Мәскеудегі Халықаралық қатынастар мемлекеттік институты немесе ҚХР-дағы Бейжің, Шанхайдағы халықаралық саясат университеті, Дипломатиялық университет тәрізді тек қана Сыртқы істер министрлігінің балансына қарайтын дербес оқу орнының бізге де қажеттілігі жайлы мәселе пісіп-жетілді. Осыдан 4 жыл бұрын сол кездегі Сыртқы істер министрі Ерлан Ыдырысов бізге берген сұхбатында СІМ мамандарының 40 пайызы шетелдік жоғары оқу орындарында дайындалғанын, 50 пайызы шетелде кәсіби біліктілігін көтергенін, ҚазМУ, Абылай хан атындағы Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің түлектері екенін айтқан. Санды көбейтіп, санатқа ілінбей қалатын кейбір оқу орындарының түлектерін СІМ-нің есепке алмайтынын сол кезде білген едік. Демек білім жүйесінің қазіргі қол жеткен мүмкіндігімен әлемдік талаптарға жауап беретін сыртқы саясат саласы мамандарын жеткілікті түрде дайындай алмаймыз. Осы орайда мәселенің күрмеуін шешу үшін барлық мүмкіндіктерді қарастыра отырып, күш-жігерді бір орталыққа шоғырландыру, оған әлемдік саясаттың тамыршысына айналған өзіміздің, шетелдің мамандарын тарту қажет.
Сарапшы-маман Тоғжан Қожалиева кез келген салада басымдық түпкі нәтиженің қорытындысына қарап бағаланатын көзқарас үстемдікке ие болып келе жатқанын айтады. Өткен жылы «Атамекен» кәсіпкерлер палатасы Үкіметке білім гранттары ЖОО түлектерінің жұмысқа орналасу қорытындысына қарап берілсін деген ұсыныспен шыққан. Егер, сол ұсынысты Үкімет қолдаса, сыртқы саясат саласы мамандарын дайындау тәрізді өте жауапты және қиын мамандықтарды дайындау салалық ведомствалардың қарауына өткізілуі әбден мүмкін. Бұл әдіс маман дайындауда сандық емес, сапалық деңгейге көтерілуімізге жол ашады.
«Кейде тосыннан жүргізілген шок-терапиядан ағзадағы жасушалар оянады. Маман дайындауға қатысты кез келген оң шешім ұлтымызды жаңа сапалық деңгейге көтереді. 1991 жылғы Қазақстан мен қазіргі Қазақстан мүлдем бөлек. Сондықтан кейбір бағыттарда мамандарды дайындаған кезде әлемдік тәжірибелерді ескерген дұрыс шығар», – дейді Тоғжан Қожалиева.
«СІМ талабы қатал» деп, дипломат мамандарды дайындаймын деген тәбетін шектеп жатқан жоғары оқу орнын көрмедік. Осы мамандықты игерсем деген жастардың қатары жылдан-жылға өсіп келеді. Тіпті өзіміздің ЖОО-ларда дайындалған мамандар алдағы онжылдықтардағы осы маманға деген қажеттіліктің орнын толтырып тастады деген пікір бар. Нарықтағы ұсынысты күні бұрын болжайтын кейбір ЖОО халықаралық саясат факультетін көптеп ашып тастап, түлектерді шақырып жатыр. Ресми мәлімет бойынша жыл сайын қазақстандық және шетелдік ЖОО-лардан 500 ден астам түлек халықаралық саясат саласы бойынша білім алып шығады. Ал Сыртқы істер министрлігі немесе елде тіркелген шетелдік дипломатиялық корпустардың мамандарға деген жыл сайынғы қажеттілігі 5 немесе 10 маманнан аспайды. Ал өзге 480 маман жұмыссыздардың қатарын толтырады немесе несібесін өзге жақтан іздейді. Сондықтан «Біздің елде дипломат мамандары қалай дайындалады?» деген сұрақ бүгін де, ертең де өзекті. Түлектеріміздің «дипломат болсам» деген асқақ арманы – ЖОО үшін бизнес.
