(ЭССЕ)
Бұл эссені жазу ниетінің оқыстан пайда болуына белгілі әдебиетші, ғалым, қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбековтің ел газеті «Егемен Қазақстанның» бетінде соңғы уақыттарда жарияланған «Кісілік», «Қазақ жырының Хантәңірі», «Дін – ұстай білсең қасиетің, ұстай білмесең қасіретің» дейтін толғаныстары себеп болды. Оларды оқыған кезде мен өзінің де тұла бойы толған кісіліктен, халқына деген сүйіспеншіліктен тұратын, жаны таза, жүрегі адал абзал ағамыздың елді ұйытар есті сөздерінен оның өзінің де шуақты, ішкі жан сарайын қалтқысыз аңғарғандай, сырласқандай болып, ұлтымыздың мерейі қайтсе артады, халқымыздың жан дүниесі қайткенде тазарып, асқақтай түседі, өзінің үздіксіз даму жолында екі мыңыншы жылдың биігіне шығып, одан әрі де шарықтап биіктей түсуді ниет еткен, ғылым да, өнер де, техника да, технология да дамудың жемісті жаңа белестеріне бет алған бүгінгі заманда «қазақ қайтсе қалады қазақ болып» деп толғанған ағаның шынайы жан сырына ортақтасқандай болдым.
Қазақстанның, қазақ халқының бүгіні мен болашағы. Өзінің елі мен жерін, тілі мен ділін, тарихын сүйетін, бабалары мен даналарының үлгісін, өнегесін, өсиетін, аруақтарын қастерлейтін ұлтжанды әрбір азамат бұл жөнінде ойланбауы мүмкін емес. Осы тұрғыдан алғанда, тәуелсіздігіміздің жиырма жылдығы қарсаңында қоғамымыздағы қазіргі орын алып отырған көптеген ахуалдарды ой елегінен өткізіп, ақыл сарабына салған ағамыздың жүрекжарды лебізі, алаңдаушылығы көкірегінде сәулесі бар әрбір жанды ешқандай енжар қалдырмасы және анық. Аға сөзіне құлақ салайықшы:
«Мәңгілік ел орнатамыз деп өмір кешкен, сол үшін заманының ұлы империясы Түрк қағанатын құрып, дүниенің төрт бұрышына иелік еткен, келешекке осыншама байтақ жерді, таусылмайтын байлықты, тозбайтын дәстүрді қалдырып кеткен Бұмын, Істемі, Елтеріс (Құтлығ) қағандар да, Тоныкөк те, айбынды Күлтегін де – бәрі де біздің кісілікті бабаларымыз болатын. Байырғы түрік даналары иелік еткен жер де, байлық та, қалыптасқан дәстүр де, ой-сана да, ең алдымен, қазаққа мирас болған. Түрк қағанатының қарашаңырағы да қазақта қалған. Біз әлі осының да қадірін білмей келе жатқан секілдіміз». Мұндай сөздерді оқығанда қалайша селт етпессіз.
Сол ерте-ерте ертедегі кездерден, көнеден, ата-бабалардан жеткен көп қасиеттен, салт-дәстүрден, қазақы даналық, шешендік, ойшылдық болмысымыздан да, тарихи тұрпатымыздан да, ата тарихымыздан да, ұлт рухы – тілімізден де көз жазып қала жаздадық. Соңғы үш ғасырда тарихымыз тәлкекке ұшырады. Саясатқа, келекеге айналды, табанға тапталды. Ата салты, әдет-ғұрып, руханият күйреді деп күйзеледі қадірлі ағамыз. Мұның да айдай ақиқат, шүбәсіз шындық екеніне күмән жоқ. Мырзекеңнің сөздері сізді де еріксіз ұйытып, туған ел, туған жер, сүйікті Отан деген қасиетті ұғымдар төңірегінде ой тербеуге еріксіз жетелейді. Ұлттығымызды ұлықтау, дәстүрімізді дәріптеу, әулетті бағамдау, ата-ананы ардақтау, үлкенді сыйлау, кішіні құрметтеу – қазақ арасында қайта қалыптасып, бұлжымас заңға айналса екен деп ағамен бірге сіз де армандайсыз.
Мен бұл жерде Мырзекең жазған, жоғарыда аталған мақалаларды тегіс қайталап, мазмұндап шығу ниетінен аулақпын. Жалғыз кәміл сенерім – ол мақалалар өзінің туған елін, жерін, халқын, ұлтын үлкен жүрекпен құлай сүйетін абзал азаматтың көңілінің тереңінен шымырлап шыққан шынайы сырлары, уайым-қайғылары, толғаныстары, ойлары екендігі. Оларда елдігіміздің, ұлттығымыздың, тәуелсіздігіміздің, жастар тәрбиесінің ең өзекті, өткір мәселелері сөз болатыны. Осы тұста Мырзекеңнің олардан да бұрын жазған, тарихымыздың, әдебиетіміздің, мәдениетіміздің, болмысымыздың көкейтесті, өзекті мәселелеріне арналған, «Егемен Қазақстанда» жарық көрген, көңілімізде ұмытылмастан қалып қойған «Сөзді ұғатын кез келді», «Айтысты аласартып алмайық», «Абайша сүйіп, Абайша күйіп жүрміз бе» деген сияқты мақалалары да еріксіз еске түсті. Осыларды ой елегінен өткізе келе, соңғы ширек ғасырдай уақыт мұғдарында Мырзекеңді танитын, білетін, сыйлайтын, қадірлейтін інілерінің бірі болып, маңайында жүргендіктен, Мырзекең туралы өз білетіндерімді көңілде қайтадан қаузап, тірілтіп, соларды неге қағазға түсірмеске, газет арқылы көпшілік назарына неге ұсынбасқа деген ниетке табан тіредім.
