Жұмақтың есігінен ертіп кіретін сақшыларды күтіп Ағырафта тұрған қауымның ішінде бір ауылда туып-өскен, тірлігінде ашты-тоқты, барлы-жоқты күндерінің бәрінде құдайы қоңыр қалыптарынан айнымай, шүкір, тәубасынан жаңылмай, адал еңбегіне жалынып, иманымен өмір сүрген қос құрдас – Қайырымбек пен Жақсыбек те бар еді. Өздерін күнаһарлардың анау азалы тобына қоспай, мейірім, шапағат жасаған Тәңірлеріне деген алғыс, ризашылығында, қуаныштарында шек жоқ болатын. Бірақ алып-ұшып, лепірген көңіл, мәз-мәйрам, желпінген қалыптан аулақ, «тәуба,.. тәубалап» сабыр сақтай, бір-бірімен баяу сұхбаттасып тұр.
Бұл жерден – Ағраф үстіртінен төңірек алақандағыдай көз алдыңда. Ондағы көріністі, ондағыларға жасалып жатқан жазалардың сұмдық түрлерін, жан дауыстары шығып, аласұрғандардың тартып жатқан азабын зәрең ұшпай көру, тілмен айтып жеткізу мүмкін емес. Ең қиыны да, ең ауыры да бұл азаптың мәңгілігі, шексіздігі...
«Бұл фәни жалған тіршілігі уақытша ғана, ал ол дүниең тұрақты» деген әңгімені пенделерің талай естіген болар. Бірақ ол әңгімеге мән беріп пе? Жалған дүниедегі ауыр-жеңіл де, жақсылық-жамандық та өткінші еді ғой. Бірінен соң бірі алмасып жататын. Ең бастысы, қандай қиындыққа кезіксең де құтқара гөр деп жалынып, Құдайдан тілейтін үмітің болар-ды. Ал енді мынау таусылмайтын, бітпейтін, түбіне жетпейтін қасірет тұңғиығынан шығу жоқ... Үміт біржола үзілген... Жалғанның қияметінен адам, тіпті, өліп құтылар еді ғой. Тәңірі мұндағы мұңдарларға «өлімін де қимапты». «Шіркін-ай өле қалар ма еді». Тірлікте зәрелері ұша қорқатын өлімді енді жандарына жалау көріп, аңсайтындай. Бірақ оған қайдан қолдары жетсін. Сонда?.. Сонда?.. Осылай шыбын-шіркей шырқырап тұра бермек пе?!
Мұны сезінудің өзі неге тұрады! Астафир – Алла!
Тәңірінің өзі үкімімен бекіткен үштік – билер сотының үш мүшесі тыңдап, таразылап болып, «қаулысын» шығарады. Сақшылар «қаулыны» орындайды.
«Ең алдымен ауыр жазаға кімдер тартылуы керек» деген әңгімеге келгенде, бірінші мүше сөз алып:
– Бұл «категорияға» ақын-жазушылар, ілім-білім иелері жатқызылуы тиіс, – деді.
Екінші мүше:
– Алдымен жауыз патша-билеушілер; нақақ кісі өлтірген кісәпірлерден... бастамаймыз ба? – деп ой білдіріп еді, Бірінші өз пікірінен айнымай, дәлел, уәждарын сабақтап кетті:
– Жоқ, адамзатқа ең жамандық жасағандар құдайдың өздеріне ерекше еншілеп берген зерде, қабілетін тиісті орнына жұмсамай, жасанды атақ, мәртебе, арам нәпақа, өткінші бір қызық үшін жалғандыққа барып, қаламын ылайлаған; жазған жазуындағы, айтқан сөзіндегі ізгілікті, тазалықты өзінің жан дүниесіне ұстаным етпеген, екі жүзді, іштар, қызғаншақ, бәлеқор, менмен жазушылар, руханият адамдары. Патшаңды да, қара халқыңды да тәрбиелейтін солардың кітаптары, керек десең, мінез-құлық, іс-әрекеттері, қалыптары.
