«Қазақстан» республикалық телерадио корпорациясы» АҚ басқарма төрайымы Нұржан Мұхамеджановамен әңгіме
– Нұржан Жалауқызы, биыл Қазақ радиосы 90 жасқа толып отыр. Осы тарихи оқиға Қазақстан Тәуелсіздігінің 20 жылдық тойымен орайлас келді. Газет оқырмандары мен радио тыңдармандары атынан қос мереке құтты болсын дейміз!
– Рахмет! Әлбетте, біз үшін Тәуелсіздіктің тойының мәні үлкен. Азаттық болмаса Қазақ радиосының үні де алысқа жетпес еді, шынайы шықпас еді. Сондықтан, біз радионың тойын Тәуелсіздік мерекесінің алдына түсірмей, содан кейін атап өтуді ұйғардық. Сөйтіп, алдымен бүкіл халықтың Тәуелсіздікке қосқан үлесі, бұл мерекенің мәні және соған орай жасалған индустриялық-инновациялық тартулар, ел бірлігі, жер тыныштығы, діндер татулығы жайында сөз қозғадық. Радионың да эфирі осы үлкен мақсатқа арналды. Жасампаз жиырма жылдың ішінде еліміздің жеткен жетістіктеріне жан-жақты шолу жасалып, «Тәуелсіздік шежіресі» мен «Тәуелсіздік тағылымы» атты хабарымыз күн сайын эфирге шығады. Әрқайсысы жеке тақырыппен белгіленген «Тәуелсіздіктің 20 шыңы» хабарын үзбей бердік. Қазақ тілінде сөйлейтін өзге ұлт өкілдерінің лебіздерін жеткізетін «Мемлекеттік тіл – менің тілім» хабарын осы қатарға қосқан жөн.
– Қазақ радиосының тарихын толық таратып шығу бір сұхбаттың аясына сыя қоймас. Небір белгілі тұлғалар қызмет атқарды. Небір дүлдүл дауыстар эфирге шығарылды. Ең бастауын айтпасақ та, беріде белгілі қайраткерлері болғаны анық. Олардың басынан өткізген оқиғалары бүгінгі буынға тағылымды шығар?
– Ондай қайраткерлер де, оқиғалар да жеткілікті болған. Мәселен, Қанапия Мұстафин деген ағамыз 1957-1959 жылдар аралығында Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанындағы Радио хабарлары мен телевидение жөніндегі комитетті басқарды. Қазақ коммунистік журналистика институтын және Алматы педагогика институтын бітірген. Оның алдында тракторшылар курсында оқыған. Бірнеше жыл Солтүстік Қазақстан облысы Бейнетқор ауданында трактор айдаушы болып, жер жыртқан. Жоғары білім алған соң 1937-38 жылдары Қазақ радиосының редакторы болған. Сол тұста редактор Қанапия Мұстафин 1937 жылы 19 қазанда партия қатарынан шығарылыпты. Оған «Сәбит Мұқановтың сыбайласы» деген айып тағылған. Екеуінің Солтүстік Қазақстан облысында дүниеге келгені белгілі. Қаншалықты «сыбайлас» екенін «үштік» анықтап үлгергенше жазушы Сәбит Мұқанов Мәскеуге арызданып, өзінің кеңестік заман мен большевиктік партияны жырлап жүргенін дәлелдеп шығады. 1937 жылы 17 қарашада Сәбит Мұқановтың партиялығы қалпына келтіріледі. Сонымен бірге Мұстафиннің да партиялық билеті қайта қолға тиген. Егер Сәбит Мұқанов сотталып кеткенде, Қанапия Мұстафин Қазақстандағы радио мен телевизия ісінің бірінші басшысы деңгейіне дейін жетпес еді.