«Қазақ дипломаттарын дайындау мәселесін бір жүйеге келтіру керек» деген пікірді дипломатиялық қызметте жүрген мамандардың өзі айта бастады. Кәсби ортада шыңдалмаған және жаһандық геосаясаттың қойнынан мемлекеттік мүддені суырып алуды теориялық тұрғыда негіздей алмаған жас мамандарымыздың кемшілігі әр тұстардан байқалып қалады екен.
Философия ғылымдарының докторы Дәулетбек Раев Білім және ғылым министрлігі салалық мамандарды дайындауды игере алмағандықтан, осы мәселе өзекті болып отырғанын айтады. Шетелде жекелеген министрліктер ғана емес, компаниялар да өз мамандарын дайындауға тапсырыс береді. Тіпті кейбірінің қарауында бірнеше ЖОО бар. Ал бізге бұл үрдіс жаңалық, сол себепті оған қауіптене қараймыз.
«Бізге келер жылы қанша дипломат-мамандар қажет екенін білмейміз. Мониторинг жасап жатқан ешкім жоқ. Қазір 156 елде елші бар. «Оларға қандай маман керек?» деген сауалға жауап жоқ. Мысалы, СІМ-де, шетелдердегі мекемелерде біздің кейбір түлектеріміз баспасөз бөлімінде отыр. Ал ол жерде сыртқы саясат саласына маманданған журналистер отыру керек», дейді Дәулетбек Раев.
Бірер жылдан бері дипломат мамандарын дайындау Сыртқы істер министрлігінің қарауына өтсе деген ұсыныс қайта көтеріліп жүр. Бұл тәжірибе бізде бар. Мысалы, ұлттық қауіпсіздік қызметкерлерін дайындайтын академия ҰҚК-нің балансында. Себебі бұл саланы табиғатына мүлдем жат мекемеге сеніп тапсырудың мүмкін еместігі белгілі.
Профессор бізбен әңгімесінде бұл мәселе әлі қазанда қайнап жатқанын, бірақ қақпақ ашылмағанымен мәселенің пісіп-жетілгенін айтты. Сыртқы істер министрлігінің осыдан бірер жыл бұрын Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университеті халықаралық байланыс факультетімен ілеспе аудармашыларды дайындау туралы жасаған келісімі бар.
«Қазір біздің университет үшін осы мамандарды дайындауға қосымша грант бөлінді. Оның өзі үлкен жеңіс. Мүмкін келешекте, қажет мамандарды біздің түлектеріміздің арасынан таңдап алуға назар аударылатын шығар деп үміттенемін», дейді Дәулетбек Раев.
Дипломат-мамандарды дайындау ісі екі түрлі бағытта жалғасып келе жатқаны белгілі. Алғашқысы қазақстандық және шетелдік жоғарғы оқу орындарында, екіншісі Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті құрамындағы дипломатиялық академияда жүзеге асуда. Бұл дербес білім ордасы емес, құрылымдық бөлімше. Мәскеу халықаралық қатынастар мемлекеттік институты сияқты дипломат мамандарды дайындайтын дербес құрылым бізде жоқ. Қазақстаннан шыққан кәсіби дипломат Ғани Қасымов Мәскеудегі дипломатия институты 1944 жылы Иосиф Сталиннің бұйрығымен ашылғанын, 1991 жылға дейін КСРО Сыртқы істер министрлігінің балансында болғанын, ондағы оқу бағдарламасы аймақтық және мемлекеттану – Таяу Шығыс елдері, Латын Америкасы мен Африка және ҚХР, Үндістан, АҚШ бағыты бойынша дайындалатынын айтады. Бір сөзбен айтқанда, Ресейде аймақ және мемлекетаралық бағыттардағы сыртқы саясат саласы мамандары біздегідей ұзақ уақыт Сыртқы істер министрлігі қабырғасында емес, институт қабырғасында дайындалады.