* * *
2000-шы жылдың көктемінде «Астанадағы Еуразия университетіне Мырзатай Жолдасбеков ректор болып келіпті» деген хабар тарады. Мырзекеңді білетіндер соған дейін республикадағы көптеген оқу орындарының қатардағы жай ғана бірі сияқты болып келген университеттің бағы енді шынымен-ақ жанатын шығар деп қуанды. Кейінірек солай болды да. Мен өзім КазГУ-ды бітіргендіктен, он екі жыл «Лениншіл жас» газетінде қызмет істеп, алғашқыдағы әдеби қызметкерден редактордың орынбасары дәрежесін қоса алғандағы сатылардың барлығының «қызық-шыжығын» көріп, екі жыл «Социалистік Қазақстан» газетінің әдебиет және өнер бөлімін басқарғандықтан, КазГУ-ды бізден бұрын бітіріп, аспирантурасында қалып, кандидаттық диссертациясын өте сәтті қорғап, сонда ұстаздық қызмет атқарып жүрген Мырзекеңді сырттай едәуір білетін едім. Бірақ ол кезде таныстығымыз, араластығымыз болған жоқ. Мырзекеңнің «Орхон ескерткіштері және оның қазақ әдебиетіне қатысы» атты диссертациясы сол жылдардағы «қазақ әдебиетінің тарихы он сегізінші ғасырдан басталады» деп жоғары оқу орындарында айтылып, оқытылып жүрген үрдіске оқыстан қатты соққы беріп, қазақ әдебиетінің тарихын бір мың екі жүз жылдай ілгері жылжытқан керемет айтулы еңбек болды. Сөйтіп, Мырзекең өзінің сүйікті ұстазы Бейсенбай Кенжебаевтың Қазақстан Ғылым академиясының 1959 жылғы конференциясында «қазақ әдебиетінің тарихын VІІІ ғасырлардан бастау дұрыс болады» деп алғаш рет айтқан батыл пікірін, пайымын, ұсынысын өзінің ғылымдағы ерлікке барабар еңбегімен әдеби, ғылыми, зерттеушілік тұрғыдан мейлінше орнықты дәлелдеп шықты. VІІІ ғасырдағы тасқа қашалып жазылған Орхон ескерткіштерінің түркі жұртына, қазақ әдебиетіне ортақтығын жан-жақты дәлелдеді. Мұнымен ғана шектеліп қалмай, Күлтегін, Тұй-ұқық (Тоныкөк) кешені мәтіндерінің бүгінгі қазақ тіліндегі әдеби-мағыналық аудармасын жасап, «Ертедегі әдебиет нұсқалары» кітабында жариялады. «Бұл кітаптың шығуына орай қазақ әдебиеті тарихының көкжиегі он екі ғасырдай әріге кеңейді», – деп жазды Мәскеудің аса беделді «Вопросы литературы» журналы өзінің 1968 жылғы № 3 санында. Мырзекеңнің осы зерттеулері енген «Асыл арналар» кітабын оқыған қазақ әдебиетінің аузы дуалы абыз ақсақалы Әбділда Тәжібаевтың «Мына Мырзатай бір өзі бір институттың жұмысын жасап жүріпті ғой» деп қуанып, «Қазақ әдебиеті» газетіне үлкен мақала жазғанын да білетін едік. Әбекең Мырзатайдың қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірінің бастапқы кезеңдерінің ескерткіштерін (VІІ ғ.) қазақ әдебиеттануында тұңғыш рет арнайы, терең зерттегенін аса риза көңілмен айта келе: «Көп еңбектенген талантты ғалым Мырзатай Жолдасбеков өз кітабында ІХ ғасырдағы «Оғызнаманы» да терең талдаған. Бір дәуірдің алып шығармасындағы бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ қасиеттерін құптай отырып, бүгінгі қазақ жерімен жерлестігін, қазақ тілімен тілдестігін де дәлелді сипаттайды», – дейді сүйсініп. Университетте сабақ берген жылдарында Мырзекең «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі», «Жамбыл және халық поэзиясы», «Көне түркі әдеби ескерткіштері» деп аталатын дәрістік курстарды негіздеп, олардың оқу бағдарламаларын жасады, ежелгі Орхон-Енисей ескерткіштерінің қазақ тілінде тұңғыш рет өзі жүзеге асырған толық аудармасын, жыр нұсқаларын қазақ әдебиетіне арналған оқулық-хрестоматияға енгізді. Оның осындай еңбектерінің арқасында қазақ әдебиетінің тарихы көп жылдардан бері республикадағы барлық жоғары оқу орындарында көне түркі жазба ескерткіштерінен бастап оқытылып келе жатқанын бүгінгі таңда ризалықпен айтуға болады. Осы орайда көңілімізге келіп қалған мынадай ойды да жасырғымыз келмейді. Халқымыздың мерейін өсіруге, уақыт тереңінде бұлдырап қалып қойған ақиқат, шын тарихымызды танып-білуге, туған