1465 жылы Қазақ хандығы құрылып, қазақ елі біртұтас ұлт ретінде қалыптасып, тұғыры мықты мемлекет атанды. Ең бастысы – мемлекет басқарудың құқықтық ережелері мен ұлттық әдет-ғұрыптары заңдастырылды. Дала демократиясының классикалық үлгісі – Қазақтың билер соты заман талабына сай дамып, ел билеудің өнегелі жолына айналды. Қазақ елінің заңнама тарихы сонау XIV-XV ғасырлардан бастау алады. Олар Ата Заңы, Ата Жолы, Ата сөзі және өсиеті деп аталған. Одан кейін хандықтар тұсында Қазақ қоғамының дамуы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Хандардың әрқайсысы өзінен бұрын қолданылып келген әдет-ғұрып заңдарына заман талаптарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, сол замандағы қоғамға бейімдеп қолданғаны белгілі. Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары мен Қасым және Есім хандарының тұсында қабылданған «Қасым ханның қасқа жолы» және «Есім ханның ескі жолын» одан әрі жетілдіру арқылы қазақтың атақты билерімен ақылдаса отырып, билер сотының тәжірибелерін, дарындылықпен айтылған түйінді биліктерді жинақтап, өзінен бұрынғы қазақ заңдарын заман талабына сай толықтырып, дамыту негізінде «Жеті жарғы» атты заңдар жинағын құрастырды. Қазақша «жарғы» әділдік деген ұғымды білдіреді. «Жеті жарғыға» әкімшілік, қылмыстық істер, азаматтық құқық нормалары, сондай-ақ салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізілген, яғни онда қазақ қоғамы өмірінің барлық жағы түгел қамтылған. Оларда орта ғасырдағы қазақ қоғамының патриархаттық-феодалдық құқығының негізгі принциптері мен нормалары да баяндалған.
«Жеті жарғы» – жеті әдеттік құқықтық жүйеден тұратын қоғамдық қатынастарды реттейтін салалардың жиынтығы. Олар: жер дауы, жесір дауы, құн дауы, бала тәрбиесі және неке, қылмыстық жауапкершілік, рулар арасындағы дау, ұлт қауіпсіздігін қамтамасыз ету. «Жеті жарғыны» қазақ халқы ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып келген. Ал кейбір заңдар 1917 жылы Кеңес өкіметінің билігі орнағанға дейін қолданылған.
Қазақстанда Кеңес өкіметінің билігі орнағаннан кейін КСРО-ның 1936 жылы және 1977 жылы қабылдаған Конституциясына негізделген Ата Заңдары басшылықта болды.
1991 жылы 16 желтоқсанда еліміз егемендік алып, өз алдына дербес, тәуелсіз мемлекет атанды. Осындай мүмкіндікті пайдаланып, 1993 жылы 28 қаңтарда Жоғарғы Кеңестің депутаттары Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясын қабылдаған болатын. Бірақ уақыт өте келе бұл Конституция ескі әкімшілік, әміршілдік ережелеріне, көп жағдайда кеңестік демократия қағидаларына негізделгендіктен, жаңа қоғам өмірінің талабына жауап бере алмады. Онда адам құқықтары мен бостандықтары, оларды жүзеге асыру қағидалары, мемлекеттік өкімет билігін жүзеге асыру нысандары, басқару саласындағы демократиялық институттардың қызметі жете көрсетілмеген еді. Сонымен бірге алдағы уақытта елімізде болғалы жатқан түбегейлі экономикалық, саяси және әлеуметтік өзгерістерге бағыт-бағдар бере алмайтыны көрініс тапты.
Осыған байланысты Президент Нұрсұлтан Назарбаев жаңа Конституцияның қажеттігін, оның құрылымы, идеялары мен принциптерінің жобасын айқындап, заңгерлер мен мамандардан құрылған арнайы топқа оны одан әрі жан-жақты жетілдіріп, нақтылауды тапсырды. Арнайы топ мүшелері Конституцияның жаңа жобасын әзірлеп және жетілдіріп, халықтың талқылауына ұсынды. Талқылау барысында түскен мыңдаған құнды пікірлер мен ұсыныстар ескеріле отырып дайындалған Конституцияның жобасы бүкілхалықтық референдумға шығарылды.
Осылайша 1995 жылы республикалық референдумда Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды. Бұл Конституция ұлтымыздың ұлан-ғайыр тарихынан бастау алып, жүздеген жылдар бойы қалыптасқан адамзат баласының жалпы құндылықтарын да қамтып, қазіргі мемлекеттік және қоғамдық құрылыстың іргелі қағидаттарын реттейтін аса маңызды құжат болды. Бұл құжат дербес мемлекет ретінде, ұлтына қарамастан онда тұратын барлық адамдардың құқықтары мен бостандықтарына сәйкес жасалып, ұлттық, азаматтық ұжымдар мен топтардың бірлесіп бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге бағытталды. Ата Заңымыздың 1-бабында Қазақстанның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп басталады. Шындығында, жер бетіндегі әрбір адамға бұл құндылықтар ең басты болып табылатыны баршамызға белгілі.