Өнер – кірпияз, киелі құбылыс. Әлгілердің жалғандық ұялаған жүрегінен шыққан насихат дүниенің қалың көпшілікке жұғысты болатын, бойларына имани сезім ұялататын қадір-қасиеті қайдан болсын, сонда. Қасиетсізден шыққан сөзде не қасиет болмақ. Жасаған жақсылықтары құмға сіңгендей, желге ұшқандай баянсыз бір кеп-тағы. Адамзаттың асыл қазынасы – сөз бен ақыл-ойды қор етті олар. Сөйте тұра, әлдекімдердің тапсырмасымен «әртіс болып ойнап», жұртты алдап, халықтың қамы үшін жанын пида етіп жүрген сабаз болып көрінгісі келгендерін қайтерсің.
Бұл пікірді екеуінің сөзін мұқият тыңдап, таразылаған үшіншісі:
– Дұрыс! – деп қостады.
Сонымен ең алдымен, ең ауыр жаза тірлігіндегі жасаған жалған әрекеттері үшін күнә арқалаған руханияттың «көсемдерінің» үлесіне тиесілі болды.
«Залымдарға тірлігінде азап, өлгенде тозақ» деген еді-ау.
Біреулері лапылдаған оттың ортасында шыжғырылып шырқырайды; біреулері бұрқ-сарқ қайнаған суда батып-шығып, ісініп-кебініп, жидіп, құмығады. Енді біреулері қан-сөл жоқ, өңі сор тақырдай шаңытып, өлген балықтың көзіндей аларған қос жанары ұясынан шыға ақиып, салбыраған аяқ-қолдары жын қаққандай сереңдеп, қияметтің қыл тұзағында қылғынып, жанталасуда. Біреулері білектей-білектей шынжыр темірден жасалған шойын құрсау ет-терілерін езіп-жаншып, сүйектерін қышыр-қышыр сытырлата сындыра қысқанда жанұшыра зар илеп, өздерін жазалап жатқан сақшыларға естері кіресі-шығасы, алас-күлес, делебе күйде:
– Жаратушы иелерің сәл ғана сәтке мына азабымызды жеңілдетсінші, – деп үздіге өтінеді.
– Сендерге тозақтың азабын ескертіп, Алланың елшілері келмеп пе еді, – дейді олар.
– Келген еді, – дейді бұлар. – Бірақ құлақ аспай кәпірлікке бой ұрыппыз, ғой. Сөйтіп бізді қара басыпты. Тәңірі енді мұрсат берсе мұсылманшылыққа ден қоямыз. Бұрынғы қателіктерімізді жасамас едік.
– Онда жалбарына беріңдер, – дейді сақшылар.
Бірақ бұлардың жалбарынғандары зая кетуде.
Иә, зая кетуде. Ендігілері кеш, бос әуре.
Зәрелері ұша тұрып, мына көрініске амалсыз зер салған екеуі ішектерін тарта, жағаларын ұстап, сыбырлап сөйлеседі.
Қайырымбек досына мойын бұрып, күйзеле тіл қатады:
– Әз-Захраф сүресінің жетпіс төртінші аятында «иннал мужримина фи ғазаби жаһаннама халидун (мағынасы: Әлбетте, күнакарлар тозақтың азабында мәңгі қалады. «Құран және оның қазақша мағынасы». IV бөлім. «Нұржым». Алматы, 1993 ж. Аудармашылар: Нұрәлі Өсерұлы, Жұмабай Мақашұлы), – деген еді-ау.
Жақсыбек оның сөзін мақұлдай, үн-түнсіз басын изеді.
Қасиетті кітап – Құран сүрелерінде айтылатын, бала кездерінде ауылдарындағы пірәдар қариялардан естіген өсиет әңгімелер естеріне түседі. Ол әңгімелердің айна-қатесіз шындық екенінің куәсі болғандай жағдайлары бар.