әдебиетіміздің тамырын екі-үш ғасырға емес, атандай бір мың екі жүз жылға тереңдетуге сіңірген Мырзекеңнің ерлікке барабар еңбегін жұрттың бәрі біле бермейтіні. Олар жөнінде ағаның өзі «мен өйттім, мен бүйттім» деп жар салып айта бермейді, ол кісінің өзінен дәріс, үлгі, өнеге алған өзіне ұқсаған кішіпейіл шәкірттері де бұл туралы жарнамалап, жариялап жатпайды. Мырзекеңнің өзіне алда-жалда осы туралы айта қалсаң «Қазақ әдебиетінің тарихы тым-тым тереңнен, мың жыл бұрынғы Түрік қағанаты дәуірінен, Орхон-Енисей жазба ескерткіштері кезінен бастау алады дегенді алғаш айтып, мені де осы арнаға бағыттаған марқұм, ұлы ұстазымыз Бейсенбай Кенжебаев еді ғой», деп өзінен бұрын ардақты ұстазын алға тартады. Адамдар әр түрлі ғой. Қазақта кейбіреулер туралы «жүрген жеріне шөп шықпайды» дейтін, ренішпен айтылатын сөздер бар. Мырзекең керісінше, жүрген жерін гүлдентіп, құлпыртып, түрлендіріп жүретін адамдардың сойынан. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дағы декандық қызметінен кейін, сол кезде құрылғанына әлі бес жыл да толмаған, қазақша айтсақ «буыны қатпаған» Талдықорған педагогикалық институтына ректор болып барып, сонда қызмет атқарған он жыл ішіндегі жүзеге асырған істері де осының дәлеліндей. Сонда ол не тындырды? Сол кездерде Мырзекеңді білген адамдардың пікіріне сүйеніп, қысқа ғана тұжырымдап айтып көрейік. Институтқа ректор болып келген бойда ол оқу орнының материалдық-оқу базасын жақсартуды, кеңейтуді, ғылыми-педагогикалық кадрларын күшейтуді, оқыту сапасын арттыруды ең алдымен қолға алады. Бүгінге дейін жұмыс істеп тұрған бас корпустың ғимаратын, жатақхана үйлерін салдырады. Институтқа халқымыздың аяулы ақыны, жыр дүлдүлі Ілияс Жансүгіровтің есімі берілуіне мұрындық болады, алты жүзден аса экспонаты бар ақын мұражайын ұйымдастырады, институт жанынан фольклорлық «Жетісу» ансамблін құрады, оның атағы дүрілдей шығып, Испания, Германия сияқты тағы басқа Еуропа, Азия елдеріне концерттік бағдарламамен шығып, қазақтың ұлттық өнерін шет елдерге паш етеді. Ансамбльге «халықтық» деген жоғары атақ беріледі. Институт қол жеткізген табыстары бойынша бұрынғы Кеңес Одағындағы айтулы, елеулі оқу орындарының қатарына қосылады. Осының бәрі өзінен- өзі бола қалмағаны, жігерлі еңбектің нәтижесі екені түсінікті ғой. 1982 жылы республикамыздың бірінші басшысы Дінмұхамед Қонаевтың институтқа назар аударып, жетістіктеріне сүйсініп, атбасын оған әдейілеп бұруы да оқу орны ұжымының мерейін зор биікке көтерген естен кетпестей оқиға болған еді. Мырзекеңнің Талдықорғандағы өзі барғанға дейінгі бұйығы ғана ғұмыр кешіп келген қоңыртөбел жас институтты сол жылдарда Қазақстандағы ғана емес, Одақтағы ауыспалы қызыл туды да жеңіп алған айтулы оқу орындарының біріне айналдырған еңбегі елеусіз қалмай, оның Оқу министрі болып тағайындалуына жол ашты. Сол кезден бастап ол халқын сүйген қайраткер ретінде қиядан қияға өрлей берді. Жұрттық, ұлттық мүддені бәрінен жоғары қоятын, шын мәніндегі елім деп еңіреген азаматтың иығына зіл батпан ауыр салмақ түсті. Бұл жылдар бұрынғы мәңгілікке мызғымастай көрініп келген Кеңес Одағының ыдырауға бет алған, 1986 жылғы КПСС Орталық комитетінің Қазақстан сияқты үлкен республикаға елдің де, жердің де жайын білмейтін көлденең көк аттыны басшы етіп жібергеніне қазақ жастары наразылық, қарсылық көрсетіп, алаңға шыққан, қан төгілген әйгілі Желтоқсан көтерілісінен кейінгі әлеуметтік, саяси жағдайдың мейлінше ушығып тұрған кезеңі еді. Өзге жұрт өкілдеріне қабақ шытып көрмеген кеңпейілдігімен, адамгершілігімен, бауырмалдығымен танылған қазақ халқына «ұлтшыл» деген жалған айып тағылды. Талай адамдар орынсыз қудалауға ұшырады. Қазақстанды Колбин басқарған, Мәскеудегі Одақ басшылары Қазақстанға қырын қарап, қаһарларын төгіп