Бірде Министрлер Кеңесі жанындағы комитет, бірде Мәдениет министрлігі жанындағы бас басқарма түрінде жұмыс істеген радио саласына телевидениенің қосылуы осы Мұстафиннің басшылығы тұсында жүзеге асты. 1957 жылы 12 маусымда Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің төрағасы Дінмұхамед Қонаев Қазақстан Компартиясы Орталық комитетіне арнайы хат жолдады. Онда КСРО Министрлер Кеңесінің «КСРО Министрлер Кеңесі жанынан Радио хабарлары мен телевидение жөніндегі мемлекеттік комитетін құру туралы» қаулысына сәйкес Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанынан Радио хабарлары мен телевидение жөніндегі мемлекеттік комитет құру қажет деді. Және комитет төрағасы етіп Қанапия Мұстафин жолдасты бекітуге ұсыныс енгізді. Бұл құжатты Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағатындағы 708-қордың 69-тізбесінің 1939-ісіндегі 51-беттен көре аласыздар.
Міне, радио қызметкерлерінің де тарихтың ауыр жолдарынан өткенін осы мысал аңғартады. Сөз арасында айта кетсек, радиомыздың «Алтын қорында» Сәбеңнің керемет үні, келелі пікірлері сақталған. Мен алғаш радиоға қызметке алынғанша, тіпті біздің буын студент болып Алматыға келгенше Қанапия ағамыз өмірден өтіп кетіпті. Ал өз басым Хамит Хасенов, Камал Смайылов, Сағат Әшімбаев сынды тұлғалардың Телевизия мен радио хабарлары жөніндегі мемлекеттік комитетті басқарған кезін көрдім. Сол ағалардың жолын жалғастырып отырғанымды мәртебе санаймын. Қазақ радиосының «алтын дауысы» Әнуарбек Байжанбаев ағамыздың ел мәдениеті мен өнерінде алар орны ерекше.
– Әңгіме орайында біз де осы «Қазақ Левитаны» аталған тұлға жайында сұрамақ едік...
– Қазақ радиосының сағат сайын шығатын жаңалықтары Әнуарбек Байжанбаевтың оқуында тыңдармандарға айрықша әсер ететін еді. Әнуарбек ағамыз бізді – жастарды үнемі маңдайымыздан сипап, арқамыздан қағып отыратын. Әр хабарды қағыс қалдырмайтын. Ол кісінің біздің хабарымызды оқуы ең үлкен марапат сияқты көрінетін. Әуезовтің, Мұстафиннің, Маяковскийдің шығармаларын радиодан оқыған Қазақ ССР халық әртісінің қатарға енді қосылған жас журналистің шығармасын оқып беруі – ағалық пен қарапайымдылықтың қатар өрілген көрінісі деп бағалаймын. Әнекеңнің қызметі – барлық радио қызметкерлері үшін эталон. Қазір Қазақ радиосы Әнуарбек Байжанбаев атындағы арнайы сыйлық тағайындаған. Мерекелік кеште біз басқа марапат алушылармен қатар, осы сыйлықтың иегерін де білетін боламыз.
Мырзабек Қуатбеков деген ағамыз да керемет дауыс қана емес, кеңпейіл кісілік қасиетімен баурап тұратын. Нәзила Баймұратова апамыз ұзақ жылдар осы Қазақ радиосының ыстығына күйді, суығына тоңды. Әлі күнге шаршамайтын Қасымхан Ерсарин, Сауық Жақанова сынды ардагерлер жас мамандардың бір емес, бірнеше толқынын қалыптастырды.
Радио ардагерлері Светлана Мусина, Төрехан Тасболатов, Руслана Құдайбергенова, Раушан Айтжанова, Фарихан Атханова, Таңат Доспаев және басқа аға-апа журналистер еңбегі – Қазақ радиосының жарқын беттері болып саналады. Соның бәрі ескерусіз, елеусіз қалмақ емес. Көзі тірі ардагерлердің естеліктері мен сұхбаттары және өмірден өтіп кеткен майталмандарға арналған очерктер Қазақ радиосы эфирінен беріліп жүр.
– Радиосыз өмірді елестету мүмкін емес. Елді елең еткізер жаңалықтар мен сан алуан қуанышты хабарларды халыққа жеткізуден жалықпайсыздар. Тоқсан жыл ішінде оның да тәсілі талай өзгерген шығар.