– Көзсіз пендешіліктің жетегіне ерген соң, қайтерсің, соңы осылай болғаны да. Әй, күнакар дүние-ай! Әу, баста саған бір бой алдырып алған жанды алды-артына қаратпай, Ақтың сөзін тыңдатпай, әз-әзіліңмен жетелеп, ертіп әкелетін жерің осы екен ғой. Әйтпесе, тірлігінде құлақ асып, ден қойса арамдық пен қулық-сұмдық, адалдық пен қайырым-мейірім дегендердің жөн-жобасы, пайда-зияны туралы әңгіме, мысал, өсиеттер, қағидаттар аз емес еді ғой. Сабақ аламын десе жақсының да, жаманның да белгі-нышандары көз алдарында болмады ма?! – дейді Қайырымбек терең күрсіне.
– Қулық-сұмдық, зымиян, арамзалық екі дүниеде де жақсылыққа апармайтыны айтудай-ақ айтылған, әрине, тірі пендесі тыңдаған болса. Тәңірі өзі залымдарға шығарған үкімінде, фуссилат сүресі, он алтыншы аятта: «Фаарсална ғалайһим рихан сарсаран фи аийамин нахисатил линузиқаһум ғазабал хизий фил хаиатид дүниа, уа ла ғазабул ахирати ахза, уа һум ла иунсарун» (Оларға жалған пәнидің өзінде-ақ азаптың дәмін татқызу үшін сұмдық күндерді бастарына түсіріп, апат жібердік.Әлбетте, ақиретте тартатын жазалары да зор болады) – деп айтқан-ды. Ал осы сүренің қырық алтыншы аятында: «Ман ғамила салихан фалинафсиһ, уа ман асаа фағалайһа, ма раббука бизалламил лилғабид» (Кімде-кім салихалы, іс істесе, онда өзі үшін. Ал кімде-кім жамандық іс істесе, ол да өзі үшін. Өз обалына. Жаратушы иең құлдарына зұлымдық жасаушы емес), – деп ескертетін. Оған құлақ асқанымыз да, аспағанымыз да бар, – деп қостады досының сөзін Жақсыбек. – Тәңірі адам баласын әуелде жақсы ниетпен, жақсылық үшін жаратқан ғой. Бірақ сол жақсылық деген қасиетті ұғымды, жұмыр басты пенделердің бәрі бірдей қастерлеп, бағалай білді ме?!
–Иә, дұрыс айтасың, – дейді Қайырымбек, – Алланың адамға бергені шексіз ғой. Тіршілік жасасын, несібесін тапсын деп жарық дүниеге ие етті. Қалауынша жүріп-тұрсын деп еркіндік берді. Бірақ Жаратушының бұл кеңшілігін көпшілігі теріс пайдаланды. Ашкөздікпен, арамдықпен тойынуға пейіл болды. Тойынғандары өзін жаратқан Құдайын танымай, күпірлікке бой ұрды. Сонан соң, тәубесіне келсін деп Тәңірі өзі оларды қиындыққа ұрындырды, сынаққа алды. Алайда мұнан сабақ алып, имандылыққа бұрылғандары аз болды. Мынау азап тартушылар сол күпірлікке барғандар мен тәубесіне келмегендер шығар. «Ақиретті ойлаған жанға ол жақта игілік бар. Жалған пәни пайдасын ғана іздегенге ақиретте жақсылық болмайтын тәрізді» деуші еді қайран аталарымыз. Адам баласының дүниеге періште кейіпте келетіні анық. Ал өсе келе бірі бұзық, бірі түзу, тіршілікпен өмір өткізетіні қалай? Ненің нәтижесі екен?
– Пейіл-құнына қарай да, – деді Жақсыбек.
– Пейіл-құнның төркіні, бастауы қайдан шығады? Әлдебір заманда қателікке ұрынып, күнәға батқан ата, әкелерден тартқан тек қуған құбылыстың салдары ма? Жоқ, әлде, қоршаған, өскен ортаң мен қоғамның; сондай-ақ қосылған, серіктес болған жандардың бойындағы жаман әдеттен жұғатын кесел ме екен?