тұрған осындай қиын кезеңде республика Министрлер Кеңесінің тізгінін ұстаған Нұрсұлтан Назарбаевқа, Орталық партия комитетінде идеология саласында хатшы болған Өзбекәлі Жәнібековке, сол Орталық комитеттің идеология бөлімін басқарған Мырзатай Жолдасбековке, олармен қатар республика мен облыстар деңгейінде, әр салада өз елінің сенімін арқалап, басшылық, жауапты қызметте жүрген абзал азаматтарымызға лапылдаған оттың ішінде жүргендегідей жағдайда өз жұртының, өз ұлтының мүддесі үшін күресу жеңіл болмағаны түсінікті. Олардың сол кезеңдегі жанқиярлық еңбектері арнайы зерттеп, әңгімелеуді қажет ететін, кейінгі ұрпақтарға үлгі шашар тақырып. Жиырмасыншы ғасырдың басында дүниені дүрліктіре келіп, ірге көтерген, жер шарының елеулі бөлігінде, Еуропа мен Азия кеңістігінде қанатын кеңге жайып, әлемдегі ең қуатты, ең ықпалды елдердің біріне айналған Кеңес Одағы ғасырдың аяғына, мыңжылдықтар тоғысына жете алмай күйреп тынды. Халқымыздың ежелден бергі ең асыл арманы – тәуелсіздікке қолы жеткен жұлдызды сәті мен сол тәуелсіздікті сақтап қала аламыз ба, жоқ па деген сын сағаты қатар келген қиын кезеңде Мырзекең Тұңғыш Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың жанынан табылып, Президент Кеңесінің мүшесі, республика әлеуметтік даму мәселелері бойынша Мемлекеттік кеңесші, ҚР Премьер-министрінің орынбасары, ҚР Президентінің кеңесшісі қызметтерін атқарып, Елбасы көтерген ауыр жүкті бірге көтерісуге жанын салды. «Осы тұста халқымыз жоғалтып алған наурыз мерекесі, айтыс, терме өнерлері қайта тірілді, – деп жазады Мырзекең. – Халықтың құндағында туған төл өнері сол халықтың жүрегінде, жанында сақталады екен. Өлмейді екен. Жұрттың есінде болар, айтыс өнері алғаш әлжуаз балапандай қанат қағып басталса, небәрі екі-үш жыл ішінде қанаты қатайған қырандай шарықтап, самғап өсті емес пе? Тағы бір үлкен мәселе тіл болды. Бұл майданда талай найзалар сынды... Бөгенбай, Қабанбай, Сырым, Сыпатайлар кімнен кем еді?! Халықты осы сынды алыптарынан айыру, мәңгүрт ету емес пе?! Егер де халқымыз өз күшімен, өз ықтиярымен бабаларына ас беріп жатса, оның несі артық. Өйткені, ол астар 200-300 жылдардан бері жинақталып қалған рәсімдер еді ғой. Осынау ұлттық сананың оянуының нәтижесінде, бүкіл республика болып Дүниежүзі қазақтарының І құрылтайын өткіздік. Бұл ұлт өміріндегі тарихи оқиға – белес болды. Осы үш-төрт жыл көлемінде мәдени өміріміздегі тағы бір жалпы ұлттық шара деп ұлттық мектеп, балабақшалар санының күрт өсе бастауын айтар едік. Кейбір мектептердің ашылуына, мысалы, Алматыда ашылған № 2 интернатты жалпы республикалық әдеби талантты балалар мектебіне айналдыруға араласуымызға тура келді», – деп еске алады Мырзекең. 1993-1996 жылдары Мырзекең тәуелсіз Қазақстанның Иран Ислам республикасындағы алғашқы елшісі болды. 1997 жылдың басынан елімізде тұңғыш ашылған Дипломатиялық академияны өзі құрып, басқарды. Астанаға қызметке шақырылғанға дейін ол осындай өмір жолдарынан өткен еді.* * *
Бір жолы орайы келіп, сәті түскенде Мырзекеңнен Алматыдағы көңіліне ұнайтын дипакадемиядағы ректорлық қызметін тастап, Астанаға қалай келгенін сұраған едім. – Ойламаған жерден болды ғой, – деді Мырзекең. Содан соң өткендегі біраз жайларды еске түсіріп, әңгімелеп айтқан еді. – Екі мыңыншы жылы Әбіш Кекілбаев, ол кезде Мемлекеттік хатшы, маған звондады: «Мырзеке, сағындым, көп болды көрінбей кеттің. Сәбит Мұқановтың жүз жылдығына орай Музакадемияда жиын болады. Конференция болады. Сен соған келсейші. Сосын, бірге бір шай ішейік», – деді. Келдім. Таңертең тұрып, жуынып-шайынып, Президенттің іс басқарушысы Темірхан Досмұхамедовке бардым. Көңілі жақын азамат қой. Кабинетінде отырып әңгімелестік. Жаңағы жиын сағат 15-00-де басталады. Мен соған кеттім. Ал Темірхан болса сағат бірде Президентпен бірге түскі ас ішеді. Президентке: «Мырзекең маған соғып кетті, сізге сәлем айтып жатыр» деп айтады. «Қайда?» дейді Президент. «Осы жерде». «Шақыр» дейді Президент. Мен Музакадемияның ішіне кіріп бара жатқанмын, Темірхан ұялы телефоныма звондады: «Мырзеке, қайдасыз, осындасыз ба? Тез жетіңіз, үлкен кісі іздеп жатыр» деп. Президентке кірдік. Әңгімелесіп біраз отырдық. 