Білгенге мін емес, мың батпан ауыр мағыналы астарлы мысал, баға жетпес батиқалы сөз. Көреген әке айтқан, тұлға бойында болуы керек ең асыл тектілік қасиет турасында тәтпіштеп жатудың қажеті шамалы. Айтпағымыз, әке мен бала арасында болатын әңгімелердің әрідегі әдебі мен берідегі берекесіздігі жайында болмақ.
Бүгінгі қазақ қоғамы әке тәрбиесіне немқұрайлы қарауды әдетке айналдырды. Әке үйдің иесі, ана үйдің шегесі екенін ұқыпсыз ұрпақ ұмыт қалдырғандаймыз. Оған екі тараптың, яғни еркек пен әйелдің де тікелей кінәлі екенін айта кеткеніміз жөн. Алдымен, үйдің ырысын арттырудың орнына, ұрысын арттыратын шайпау әйелдер берекелі отбасындағы әке беделін әдейі аяққа таптайтыны жайлы сөз етелік. Ерлі-зайыптылардың арасындағы темпераменттер соғысында әйел жеңіске жетіп, еркегін етегіне басты дейік. Бірақ мұны көріп өскен ұлдан қандай ұлық, қыздан қандай қылық күтуге болады? Асылында «шашы ұзын, ақылы қысқа» шүйкебас ата берген тәрбиені де үйрете алмайтынын ескермесе керек. Әкенің әйел алдында ойсырай жеңілуі – ұл тәрбиесіне де, ұлт тәрбиесіне де тікелей балта шабады. Босбелбеу әке кейін бой жетіп қалған қызына да, ер жетіп қалған ұлына да идеал бола алмайды. Сондықтан әкенің аруағын асырудың орнына, алапасын қашыру – ертеңгі ұрпақтың енжар, ынжық болып өсуіне тікелей қадам екенін естен шығармауымыз қажет. Сағы сынық әке образы санасына сыналай енген ұл да ертең бір отбасына билік айта алатындай қауқарға ие бола алмайды.
Екінші мәселе, бұл – отағасының өзі жіберетін өрескел қателіктер. Бағзыда бала тәрбиелеу ісіне әке немқұрайлы қарамаған. Алты жасында аңға ертіп, он жасында оқ жондырған әке тәрбиесі әрқашан биік рухтың, біртұтас тұлғаның берік діңгегі болған. Осы жерде «жеті атасын білмеген жетесіз» деген сөздің төркініне ой жүгірте кетсек артықтық ете қоймас. Баланың жеті атасын не әкесіз өскенде, немесе әкесі бола тұра тегін ажыратып айтып бере алмаған боркемік «бөрікті» кінәсінен болуы мүмкін.
Әлбетте, әкесіз өскен бала жеті атасын жіліктей алмайтыны белгілі. Оның ішінде тағдырдың тауқыметімен жастай жетім қалғандардың жөні бір басқа. Әкесі мен шешесі болмашы дүние үшін ажырасып, тірі жетім атанған бүлдіршіндерге назар аударалық. Осыған байланысты еліміздегі некеге тұрғандар мен ажырасқандардың проценттік көрсеткішіне көз жүгіртсек көңіл құлазиды. Ағымдағы жылғы статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елімізде тіркелген неке саны 1,3%-ке азайып, ажырасулар саны 3,9%-ке өскен. Жыл басталғаннан бергі нау-
рыз айына дейін республика бойынша 13423 отбасының шаңырағы шайқалған. Бұл нені білдіреді? Әлбетте, ажырасқан отбасылардың шаңырағында орта есеппен екі баладан бар деп есептеген күннің өзінде, 26 мыңнан астам бала биылдың өзінде әкесіз тірі жетімге айналды деген сөз. Оның ең көбі, яғни 1496 отбасы Түркістан облысында ажырасуға арыз берген болса, неке шартын ең аз бұзғандар Маңғыстау облысында тіркелген. Әрине, санақ жарыстыратын сәт емес. Шаранасы кеппей жатып шеше тәрбиесін ғана көріп өсетін шикіөкпелер жеті ата былай тұрсын, ел басына күн туған шақта шешімді сөз, кесімді кеңес құра алады дегенге ешкім сене қоймас. Әкенің айбарын өсіріп, байрағын биіктететін ұлдар мен қыздар жалғызбасты ана психологиясын бала жасынан бойына сіңіріп, ер адамға деген өшпенділік дертін бойына жұқтыратыны белгілі. Ол ол ма, нағашы жұртта теріс тәрбие естіп өскен жатбауыр ұл бірте-бірте әкесінің өскен ортасы туралы айтуды өзіне ар санай бастайды.
Ең сорақысы, жетіге толған баласына жеті атасын жеткізіп айтып бере алмайтын әкелер шыға бастағанын қалай жасырамыз. Көзіміз көріп жүргендей, үйіне кірер- кірместен тәй-тәй басқан тентегін емес, WI-FI қосқан телефонын құшақтап жата қалатын әкелер қоғамда қаулап өсіп келеді. Ұл бала әдетте әкенің мақалын жаттап, атаның сақалына оралып өспей ме? Ізбасарға ілкі қасиеттердің көбі әке тәрбиесімен келеді. Алайда қарекетке келгенде кегежеміз кейін тартып шыға келеді. «Ата сөзі парыз, ана сүті қарыз» деген сөздің өзі әке тәрбиесіне әрқашан немқұрайлы қарамауды меңзеп тұрғандай. Әке тәрбиесінің қазақ танымындағы «ұлыңды жетіге келгенше патшадай күт, он үшке жеткенше құлша жұмса, он үштен асқан соң бише кеңес» дегені дұрыс. Ендеше, ілгеріде қажы атаның осы қағида бойынша қағылез ұлды қасына ертіп, досындай сырласып тұруында үлкен мағына жатыр. Әрине қасиетті дініміз исламда әуелі анаңды сыйла, кейін барып әкеңе құрмет қыл деп хадистен мысал келтіреді. Оған шүбәланып, шәк келтіруден аулақпыз. Тек, ананың тұғырын биіктетеміз деп, әкені тұқыртудың қажеті жоқ екенін ескергеніміз жөн. Әкенің сабағы – қабағы екенін ұмытпайық.
Мирас АСАН,
«Егемен Қазақстан»