– Екеуінің де әсері бар шығар. Кісінің жақсы-жаман тірлікке ұрынуына аралас-құралас, бірге жүрген жандардың да әсер, ықпалы болса керек. Кішкентай кезімізде қасымыздағы тентексүрей баланың қылығына ілесіп, әлдене «бүлдіріп» қойсақ «қосылған қойың жаман» деуші еді аналарымыз. Қатар жүріп, бірін-бірі жарға итеруден кетәрі емес, іштеріне сақтаған пікірін сыртқа шығармай, бүйі көңілденіп, тымпиып, бақасып өтетін «дос-жарандардан» бір-біріне қайдан ізгілік жұғысты болсын. Мұндайларды қариялар «шайтан қосқан», ал келісімі жарасқан, ықыластары түзу екі жанды «құдай қосқан» деуші еді. «Адамның досы – періште, жауы – шайтан» деген. Әсілі пендені азғырып, адастыратын, араздастыратын сол пәлекет шығар.
Бұл соның ісі болар.
– Тәңірі өзі адамды дүниеге келтіріп, «барлығың енді бұған сәжде етіңдер» дегенде басқа періштелерден бөлініп, Ібіліс-шайтан бұл үкімге мойынсұнбайды ғой. Сонда Алла қарғыстап: «кет бұл жерден» деп қуғанда, шайтан: «Ақырына шейін болуыма мұрсат бер» дейді. Алла ол өтінішін қайырмайды. Сонда ол залым: «мен бірақ, бұл адамзатты өмірбойы азғырып, дұрыс жолдан адастырумен боламын» деп кесапаттанады. Алла: «адал пенделер сенің әз-әзілдігіңе ермейді» деп тұжырымдайды.
Қасиетті Құранның түсініктерінде кімнің иманды, кімнің имансыз болуы өз іс-әрекетіне байланысты екені, Алла-тағаланың әркімге жақсы, не жаман жолын өзі таңдасын деп ерік бергені, ойлансын деп Құранды түсіргені, ерік берген соң оларды жақсы, не жаман іс-әрекет етсе де тежемейтіні айтылады.
– Ал біз екеуміз бір-бірімізге адал сөзімізді қалтарыссыз айтудан тартынбаған тәріздіміз, – деді Жақсыбек бір шүкірлік сезіммен, – әйтеуір «мұның дұрыс», «мұның бұрысты» іркілмей айта алдық. Адал дос болып өтуімізге соның пайдасы тиген шығар.
– Мұндай жол, мұндай тағдырды ниет-пейілімізге орай Тәңірі өзі ыңғайлаған шығар. Рахмет ұлы, Жаратушыға! Бала кезіміздегі аталарымыздың «ақырын тіле», «ақырын берсін» деп отыратыны осы ма екен?!
– Ойбай, аналарды қара!, – Жақсыбектің дауысы оқыс шықты. Өзі әлденеге шұқшия көз салған бойы сілейіп қалыпты. Ол жаққа Қайырымбек те назар аударған.
Тозаққа қарай қапылта айдалғандардың ішінде бұлардың да біраз таныстары сүріне-қабына кетіп барады. О, тоба! Тірлігінде «қулығыма найза бойламайды» деген сенімде майпаңдай басып, шаруасы түгел, жай күйде жүретін ана біреу енді артынан қасқыр қуып келе жатқан түлкідей ала өкпе, әбігер, жанұшырған күйде.
Көкірегі жалған, көсемсіген сөзімен көпті аулап, өмір сүрген, кезінде елдің алдында жүретін анау ақсақал да сенделе сүйретіліп барады. Заманында бәлелік, пысықайлық табыстырып, қатарлары «жарасқан», қосылып алып, басқаға «оқ ататын» ана бір қушыкеш, әз-әзіл топ шоғырымен сеңдей соғылысып, теңселуде. Азалы дауыстары төңірегін күңірентуде...