– Әлбетте. Біз қызметке келген сексенінші жылдар басында иыққа асып жүретін «Репортер-6» атты аппарат болатын. Оның өз салмағы ауыр. Бұған қосымша батареяларды, таспаларды қоссаңыз, бір кісіні шаршататын жүк шығады. Бізден бұрынғы аға буын одан да ауыр магнитофон-репортерді көтеріп жүрген. Біз болсақ R-6-ны арқалап іссапарларға аттанатынбыз. Ал монтаж қайшы мен желім арқылы жүзеге асатын. Кейін бір таспадан келесі таспаға магнитті түрде көшіріп монтаждау аппараттары келгенде қатты қуанғанбыз. Бұл күнде әлгі техниканы біздің корпорациядағы музейден ғана көресіздер. Қазіргі журналистердің қолында сіріңкенің қорабындай ғана диктофон жүр.
Екіншіден, техникалық жетістіктермен қатар журналистердің жұмыс тәсілі өзгерді. Саунд-дизайнер, диджей сынды мамандықтар пайда болды. Бұрын дикторлар тек қағазда жазылғанды өзгертпей оқыса, енді эфирдегілер көрермен талабына орай жұмыс істеп, оның айтқанын орындауға тырысады. Басқа ақпарат құралдарымен қатар, радиодағы цензура жойылды. Мұны Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бұқаралық ақпарат құралдарын дамытудағы ғана емес, бүкіл елдегі демократияны орнықтырудағы ең маңызды қадамының бірі деп санаймын!
Үшіншіден, радионың эфир кестесі бұрынғыдай қатып қалмайды. Интерактивті бағдарламалар пайда болды. Эфирге кім сұрақ қояды, қандай сұрақ қояды, оны сценарийге жазып жатудың қажеті жоқ. Тікелей қосылымдар жүзеге асты. Астанадағы маңызды саяси немесе әлеуметтік, тіпті спорттық шаралардан кез келген уақытта эфирге тілшілер шығуы мүмкін. Бұрын ондай мүмкіндік «Қайрат» пен «Пахтакор» ойынының соңғы үш минутына ғана берілетін.
Алдағы уақытта Қазақ радиосы Астанада жаңадан салынған, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев арнайы барып ашқан «Қазмедиа» орталығынан шығатын болады. Сонда осы заманғы сандық технологияның ең соңғы үлгілерімен HD пішінінде жұмыс істей бастаймыз. Ол радио қызметкерлеріне тың серпіліс берері анық.
– Жаңа пішінге ауыстық деп тыңдаушыларды «Алтын қордан» айырып тастамайсыздар ма?
– Сұрағыңыз орынды. Бірақ, ондай күдікке еш негіз жоқ. Біз «Алтын қордың» шып-шырғасын шығармай сандық форматқа көшіріп жатырмыз. Бұл үшін корпорацияда арнайы комиссия құрылған. Қордағы 31 мың материал көшірілді. Бұл жұмыс тоқтамайды. Әлбетте, алдымен құнды, керек материал сандық форматта сақталады. «Алтын қор» – радионың, корпорацияның ғана емес, мемлекеттің меншігі. Мұнда қайталанбас дауыстар, әндер, күйлер жатыр. Кейін жекелеп, топтасып шығып жатқан жүз ән, мың ән, мың күй тәріздес жинақтардың бәрінің «Алтын қордан» алынғаны мәлім. Қазір ғасырлық мерейтойлары аталып өтілетін тұлғалардың ұрпақтары, іздеушілері алдымен біздің корпорацияға келіп, «Алтын қордан» сол қайраткердің дауысын сұрап жатады. Баукеңнің, Ғабеңнің, Мұхаңның, Сәбеңнің және басқа қайталанбас тұлғалардың пікірлері мен ойлары өз ауыздарымен айтылғаны үшін ғана емес, ұлтты, халықты сақтау қамымен айтылғаны үшін де әлі күнге маңызды. Содан рух аламыз. Содан халық үшін қызмет ету қажеттігін түйсінеміз.
– Жиырма жылдық белеске көтерілген Қазақстанның өресі өскен тыңдармандарын тартуда Қазақ радиосы көштен қалып қоймады ма? Өйткені, қазір неше түрлі радио эфирге шығып жатыр.