20 минуттық екі деректі фильм көрсетті. «Мына, мен туралы түсірілген кейінгі фильмдер» деді. Жақсы түсіріліпті. Маған ұнады. Сосын айтты: «1997 жылы шақырдым, келмедіңіз, осындағы университеттің жұмысы жүрмей жатыр. Сіз келмесеңіз болмайды» деді. Сосын, енді мен ойлағаным жоқ қой, аяқ астынан мұндай ұсыныс болады деп. Бірақ бірден есімді жиып алдым да: «Президент айтқанда қайта-қайта бас тартуға болмас, батырға да жан керек қой» дедім. Күліп жіберді. Өзі де күтсе керек осындай бір жауапты. «Бірақ университетке жағдай жасау керек шығар. Қолыңызда ғой. Егер қолдасаңыз» дедім. «Қолдаймыз, қолдан келгеннің бәрін жасағымыз келіп отыр» деді. Сөйтті де, қолма-қол Білім және ғылым министрі Қырымбек Көшербаевқа телефон соқты: «Мырзекең барады, бұйрық шығар, апарып орнына отырғыз», деп. Мамырдың 20-сы күні. Табан астында Сәбит Мұқановтың 100 жылдығына келген адам едім, университеттен бір-ақ шықтым. Опай-топай болды университет. Ешкім ойлаған жоқ қой. Ес шығып кетті. Бір ай зерттедім. Алқам-салқам, адамдардың да әлпеті, реңі келмеген, бір түрлі, студенттер де бір түрлі, киім киістері де, жүрістері де бір түрлі. Көктем еді... абыр-сабыр... Жаңа корпустың құрылысын бітіріп кірдік... Құдай салмасын, университет айналасы белден батпақ, аудиторияларды аралап қарадым, парталардың беттерінің бәрі шимай, қаламмен жаза берген, бір бос жер жоқ. Дәретхананың бәрі былығып жатыр. Түгел аралап шықтым. Жұмыс тәртіптен басталады ғой. Реттеймін деп бір ай жүрген шығармын. Ит сілікпем шықты. Балалармен жеке-жеке сөйлестім. Ұлдарға қатты айттым. «Не деген сұмдық! Әжетханаға бармай көрші, шыдап көрші, өлдің ғой, бармасаң. Сенің әжетіңді ашып отырған жер ғой. Сенен кейін басқа адам барады. Бұл патшаның жаяу баратын жері ғой, басқа жердің бәріне көлікпен барады... Неге қорлайсың әжетхананы». Мұғалімдермен де, қыздармен де сөйлестім бөлек-бөлек. «Шырақтарым, әжетхананы да ардақтай білу керек. Баяғы қазақ емессің, шекпенді түріп тастап, даланың кез келген жеріне отырып-тұрып жүре беретін. Мынау не, әкелеріңнің не ақысы бар, не өштерің бар мұнда? Президент мынадай жаңа ғимаратты не үшін салып беріп отыр? Сендерді осылай былықтырсын деді ме? Астананы да салып жатыр ғой. Біз қалай үлгі боламыз өзгелерге. Кез келген мемлекеттің астанасындағы университет сол мемлекеттің айнасы. Ертең қонақ келеді, қайтіп қарсы аламыз. Қай бетімізбен қарсы аламыз», – дедім. Шаруашылық жағынан проректор Мұхтар Оразалинді ертіп алдым жаныма, ол әлі жұмыс істейді. «Парталардың не жазығы бар. Қолдарың қышып бара жатса, мені шақырыңдар, мен арқамды тосып тұрам, менің арқама жазыңдар. Партаға жазбаңдар, ол мемлекеттің мүлкі, ол саған қызмет етіп отыр, содан басқа айыбы жоқ» дедім. Содан студенттер каникулға кетті ғой, сонда парталардың ауыстыратынын ауыстырдым, тазалайтынын тазалаттым, сосын «барлық аудиторияға бейнебақылау қоямын, жазғаныңды бірден оқудан шығарамын, сөйлеспеймін» деп жарияладым. Өткенде, 1 қыркүйекте университетке лекция оқуға бардым, сонда Мұхтар айтады: «Баяғы сіздің әңгімеңізден кейін бір бала партаға жазбайтын болды», деп. Екіншіден, университеттің айналасы батпақ болып жатты дедім ғой, сондықтан аяқ киімге бахил дегенді алдырдым. Үйден бір аяқ киімді пакетке салып алып келіңдер дедім. Шамамен 15 күннен кейін соған көштім. Сырттан келген лас аяқ киіміңді пакетіңе саласың да, екінші аяқ киіміңді киесің, мынаның ішінде туфлимен жүріңдер, туфлиің жоғың маған айтыңдар, мен әперем дедім. Бір адам туфли сұраған жоқ, бәрі екінші аяқ киімін әкелді, гардеробқа өткізеді, ғимараттың ішінде таза туфлимен жүреді. Сөйтіп, тазалыққа үйреттім. Ал енді мұғалімдердің сапасын байқап қарасам, көңіл толмайды. Енді қалай қылам? Нұрекеңе барып ақылдасып, келістім. Бұл университет баяғы пединститут дәрежесінде қалған екен. Сіз маңдайалды еуразиялық университет жасаймын деп отырсыз. Сондықтан көмектесіңіз, маған көп пәтер керек, мен Қазақстандағы маңдайалды мұғалімдерді шақыруым керек. Пәтер бермесем, келмейді,» – дедім. «Болды, келістік!», – деді. Содан соң аяғымнан тозып Қарағандыдағы, Алматыдағы, Шымкенттегі барлық белгілі университеттерді аралап шықтым. Кадрларымен танысып, мынаны аламын, мынаны аламын деп таңдадым. Қарағанды университетінде Ақылбаев Жамбыл деген азамат ректор еді, қайтыс болып кетті, иманды болсын, жарықтық. «Ей, Жамбыл, сен де іргелі университет болып қалдың, еншімді бер, астана Алматыдан көшкенде, Алматыдан парламент кетті, президент кетті, үкімет кетті, барлық министрлік кетті, Алматы сонда да күнін көріп жатыр ғой. Сен де күніңді көресің, жәрдем бер», – дедім. Бақандай 20 профессорын алдым. Жамбыл шыдады соған. Кейінірек, ең соңында жаңағы, өнерді айтып жатырсың ғой, соны дамытамын деп, көп адаммен, ішінде атақты археолог Кемел Ақышев ағам бар, Ақселеуім бар, Рымғалиым бар, Қойшығара бар, басқа мамандар бар, «алтын шыққан жерді белден қаз» дегендей, кездесу өткізуге келдік деп, Қарағанды университетіне қайта барып, айтыс өнерінде жарқырап көзге түсіп жүрген Аманжол Әлтаевқа құда түсіп, өйтіп-бүйтіп, Аманжолды тағы алып қайттым. Аманжол да сол Қарағанды университетінде жұмыс істейтін. Сөйтіп, ұмытпасам, сырттан, әр саладағы ғылымның көш басында жүргендерден 77 профессор шақырдым. Келешегінен үміт күттіретін, докторлығын жазып бітірген, отыздан аса ғылым кандидаттарын шақырдым. Шетте кім бар деп, Санкт-Петербордан 33 жасында профессор, техника ғылымдарының докторы болған қазақ жігіті Тұрлыбек Мұсабаевты шақырттым, мамандығы – инженер-құрылысшы. Мұхтарбай Өтелбаев, атағы әлемге әйгілі белгілі математик, профессор. Асқар Арынғазин, ол да жас, физика ғылымдарының терең білгірі, докторы. Қалдыбек Дөңбаев, физика-математика ғылымының докторы, бірқатар озық шетелдерге барып, баяндама жасап жүрген белгілі ғалым. Асқар Жүнісбеков пен Ербол Темірбеков, алғыр жігіттер, техника ғылымдарының докторлары, бірнеше шет ел тілдерін меңгерген. Мәскеуге өз бетінше барып, оқуға түсіп, университетті де, аспирантурасын да үздік бітірген, ғылым кандидаты, 26 жасар Байділда Тұрышбаев деген жігітті шақыртқан едім. МГУ-дің ректоры, академик В.А.Садовничий маған хат жазып жіберіпті: «Жүрегімізден үзіп бергендей беріп отырмыз, бұл жігіт әлі-ақ бәрімізді басып озады. Математиканың ең жаңа саласынан кандидаттық қорғаған еді. Болашағы өте зор», – деп. Осындай-осындай мамандар келді. Нұрекең Жақсыбековке тапсырма берді. Бір жарым жылдың ішінде университет ұстаздарына 200 пәтер бөлінді. Әрине, мұның барлығы Президенттің қолдауының арқасында болып отыр ғой. Дегенмен, «жыламаған балаға емшек бермейді» деген де бар. Содан, осында менің өсек айтатын бауырларым бар емес пе? Олардың ішінде қайсыбір үлкен қызметтегілердің әкелері бар... қолдары бос...пенсияға шыққан. Содан бір күні Президент Әкімшілігінің бастығы шақырады. «Аға, жұрт шулап, күңкілдеп сөз қылып жүр, «Жолдасбеков келіп, ойына келгенді істеп жатыр, жер-жерден, Қазақстанның тұс-тұсынан өз туыстарын жинап жатыр» деседі. Сіз не істеп жүрсіз?» дейді маған. «Мен, мына бала оқытатын мұғалім жинап жүрген жоқпын ба? Адам жинап жүрмін мен», – дедім. «Әрқайсысы әр жерден бе?», – деп сұрады. Мен: «Иә», – деп жауап бердім. 