Еліміздің ұлық мерекесі тойланып жатқан кезде Жаңаөзен қаласында басбұзарлық әрекеттердің, әлдебір топтың ұйымдастыруымен болған жаппай тәртіпсіздіктердің орын алуына орай біз бүгіндегі құрметті ардагер, мемлекет және қоғам қайраткері Мақтай Сағдиевке хабарласып, осы оқиғаға байланысты ой-пайымдарын айтып беруін өтінген едік.
– Тәуелсіздіктің 20 жылдығына байланысты мерекелік іс-шара кезіндегі осынау оспадар оқиғалар мені қатты қапаландырды, – деп бастады әңгімесін Мақтай Рамазанұлы. – Өйткені, мен өзімнің сексен екі жылдық өмір жолымды, жетпіс жылға таяу еңбек жолымды халқымыздың, еліміздің игілігіне толықтай арнаған адаммын. Басты мұрат ордалы Отандағы бақ-береке, тыныштық пен бірлік болатын. Еліміз Тәуелсіздік алған соңғы 20 жылда да кемеңгер Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың қасынан табылып, Қазақстандағы келісім мен тұрақтылықтың нығая беруіне шама-шарқымша ақсақалдық үлесімді қосып келемін. Елімізді әлем танып, береке-бірлігіміз дүйім дүниеге үлгі болып, Тәуелсіздігіміздің ұшпағына шығып жатқан кезде бүйректен сирақ шығарған мынадай бүлдіргі бүлікке қалай күйінбессің?! Сол шіркіндер еліміздегі бүгінгі мамыражай бейбітшілік пен бірлікшіл тірлікке жету үшін қанша қан мен тер төгілгенін біле ме екен? Өз елінің қуаныш-бақытын қастерлей алмағандар ғой осыны ұйымдастырушылар да, осынау қара ниетті іске қатысушылар да.
– Мақтай аға, осы Жаңаөзенде 1989 жылдың жазында кеңестік уақытта қақтығыс жағдайы болып еді. Сол кезде республика Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы қызметінде жүрген сіздің оқиғаны өршітпей сабасына түсіріп, ортақ мәміле мен келісім табу мақсатындағы делегацияны бастап барғаныңыз есімізде. Енді мінеки, тағы да сол Жаңаөзен алдымыздан шықты. Осыған байланысты не айтасыз?
– Иә, ол жолғы Жаңаөзен оқиғасы есімде. Жылдар бойғы қордаланған түрлі проблемалар, жергілікті халықты әлеуметтік, қоғамдық игіліктерді пайдаланудан шеттету, олардың ұлттық намысына тию, орталықтың өктемдігі, келімсектердің әбден астамсып кетуі, жергілікті адамдардың өз ауылында жұмысқа орналаса алмай, пәтер ала алмай жаутаңкөзге айналуы – міне, сондағы Жаңаөзен оқиғаларының туындауына түрткі болған негізгі себептер осылар болатын. Осының арты жергілікті қазақтар мен келгінді кавказдықтар арасындағы жағдайды шиеленістіріп жіберген-ді.
Республика басшылығының ұйғарымымен оқиғаның басы-қасында болып, жағдайды қалыпты арнаға түсіру үшін менің баруыма тура келген. Республика прокурорын, Ішкі істер министрін, басқа да тиісті салалық басшыларды ертіп ала барғам. Біз самолетпен барып түскен кезде Жаңаөзен дауыл соғар алдындағы теңіздей лықсып, буырқанып тұр екен. Бір жағында бес мың, бір жағында төрт мың халық жиналған. Теке-тіресіп, бір-біріне тау селіндей жөңкіле лап қойып, қантөгісті қит етсе бастағалы тұр екен. Біз мұнда келіп жеткенше екі адам өлген, көшеде өртеніп жатқан машиналар. Қырғын болуға шақ қалған.
– Содан не істедіңіздер?
– Мұндайда әр минут қымбат. Жағдайды шиеленістіріп жібермес үшін төтенше жағдай, Алматыдағы Президиум мүшелерімен жеке-жеке келісу арқылы жеке жауапкершілігіммен комендант сағатын жариялауға мәжбүр болдым. Жаңаөзендегі үш күн маған оңай тимеді, текетіресті өршітпеудің барлық шаралары қолданылды. Сол кездегі Гурьев облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Асқар Құлыбаев жігерлі қимылдап, халықты сабырға шақырып, «ашу – дұшпан, ақыл – дос» екендігін айтып, сабасына түсіріп, басуға әрі үйді-үйіне таратуға көп күш жұмсап, үлкен көмегін тигізді. Кейін талқыға салынған кезде Жаңаөзен оқиғасында жергілікті халықтың ешқандай кінәсі жоқ деп табылды. Оның шығу себебі әлеуметтік әділетсіздіктерге барып тірелді, ендігі күш-жігер сол әділетсіздіктерді, оның зардаптарын жоюға жұмсалатын болып ұйғарылды.
– Сонда Қазақстан басшылығы 1989 жылғы Жаңаөзен оқиғасында әділет іздеп ашынған жергілікті халықты қорғаған екен ғой?
– Дәл солай. Шыны керек, көп жұрт, әсіресе, қазақ зиялылары бұдан бұрын бір рет онсыз да жөн-жосықсыз тұтас халыққа «қазақ ұлтшылдығы» таңылғанда, оған келіп қосақталған Жаңаөзен оқиғасы екінші Желтоқсан болып кете ме деп орынды қауіптенген-ді. Ойына не келсе соны істеп үйренген, ала қойды бөле қырыққан өктем орталықтан әбден запы болып қалғандықтың белгісі ғой. Бұл жолы ешбір қате, жаңсақ пікір тудыруға болмайтын еді. Сондықтан, Жаңаөзен қалалық партия комитетінің кеңейтілген бюросында басы артық әңгімеге жол берілмеуіне күш салған едік.
– Ал енді, Жаңаөзендегі кешегі жүгенсіздіктер жөнінде не айтасыз?
– 1989 жылғы оқиғадан бұл жолғы бүлік мүлдем басқа. Бұл дегеніңіз, менің пайымдауымда – нағыз бұзақылық, бейбастақтық, қанқұйлы қылмыс. Адам қаны төгілді, ғимараттар өртелді, дүкендер қиратылды. Тонаушылық пен тәртіпсіздікке жол берілді. Және өз қара ниеттерін жүзеге асыру үшін таңдап алған күнді қарасаңызшы. Бұл біздің ең қасиетті құндылығымыз, ең қымбатымыз саналатын Тәуелсіздігімізге күл шашумен тең. Мұның артында әзәзіл ниетті арандатушылар мен азғырушылар тұрғаны анық. Мұның артында Қазақ елінің басындағы бақытын, жиырма жылдағы жеңістері мен жетістіктерін, талайды тамсандырған татулығы мен тұрақтылығын көре алмайтын қара қызғаныш тұрғаны кәміл. Осындай өз елінің, өз Отанының, өз шаңырағының туырлығын тілетін ақымақшылыққа нағыз мұнайшы қауым барады деуге дәтім жетпейді. Ендеше, сол айдап салушы арандатушылар анықталып, тиісті жазасын алады деп ойлаймын. Ал енді жас қауымға, қатардағы қарапайым еңбекші халыққа айтар ақсақалдық сөзім – өз елін, өз Отанын, өз халқын сүйген адам мұндай тағылыққа бармас болар. Ақылға жүгінейік, арамзалардың алдауына ермейік, ағайын!
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен Қорғанбек АМАНЖОЛ.
Алматы.