– Бәсекелестер мықты. Сондықтан біз әр сала бойынша тыңғылықты әзірленген хабарлар береміз. Ақпараттық қызмет жедел, «бүгін» деп басталатын, әрі анық-қанығы толық айқындалған жаңалықтарды ұсынады. Ол әрбір жарты сағат сайын қазақ және орыс тілдерінде жүреді. Әлеуметтік салада интерактивті хабарлардың ықпалы ерекше. Сондықтан тікелей эфирде өтетін «Денсаулық» және «Заңгер кеңесі» хабарларының рейтингі жоғары. Бағдарлама жүргізушісі Гүлбану Алпамысқызы былтыр Сорос қорының грантына ие болып, Польшаға барып қайтты. Орыс тіліндегі «Территория права» хабарында заң ғылымдарының кандидаты, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті Н.Бәйімбетов тыңдармандар сауалына жауап береді. Бұл хабардың рейтингі бәсекелестерден көш ілгері екенін бәрі мойындайды. Тілшіміз Нұржамал Хасанқызы «Мемлекеттік тіл» бағдарламасы үшін 2-ші жыл қатарынан Алматы қалалық әкімдігі ұйымдастырған байқауда 1-ші орынды иеленді. Қазақ радиосының табысы деп әскери-патриоттық тақырыптағы «Қазақ сарбазы», еліміздегі ірілі-ұсақты қалалардың тарихымен таныстырып, бүгінгі әлеуметтік-мәдени жағдайын жұртқа жеткізетін «Шалқар даланың шаһарлары», отандық өндіріс жайлы «Отандық өнім» хабарларын айтуға болады.
Жастарға дін туралы дұрыс түсіндіру мақсатын көздейтін «Ислам құндылықтары» атты бағдарламамыз бар. Тікелей эфирде өтетін бағдарламаны Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының маманы Асылбек Әуезханұлы жүргізеді. Қазақ радиосының эфирінен күн сайын еліміздегі өзге ұлт өкілдері өз тілдерінде сөйлейді. «Достық» бағдарламасы неміс, ұйғыр, корей, түрік, татар, әзербайжан тілдерінде хабар таратады. Сондай-ақ, жексенбі күні осы ұлттардың тілдерінде концерттік бағдарламалар беріледі. Алдағы уақытта ұлы Абайды өз тілімізде және өзге тілдерде жақсылап насихаттамақпыз.
– Қазақ радиосының қоғамдағы ықпалы қандай? Биліктегілер тыңдай ма, тыңдаған соң хабарласа ма?
– Әлбетте. Біздің радиомызға министрліктер мен облыс басшылары, қоғамдық ұйым өкілдері өте ықыласпен сұхбат береді. Оны тыңдаған адамдар өз сұрақтарын жолдап жатады. Толғандырған мәселеге орай кеңес алып, мұң-мұқтажы шешілген тыңдармандар телефонмен, хатпен алғыс айтады. Радионың жеке сайты мен корпорацияның ортақ сайтына күн сайын ондаған пікірлер мен өтініштер жазылады. Оның бәрін назарда ұстаймыз.
Біздің хабарларымыз биліктің назарында жүреді. Шалғай ауылдардағы халықтың мұң-мұқтажын шешуге көмектесеміз. Айталық, Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласы маңындағы ауылдардың бірінде тұратын тыңдаушымыз байланыс пен жарық жоқтығын айтып, мұңын шақты. Сол ауылға тілшілеріміз барып, арнайы репортаж дайындады. Нәтижесінде бір айдың ішінде әлгі ауылға жарық жетіп, телефон қойылды, тіпті радио желісі іске қосылды. Осындай мысалдарды көптеп келтіре аламын.
– Нұржан Жалауқызы, мана «Алтын қорды» қалай сақтап жатқандарыңызды айттыңыз. Енді оны эфирден қайталап беру жайын айта кетсеңіз. Ән шырқалып, күй күмбірлеп жатыр ма?