2001-2002 жылдары астаналық газеттің бірінде өзім шақырған барлық профессорларды, мұғалімдерді – кім, қайдан келді, мамандығы қандай, т.с.с. деректерімен қоса түгел жарияладым. Бұл тарихта болмаған нәрсе. Сондай дауға да қалғанмын. Газетте жарияланғаннан соң бәрі тыншыды. Мұғалімдердің келген жерлері Қарағанды, Петропавл, Семей, Шымкент, Алматы, Ресейден еді. Көбі Алматы мен Қарағандыдан болатын. Мықты мұғалімдер жиналды. Енді осы мұғалімдерден тәлім алатын студент керек қой. Ұстаздарды осылай сайлап алған соң, екінші кезекте, студенттің сапасын арттыруға көңіл бөлдім. Оқытатын мұғалім бар, енді оқитын жастар іздедім. Білім министрлігінің қабылдау комиссиясы 40 балл жинаса, ақылы бөлімге студенттерді ала беретін. Ал мен болсам Еуразия университеті үшін талапты бірден 60 балға бір-ақ көтердім. «Сырттай оқу бөлімін жабамын» дедім. Жасыратын не бар, сырттай бөлімде оқу сапасы төмен ғой. Бағаны жалынып-жалпайып жүріп қойдырады, сөйтіп, диплом алады. Бүйтіп біз мектепті құртамыз. Сөйтіп, сырттай бөлімді жаптым. Ал, жақсы балаларды қайдан жиямыз? Өзім қызметке алған профессорлардың бәрін еліне жібердім. Облыстық, қалалық білім департаменттеріне, мектептерге барыңдар, алтын медальмен бітіретін оқушылардың тізімін алыңдар, соларды бізге оқуға шақырыңдар деп. Өзім бірнеше мектепке бардым. «Астананы, мына Еуразия университетін сендер үшін салып берді Назарбаев. Сендер үшін студенттер үйін салып жатырмыз. Алтын белгі иелері, түгел бізге келіңдер» деп шақырдық. Табанымыздан тозып жүріп, іссапарға ақшаны шашып жүріп, сол жылғы алтын белгімен бітіргендердің тең жартысын біз алдық. Содан бері дәстүр қалыптасты, жылда алтын белгі иелерінің ең көбін Еуразия университеті алады. Университет ұстаздары маған: «Аға, сіз салған жол» деседі әлі күнге дейін. «Алтынның аты – алтын, мыстың аты – мыс. Алтын балаларға лайықты жағдай жасайық» деп Президенттен ақша сұрап алып, «Студенттер үйін» салдым. Қазақстанда маған дейін оқу орындарының бәрінде тек жатақханалар болатын. – Бәріміз де студенттер жатақханасында жатып оқыдық қой, – деп сөз қосып жібердім осы жерде. – Алты бала, сегіз бала бір бөлмеде жататынбыз. Тамақ істейтін, киім үтіктейтін жері жоқ. Жаңағы өзіңіз айтқан әжетхана да әр қабатта бір-бірден, жалпыға ортақ, сұрықсыз. – Осы өзің айтқандай, жатақханалар «студенттерді қорлау» деп, студенттер үйінің жобасын тапсырыс беріп, өзім жасаттым. Әр студентке жеке секция: ұйықтайтын, лекцияға дайындалатын бөлмесі, жуынатын бөлмесі, кіреберісінде кішкене ғана ас бөлмесі, жеке әжетханасы бар етіп жасаттым. Бірінші қабатын ата-аналары келгенде жатсын, балаларының қасында болсын, мауқын бассын деп, арзан мейманхана етіп қойдым. Кілем төсеткізіп тастадым. Қазір Қазақстанда оқу орындарының бәрі бұрынғы жатақханаларын «студент үйі» деп атап кетті. Маған дейін ешкім олай атаған жоқ болатын. Оның ашылған күні де есімде. Құдайдың құдіреті, жаңбыр құйып тұр, аспаннан нұр жауып тұр. Президент, Премьер-Министр Иманғали Тасмағамбетов екеуі келіп, «Студенттер үйін» аштық. Сонда ең жоғарғы қабатқа шыққан кезде, аулаға қарап тұрып Президент маған: «Баланы осылай қадірлеу керек. Алтын баланы алақанға салу керек. Мен әлемнің бәрін аралап көргенмін ғой. Барлық жерде көбіне университеттерге барамын. Студенттерге арнап мынандай үйді салғанын көргенім жоқ», – деді. – Сіздің арқаңыз, Нұреке. Сіз осыны жасап отырсыз, – дедім. Иманғали да риза болып, таңғалып қарап тұр. Мұның өзі басқа университеттерге үлгі боларлықтай оқиға болды. Университетке мұғалімдер болашақта да келеді ғой деп, тұрғын үй салуды ойластырдым. Университет аумағында лайықты бір жер бар еді, оны бөгде бір адам меншіктеп алып қойыпты. Қала әкімі Жақсыбековке барып, табандап