Жоғарыда айтылған, Тәуке ханның «Жеті жарғысына» негізделген дала заңдары бүгінгі күнге ұласып, қазіргі Ата Заңымызда кейбір тұстары жалғасын тапқаны байқалады. Осы ретте Қазақстан Республикасының Конституциясында: «Біз, ортақ тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде...» деп жазылғандай, бес жарым ғасыр бұрын мемлекет құрған еліміздің, құқықтық жүйесі мен оның билер сотының болғаны баршамызға мәлім.
Жаңа Конституцияның өзгешеліктеріне тоқтала кетсек. Біріншіден, заң шығарушы, атқарушы, сот билігі белгіленіп, олардың құзыреті, жұмыс істеу тетігі, өзара іс-қимыл бірлігі заң тұрғысынан айқындалды. Екіншіден, өкімет билігінің аталған тармақтарға бөлінуі мемлекеттің лауазымды адамдарының, азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтауды міндеттейді. Үшіншіден, құқық пен жауапкершілік ұғымдары пара-пар көрсетілген. Бұл Конституцияда алғашқы Конституцияда шешімін таппаған мемлекеттің мәні, жері, тілі, азаматтық, Парламенттің қос палаталы жүйесі, Президенттің құзыры, сот төрелігінің қызметі сияқты күрделі мәселелер заңдылық тұрғысынан өз шешімін тапқан. Соттар мен сот төрелігіне ерекше мән берілген және негізгі қағидаттары белгіленген. Олар: елімізде сот төрелігін тек қана сот жүзеге асырады, оның ісіне араласушылыққа жол берілмейді, сот төрелігін іске асыруда судья тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынады.
Қазақстанның құқықтық мемлекет орнатып, әлемнің өркениетті елдерімен жан-жақты экономикалық-саяси тең дәрежеде қарым-қатынас қалыптастырып, ауқымды реформаларды жүзеге асыру жұмыстарының барлығы да Ата Заңның аясында атқарылды. Солардың қатарында, еліміздегі тәуелсіз сот пен басқа да құқықтық институттарды құру жұмыстары да болды. Елімізде заңдарды бұлжытпай орындаудың нәтижесінде халқымыздың бірлігі нығайып, елдегі тұрақтылық пен татулық орнықты. Осылайша бекітілген конституциялық нормалар қоғамның өркендеуіне үлес қосып және Қазақстан халқының бірлігіне жол бастап, өзінің өміршеңдігін дәлелдеді. Бұл Конституция – қазақстандық мемлекеттіліктің тиімді дамуын қамтамасыз еткен заңның үстемдігі мен сәтті мемлекет саясатының іске асырылуының жарқын көрінісі деп айтуға болады.
Еліміздің Конституциясы әлемдік қоғамдастықта танылған жалпы адами және ерекше маңызы бар қазақстандық идеалдарға негізделген. Сондықтан бұл құжат еліміздің аумақтық тұтастығын, президенттік басқару нысанын, халық билігі қағидатын, идеологиялық және саяси сан алуандылықты, жекеменшікке қол сұғылмауын, адамның және азаматтың халықаралық деңгейде танылған құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік биліктің жаңа жүйесін баянды етті.
Осылайша дұрыс әрі нақты айқындалған конституциялық саясат арқасында Қазақстан көп салада елеулі табысқа қол жеткізді. Бұл жөнінде Елбасы: «Конституция біздің Тәуелсіздігімізді нығайтты, мемлекетті және бүкіл қоғамды берік етті. Сондықтан да біздің ортақ парызымыз – Негізгі Заңға құнттылықпен қарау, оны өз Отанымызды, өз тарихымызды құрметтегендей құрметтеуіміз керек», деген болатын.
Қазақстан халқы 1995 жылы референдумда қабылдаған Ата Заң – Тәуелсіз Қазақстанның гүлденуінің құқықтық негізі болғаны анық. Содан кейінгі жиырма үш жылдың ішінде көптеген жаңа заңдар қабылданып, халық игілігіне қызмет етуде. Сол заңдардың қайнар көзі, бастауы – Конституция, ол азаматтардың өз мүмкіндіктерін жүзеге асыруларына сапалы және құқықтық негіз жасап, қоғамды одан әрі демократияландыруға және өркениетті дамыған 30 елдің қатарына қосылуға кең жол ашып отыр. Қорытындылай келе, Тәуелсіз еліміздің тұғыры – Ата Заң және ол мемлекеттегі заңдылықты айқындайтын басты бағдаршамы десек, артық айтқандық болмас. Шын мәнінде, Конституцияның тұрақтылығы – мемлекеттің, қоғамның тұрақтылығының және дамуының кепілі. Сондықтан Ата Заң ғұмырлы болса, Тәуелсіздік те тұғырлы болып, еліміз де көркейе бермек.
Сәкен АБДОЛЛА,
Қазақстан Республикасы
Әскери сотының төрағасы