– Батырхан Елікұлы, сіздердің бұған дейін атқарған жұмыстарыңыз жайлы газет оқырмандары толық хабардар. Ендеше, алда атқарылатын істер жайында айтып өтсеңіз?
– «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында құрылған «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығы құрылғанына жылдан асты. Осы аралықта көптеген шаруалар атқарылды. Жоғарыда өзіңіз айтқандай, оның бәрі баспасөз құралдарында айтылды, жазылды. Сондықтан өткенге тоқталып жатпай, алда атқарылатын істер жайлы айтайын. Яғни бізде жұмыстың екінші кезеңі басталды. Бұған дейін біз «Қасиетті Қазақстан» жобасы негізінде ел аумағында орналасқан тарихи нысандардың тізбесін құрып, олардың әрбіріне ғылыми-сараптама жасатқан болсақ, келесі кезекте республика аумағынан тыс жерлердегі ұлт тарихына қатысы бар нысандарды зерттеу-сараптауды қолға алмақшымыз. Жұмыс әзірге ТМД көлемінде жүргізіледі. Атап айтқанда, зерттеу нысанына Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан сияқты көршілес республикалар қамтылып отыр. Жоспар бойынша алдағы қыркүйек айында мәдени-барлау экспедициясы жолға шығады. Бұлардың арасында археолог, көне жазба мамандары, тарихшы-этнолог ғалымдар бар. Жұмыс тобы әуелгі кезекте Өзбекстан жерінде жатқан ұлы тұлғаларымыз Әйтеке би, Төле би, Жалаңтөс батыр, сондай-ақ Бесқала маңында мәңгілік тұрақ тапқан Сырым батыр Датұлы қатарлы аталарымыздың басына барып, мазардың қазіргі жайымен танысады. Сонымен бірге бұл адамдар жайлы жергілікті өлкетанушылар нендей пікірде, зерттелу жайы қалай, осының бәрін анықтайтын болады
.
Келесі кезекте Ресей тұр. Тарихымыздың бір пұшпағы сонда жатыр. Жақында ғана хабар алып отырмыз. Түмен облысында Кенесарының үзеңгілес серіктерінің бірі Баубек батырдың зираты бар екен. Сол сияқты Астрахань облысында Құрманғазы бабамыздың және Орынбор іргесінен Кіші орда ханы Әбілқайырдың әйелі Бопай ханымның мазары табылыпты. Экспедиция мүшелері осы нысандарға бармақшы.
– Жоғарыдағы мәдени-барлау экспедициясы тек нысандарды ғана аралай ма, әлде көрші елдердегі архивтік мекемелерге барып, құжаттамалармен танысу мүмкіндігі қарастырылған ба?
– Ол жағы қарастырылған. Мысалы Омбы өңірінде Шоқан оқыған кадет корпусы, Мұса Шорманұлына қатысты құжаттық дүниелер көп. Сонымен қатар Алаш қайраткерлерінің көбі Ресейде білім алып, қызмет атқарғандықтан оларға да қатысты құжаттық тарихи деректерді сүзіп қайту ойда бар.
– Жұмыс қашан аяқталады?
– Жылдың аяғына дейін бітуі тиіс. Жинақталған экспедиция материалдарын келесі жылдың басында толыққанды ғылыми монографиялық жинақ ретінде жарыққа шығармақпыз.
– Айтпақшы, «Қасиетті Қазақстан» жобасы бойынша шығарылып жатқан бес томдықтың биылғы кезекті томдығы дайын болды ма?
– Әрине дайын. Жылдың аяғына дейін өзіңіз айтқан екінші том шығады. Бұл жинаққа Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстары аумағында орналасқан қасиетті, киелі орындар жайлы толық ақпар қамтылып отыр. Тағы бір атап өтерлік оқиға, өткен жылы екі тілде жарық көрген «Қазақстанның жалпыұлттық қасиетті нысандары» және «Қазақстанның өңірлік қасиетті нысандары» атты еңбектерді сырттағы консулдық қызметтер арқылы іздеушілер шығып жатыр.
Сондай-ақ биыл әлеуметтік желілерге ыңғайластырылып, еліміздегі киелі нысандарды дәріптеуге арналған 30-ға жуық бейнероликтер жасалса, келесі жылы бұлардың санын 60-қа жеткізу жоспарланып отыр.
Сонымен қатар киелі орындардың сұлба-бейнесін 3D сканерлеу арқылы цифрландыру ісі қолға алынуда. Қазақтың жалпақ тілімен айтсақ, бұлай жасау арқылы нысанның қазіргі бейнесін сақтап қала аламыз. Алда-жалда оның бір жері бүлінсе, цифрланған нұсқасына қарап қайтадан қалпына келтіруге мүмкіндік бар. Дәл қазір осы бағытта түсірілім жұмыстары Маңғыстау жеріндегі Бекет ата ескеркіш кешені мен «Бөкей Ордасы» тарихи-мәдени кешенінде жүріп жатыр. Алдағы күндері еліміздегі жалпыұлттық қасиетті нысандардың барлығы осылай цифрландырылады. Яғни қарапайым адам қажетті нысанға бармай-ақ әлеуметтік желілерге жүктелген интерактивті нұсқасын аударып-төңкеріп, асты-үстін, іші-сыртын толық көре алады.