Тап осындай кепті басынан кешіріп тұрғандардың ішінде кімдер жоқ дейсің...
Анау – Бәленше ғой... Анау – Түгенше ғой... Анау – О!, Ананың өзі. Тірлігінде наны жүріп, дәуірлеген-ақ еді. Құдайдың берген бағы мен байлығын сол құдайдың талай адал пенделерінің обалына қарай қиянат пен қулыққа жұмсаудай-ақ жұмсаған сабаз-тын. Тәңірі өзі оған айрықша несібесі мен мәртебесін жомарттықпен сыйлай отырып, сынына да салып көрген. Сол дәуірлеген, дер шағында бұл кісің жол апатына түсіп, астындағы көлігімен құздан құлап, Құдай басқа бермесін, «барып-қайтқан». Күдер үзіп, кебінін дайындап, күндіз-түні қасында отырған төңірегіндегілерді таңданысқа қалдырып, азаматың сол жанталастан аман қалып, көзін ашып, басын көтеріп, аяғына мініп кеткен. Мұны көргендердің бірі:
– Алланың рахымына сөз жоқ екен-ау. Тірі қалады деп кім ойлаған. Тәңірдің өзі арашашы болды-ау – деп;
Бірі:
– Асылық, күпірлігі жеткілікті жан еді, байғұстың, соның да бір зауалы шығар, мына басынан кешкені. Бұл бір Алланың сынағы, ескертуі тәрізді ғой. Енді ойланатын болар жазған, – десіп түс жорығандай сәуегейлік жасаған. Ал оның өзі жағдайы түзеліп, атына отырған соң, баяғы «айдарынан жел ескен» табиғатын қайтып тапқанын көрген жұрт:
– Ойпырым-ай, ә, – деп бастарын шайқаған да қойған.
Бұл екеуі мұндай жағдаятты бала кездерінде кинодан көріп пе еді, кітаптан оқып па еді естеріне түсіре алмай тұр. Кісі етін жейтін әлдене жабайылардың бір адамды ұстап алып, осылай пісіргендерін «көргендері» бар еді. Бірақ онда «ой, ананы қара» деп таңдана дауыстағандары болмаса, аса мән бермеген-тін. Қазір мына көріністен тұла бойлары түршіккенде өздерін қоярға жер таппады. Онда ол – жабайылардың «олжасына» айналған сорлы – шыбын жаны біраз уақыт шырқырап тұрып, жан тапсырып, азаптан құтылар еді ғой. Ал мына байғұс... Екеулері зәрелері ұша бір-біріне аңтарыла қарасып, жауапсыз қалды.
Сол сәтте:
– Әй, Құдайының сүйікті құлдары! Өздеріңе уәде етілген пейіштеріңе кіріңдер! – деп дауыстаған жұмақ сақшының мақпалдай жұмсақ үні естілді.
Осы шақыруды күтіп тұрғандар коңыр қаздай мамырлай басып, Алласы адал пенделеріне дайындаған мәңгілік рахат бесігі – жұмақ жайға қарай бет алды.
Бұл екеуі солардың ортасында бара жатты.
Алланың рахымы жауған бұл топтың ажар-сипаты қандай келісті еді десеңші. Елі сүйген патшалар; төңірегіне құдай жолын үлгі еткен әулиелер мен абыздар; ұлтының мәртебесін көтерген кемеңгерлер; жұрты үшін, әділдік үшін басын тіккен, адам деген қасиетті ұғымды асқақтата сақтай білген батыр мен бағландар; төңірегіне кесапаты емес, шарапаты тиген, қолынан келген жақсылығын біреуден аямаған қайырымдылар; Жаратушының берген дәулет-байлығын сауапты істерге тартынбай жұмсаған Атымтай-Жомарттар бір-бірімен ықыластана сәлемдеседі.
Алдарынан жұмақтың жұпары еседі.