«Бір салаға бағытталған кәсіби дипломаттарды дайындаудың құны қымбат. Онда студент 2-курстан бастап алыс-жақын шетелдердің Сыртқы істер министрліктерінің орталық аппаратында тәжірибеден өтеді. Бұл мәселе мемлекетаралық келісімдер кезінде шешімін тапқан. Егер, қазақстандық ЖОО Мәскеу халықаралық қатынастар мемлекеттік институтымен бірігіп мамандар дайындау туралы келісімге келе алса, бұл – үлкен жеңіс. Бірақ бұл күрделі, екі ел президенттерінің келісімімен шешілетін мәселе. Қазақстан, сыртқы саясат саласында елдің мүддесін сауатты және табанды қорғау үшін біздің өзіміздің дербес халықаралық институтымыз болуы керек. Мұны кешіктіруге болмайды», дейді Ғани Қасымов.
ЖОО түлектері арасынан шетел тілін меңгергенді дипломатиялық қызметке тарту оң шешім, бірақ бұл жеткіліксіз. Дипломатияның табиғатында тілді меңгеруден де маңызды қырлар көп. Солардың ішіндегі ең өзектісі – келіссөздерді жүргізу тәсілі, мәмілегерлік қабілеті. Президенттер кездесуі кезіндегі құны миллиардтарға бағаланатын келісімшарттар – дипломаттардың еңбегінің жемісі. Ғани Қасымов, осы тұста РФ, ҚХР және Орталық Азия елдері бізбен көрші болғандықтан, біздің ұлттық мүддеміздің түйінін осы бағытпен сабақтастыру маңызды екенін айтады. «Жоғарыда аталған елдермен бір кездері бір мемлекет құрамында болғанымызды естен шығарып, байланыстарымызды жоғары деңгейде, алға жүргізуіміз керек», дейді Ғани Қасымов.
«Бізге тек Ресей бағытында емес, қырғыз, өзбек бағыты бойынша кәсіби тұрғыда дипломаттарды дайындау керек. Бізде ондай мамандар жоқ. Біздің ЖОО-лар Орталық Азия бағыты бойынша мамандар дайындамайды. Жекелеген бағыттар бойынша мамандар дайындау бағдарсыз бағытты бетке алып барады. Қытай бағыты енді ғана қолға алынды. Бірақ бұл мемлекеттің ғаламдық саясаттағы орнымен және біздің экономикадағы ҚХР үлесімен салыстырғанда олардың қатары аз. Осыларды орталықтандырып, бір жүйеге топтастыратын кез келді», дейді Ғани Қасымов.
Қырғызстанда Сыртқы істер министрлігіне қарайтын Т.Дихамбаев атындағы Дипломатиялық академия, Өзбекстанда Әлемдік дипломатия және экономика институты, Қытайда мемлекеттік сыртқы істер университеті және Бейжің халықаралық қатынастар университеті бар.
«Дипломатиялық академияның жеке құрылым болғаны дипломатия табиғатының жан-жақты ашылуына мүмкіндік береді. ОА-дағы көршілеріміздің саясатымен ұлттық мүддеміздің түйінін сабақтастырып, байланыстыра жүру маңызды. Бұл мәселе бізде ғана емес, сіздерде де өзекті. Қазір экономикалық дипломатияға басымдық бере бастағандар көп. Күні бүгінге дейін дипломатияны тек саясатпен байланыстырып келген ЖОО-лар ендігі жерде сабақ кестесін қайта түзеуге тура келеді. Бұл өте күрделі. Бұл міндетті дипломат дайындауды қолға алу арқылы орындаймыз», дейді Алишер Файзуллаев.
Мүмкін, бізге де осы мәселені қайта ой елегінен өткізудің кезі келген шығар. Себебі қазір саяси емес, экономикалық дипломатияның заманы. Экономиканы цифрландыру кезеңінде дипломатияның осы қырына көбірек мән бергеніміз жөн болар еді...
Гүлбаршын САБАЕВА,
журналист
АЛМАТЫ