– Өткен жылы «Қасиетті Қазақстан» картасы жасалған болатын. Биыл бұған қандай өзгерістер еніп жатыр?
– Карта қазір жетілдірілу үстінде. Бұрын қажетті нысандарды топографиялық орны арқылы белгілеп келсек, бұдан былай аталмыш нысан жайлы үш тілде толық ақпар беретіндей техникалық тұрғыдан жетілдірілді. Осы жоба бойынша жалпыұлттық деңгейдегі 100 нысан толық жасалып шықты. Бірақ мұндағы 100 нысан жекелей алғанда 185 объектіні құрайды. Мысалы барлық қазақ батырлары жеке-жеке есептелмей, барлығы «Қазақ батырлары» деген атпен бір нысан ретінде тіркеліп тұр. Осыларды 3D нұсқамен картаға енгізгенде әрқайсысын жеке-жеке жасадық. Бұларды көріп тамашалауға ниет еткен адам QAZMAP. kz сайтына кірсе жетіп жатыр. Алдағы күндері бұл сайттан қол телефонына жүктеп алатындай жеңілдетілген нұсқасы дайындалу үстінде.
– Сіздер айналысып отырған жобаның бір тармағы отандық туризмді дамыту емес пе, осы мақсатта қандай істер атқарылып жатыр?
– Орталық «Қазақ туризм» ұлттық компаниясымен ортақ меморандумға қол қойды. Мұндағы мақсат – еліміздегі қасиетті нысандарды туризм көзіне айналдыру. Жоғарыдағы келісім бойынша қасиетті нысандар туризм компанияларының турпакетіне еніп жатыр. Ал біздің тараптан оларды киелі нысандар жайлы ғылыми толық сарапталған әдістемелік ақпарат-нұсқаумен жабдықтау. Әйтпегенде, нысан басындағы шырақшының ертегі-әфсанасына көкірегі ояу адамның сенуі қиын.
Екінші атап өтер дүние, жоғарыдағы туристік компаниялар біз жасаған бейнероликтерді шетелдік саяхатшыларға жіберіп, елдегі киелі нысандарымызды оларға таныстыруда. Одан кейін еліміздегі Сыртқы істер министрлігінен бізге жеткен ақпарат бойынша, алдағы қыркүйек айында АҚШ-тан бірнеше инфотуристер Түркістан өңіріне келмек. Солармен байланыс жасаудың тетігі ойластырылып жатыр.
Алдағы күндері Венгриядағы «Мажар-Тұран» қоғамдық бірлестігімен ынтымақтастық орнату арқылы ежелгі бабаларымыз ғұндар тарихына қатысты іргелі зерттеу жүргізуді қолға алмақ ойдамыз. Ең бастысы, күзде республикалық өлкетанушылар форумын өткіземіз. Бұл істі орындап шығуға Ақмола облысының әкімдігі ниет танытып отыр.
– Өлкетанушыларды қалай іріктейсіздер және тағы бір сұрақ, сіздер бекітіп қойған жалпыұлттық нысандар саны болашақта өзгеруі мүмкін бе?
– Орталық еліміздегі барлық өлкетанушылардың электронды базасын жасап, олардың ерекшелегін нақтылады. Мысалы ол адам шежіреші ме, тарихшы ма, музыкант па немесе жер атауларының білгірі ме, осыған тоқталдық. Осы тұрғыдан іріктейміз. Сонымен қатар бұл адамдардың жазған еңбектерінің библиографиялық каталогын жасап жатырмыз.
Әрине бекітілген жалпыұлттық 100 нысан қатып қалған дүние емес. Қазірдің өзінде кейбір өңірлерден жалпыұлттық деңгейдегі қасиетті нысандарға қосымша ұсыныстар түсіп жатыр. Мысалы Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданында «Ақан сері» дейтін ауыл бар. Мұнда атақты Ақан сері Қорамсаұлы жерленіпті. Одан кейін Баянауыл-Ертіс өңіріне аты мәлім Сұлтанбек сұлтан дейтін тұлға өткен. Осы кісінің ордасы табылды. Бұл нысандар жайлы ғылыми-сараптамалық кеңесте талқылау жүріп жатыр.
– Биыл көрші ТМД елдеріне мәдени-барлау экспедициясын аттандырып жатырсыздар, бұл іс келешекте алыс шет мемлекеттерде жалғасуы мүмкін бе?
– Әбден мүмкін. Жылдың басында өткен сараптамалық комиссияның отырысы кезінде бұл мәселе көтерілді. Бұл шаруа 2019 жылдың жұмыс жоспарына кіреді деп ойлаймын. Алдын ала айтарым, жобада Қытай, Сирия, Түркия, Мысыр және Моңғолия елдері қамтылуы мүмкін.
Әңгімелескен
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
