдар Нұрғали Асылов пен Абай Тасболатов, полковниктер Пернехан Ермекбаев, Роллан Қаратаев сынды әскери ғалымдар қазақстандық әскери ғылымның іргетасын қалау жолында қажырлы еңбек етті. Олардың бастамалары белгілі тарихшы ғалымдар М.Қозыбаев, Қ.Аманжолов және П.Белан секілді ғылым докторлары мен соғыс ардагерлері тарапынан қолдауға ие болды. Бұл ғалымдар әскери қызметшілермен бірге әскери оқу орындарында адъюнктуралар мен диссертациялық кеңестердің ашылуына ықпал жасады. Алғашқы қазақстандық әскери ғалымдар пайда болды. 2001 жылы офицерлер Георгий Дубовцев, Хайырлы Мұхамбетқалиев және Михаил Шлейконың жүргізген ғылыми зерттеулері жоғары бағаланып, олар әскери ғылымдар кандидаты ғылыми дәрежесі бойынша диссертацияларын табысты қорғады. Соңғы екеуі бүгінде ғылым докторлары.
Ғалымдардың ұсынысын үшінші Қорғаныс министрі М.Алтынбаев қолдай отырып, министрлік жанынан әскери-ғылыми орталық құрды. Бұл орталықты әскери-техника ғылымдарының кандидаты полковник П.Ермекбаев басқарды. Өкінішке қарай, осы құрылым нақтылы жеке міндеттерді орындағандықтан, өзіне тән қызметінен айырылды да, қайта құрылып Ұлттық қорғаныс университетінің құрамына енгізілді.
Бірақ «ештен кеш жақсы» демекші, Қорғаныс министрлігі мен басқа күштік ведомстволар басшылығы жүргізіліп отырған реформаларды ғылыми тұрғыда негіздей келе, қазақстандық әскери ғылымды нығайту мақсатында Ресей, Белоруссия және Украинаның әскери ғалымдарын пайдаланып, ғылым саласын көтеру орайында нақты қадамдар жасады. Сөйтіп, бірнеше жыл ішінде көптеген жоғары дәрежелі әскери-ғылыми кадрлар даярланды. Қазіргі уақытта бізде 9 әскери ғылым докторы, 15 әскери ғылым кандидаты бар. Бұл – өте жақсы көрсеткіш.
Дегенмен, менің ойымша, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарында барлық күштік ведомстволардың қажыр-қайратын бір бағытта үйлестіріп, біріктіру қажет сияқты. Бұл, біріншіден, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі бойынша салмақты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге ықпал етеді, екінші жағынан, зерттелген мәселелердің қайталануына жол бермес еді.
Мемлекеттің Тәуелсіздігі – біздің ең басты құндылығымыз, халық игілігі. Олай болса, алдағы уақытта да Қарулы Күштеріміз Қазақстан Тәуелсіздігінің құрыш қалқаны бола берсін демекпін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Қорғанбек АМАНЖОЛ.
Алматы.