– Қазақ радиосы ежелден әншілердің қызмет орны да болды. Мұнда көзі тірілерді ғана айтар болсақ, Ермек Серкебаев, Бибігүл Төлегенова, Гулвира Разиева, Ескендір Хасанғалиев, Нұрғали Нүсіпжанов, Ілия Жақанов, Лаки Кесоглу және басқа әншілер ұзақ жыл жемісті қызмет атқарды. Олардың орындаған әндері қаншама. Ал театрлар мен Қазақ филармониясында, «Қазақконцертте» қызмет еткен әнші-күйшілер, оркестерлер ай сайын, тоқсан сайын радиоға келіп, арнайы ән мен күй жазып кететін. Бұл дәстүр әлі сақталған. Қазіргі танымал әншінің бәрі жаңа әндерін алдымен Қазақ радиосына ұсынады. Оны Көркемдік кеңестен өткізіп, эфирге қабылдаймыз. Біздің журналистеріміз де арнайы сапарларға шығып, ел ішіндегі таланттарды қағыс қалдырмайды. Айталық, қазірдің өзінде Қошан Мұстафаұлы «Інжу-маржан», «Терме» хабарлары үшін әр облысты аралап, халқымыздың дәстүрлі әні мен жыр-термелерін жинап келеді. Соның бәрі «Алтын қорды» қалыптастырды.
Оны эфирден жүйелі беріп тұрамыз. Біздің Қазақ радиосында бірінші арнамен қатар «Шалқар» және «Астана» радиосы бар. Кез келген уақытта Қазақ радиосы мен «Шалқардың» бірінен ән тыңдай аласыздар. «Алтын қордың» концерттері күнделікті бір емес, бірнеше рет беріледі. Оны сондай-ақ жекелеген хабарларға пайдаланамыз.
– Дұрыс екен. Енді білейік дегеніміз – Қазақ радиосының халықаралық байланыстары қалай? Бұл радионы шет елдерде тыңдай ма?
– Қазір ақпарат кеңістігінде шекара жоқтығы белгілі. Біздің радиомызды интернет арқылы осы сәтте әлемнің кез келген нүктесінде тұрып тыңдай аласыздар. Ал радионың эфирдегі желісі негізінен FM толқынымен жүзеге асады. Қазақ радиосы біздің шекарамызға жапсарлас мемлекеттерді аздап қамти алады. Ал кезінде Ресей, Қытай, Моңғолия, Өзбекстан, Қырғызстан, Ауғанстан және тағы басқа да шет елдердегі қандастарымыз тыңдап келген «Шалқардың» таралу аймағы бүгінде республика тұрғындарының 65 пайызын қамтып отыр.
Тарату қызметімен біздің корпорация айналыспайтыны мәлім. Эфирді таратумен тікелей шұғылданатын «Кателко» мен «Казтелерадиодағы» әріптестеріміз және облыс әкімдері бұл іске көңіл бөледі деп үміттенемін.
Шетелдермен байланысқа келсек, «Мир» мемлекетаралық телерадио компаниясымен бағдарламалар алмасамыз. Енді «Россия» радиосымен әріптестік қарым-қатынас орнатуды көздеп отырмыз. Ол радио қазірдің өзінде Украина мен Беларусь мемлекеттерін қамтиды. Біз сонда тағы екі жүз миллиондық аудиторияға шыға аламыз. Кеден одағы аясында біздің де ақпараттық тауарымыз жүруі тиіс.
– Астанадағы жаңа «Қазмедиа» орталығына көшу Қазақ радиосының да тынысын ашатын шығар.
– Оған сөз бар ма?! «Қазмедиа» орталығын Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Астанада салынатын ондаған жобалар арасынан бірінші кезекке қойғаны белгілі. Бұл жерде ең жетілген сандық технология орнатылды. Оны игеру арқылы радио мультимедиа сапына түпкілікті қосылады. Қазақ радиосы мен «Шалқар», «Астана» радиоларында конвергентті редакциялар жасақталады. HD пішінімен жұмыс істейтін мамандар даярлаймыз. Техникалық сауаттылықпен қатар, кәсіби сауаттылық деңгейі жоғарылайтын болады. Астаналық мәдениетті орнықтыруға енді Қазақ телевизиясы мен Қазақ радиосы да атсалысатыны біз үшін үлкен мәртебе. Жеделдік бұрынғыдан да артады. Осының бәріне бай қазынамыз «Алтын қор» қосылатынын ескерсек, біздің Қазақ радиосына Қазақстаннан теңдес таппайсыздар.
– Әңгімеңізге рахмет. Тойларыңыз тойға ұлассын.
Әңгімелескен Жұмагүл ҚУАНЫШБЕКҚЫЗЫ.