қоймай отырып, сол жерді қайтартқызып алдым, тұрғын үй салдырдым, бірақ оны өзім бітіріп, бөлген жоқпын. Мен кеткен соң орныма келген Әбдіманапов бөлді. Оның жанында тағы бір үй салынып жатыр. Сөйтіп, мұғалімдер университеттің өз аумағында, жанында тұрады. Нұрекең бірде «МГУ-дің филиалын ашсақ қайтеді» деген жақсы идея айтқан. Сол сөзді аяқсыз қалдырмай, Мәскеуге бардым. МГУ-дің ректоры Виктор Садовничиймен кездесіп, келісіп, келісім-шартқа қол қойып, МГУ-дің филиалын аштық. Ол үшін жаңа корпустың бір бөлігін жаз бойы дайындатып, жөндетіп бердім. Кейінірек жеті қабатты жаңа ғимаратымыз біткенде соған көшірдік. Өйткені, қолданбалы математика, информатика, халықаралық экономика, халықаралық құқық сияқты әртүрлі мамандықтар бойынша лекция оқуға МГУ-дің атақты, беделді, тәжірибелі мұғалімдері келеді, мен олардың білімін пайдаланайын дедім. Жас университетке бұл керек еді. Филиалдың директоры Сидорович, экономика ғылымдарының докторы, кейінірек бір барғанымда айтады: «бұл филиалдың әкесі – Жолдасбеков» деп. Мен оған «жоқ, оның әкесі – Назарбаев, сол кісінің ұсынысымен болған шаруа» дедім. Биыл филиалдың 10 жылдығы. Қазір біздің жастар, Қазақстанның жастары Мәскеуге бармай-ақ, өз үйінде оқып, МГУ-дің дипломын ала береді. Осындай шаруалардың бәрін елімізде, әр облыста жаппай аты бар да заты жоқ, материалдық базасы, білімі-ғылымы жоқ, саны бар, сапасы жоқ, 3-4 бөлмеде академия дейтіндер ашылып жатқан кезде жасадым. Менің осы масқара үрдіске қарсы сол кездерде жазған мақалаларым өте көп. Мен келгенде университетте 8 мыңнан аса студент оқитын. Қазір он бір мыңнан асты ғой. Бытыраңқы факультеттері көп, декандықтың өзі 13 екен. Әуелі университеттің басқару жүйесін жетілдіру, сонан соң білім мазмұны мен ғылыми ізденісті тереңдете түсу үшін декандықтарды ірілендіріп, 6 институт жасадық. Университет жанынан «Еуразия гуманитарлық ғылыми-зерттеу орталығын» аштық, оның аясында үш зертхана әр бағыт бойынша жұмыс істеуге кірісті. Бұл орталыққа ғылымның әртүрлі салаларындағы бұрынғы таптаурын болған қағидалар шеңберінен шығып, жаңа бағыттағы ізденістерімен көзге түсіп жүрген мамандар топтастырылды. 50 кафедраны ірілендіріп, санын 37-ге түсірдік. Оқу мазмұнын елеп-екшеп, өмір талабын ескеріп, сұранысы жоқ мамандықтарды қысқартып, елге қажет, ертеңімізге, мемлекетіміздің дамуына қажет деген, жаңа алдында айтып кеткенімдей, информатика, қолданбалы математика, механика, радиофизика, электроника сияқты тағы басқа жаңа мамандықтарды аштық. – Мырзеке, бұрынырақта, бір әңгімелескенімде Ақселеу ініңіз сіздің оны қызметке қалай шақырғаныңызды айтқан еді. Сіз оған университетіміз «ұлттық» атанғанымен, ұлттық сипатқа ие бола алмай жатыр депсіз. Студенттердің оқуына да, тәрбиесіне де ұлттық мазмұн дарытайық, тек қана әр саланың мамандарын ғана емес, елін сүйген, ұлтын сүйген мамандар тәрбиелейік депсіз. – Иә, менің университетке алғаш бұйрықпен жұмысқа алған адамым – Ақселеу болатын. Ол маған университетке құтты болсын айта келіпті. «Қайдасың» десем, «осындағы мәдениет орталығындамын» дейді. Содан, жаңағы өзің айтқандай, жұмысқа шақырдым. Азамат қой, сөзімді жықпады, келді. Ақселеудің астанаға келген соң мемлекеттік қызметкер ретінде алған пәтері бар екен. Соны қайтарып аламыз деп, соңынан қалмай, әурелеп жатқан соң, сол кездегі Мәдениет орталығының директоры болған Ибрагимовке университеттің 4 бөлмелі пәтерін бергізіп, Ақселеудің пәтерін өзіне қалдырттым. Өйткені, Ақселеу сол отырған пәтерінен кеткісі келмеді. Қойшығараны да қызметке шақырып алғанмын. Сол кезде мүмкіндіктерімнің азайып қалған кезі еді. Қарағандыдан шақырып әкелген Аманжолға пәтер берем дегем, оған бере алмай қалдым. Сөйтсем, бір күні Аманжол келіп: «Аға, мені Қарағандыға шақырып, облыстық газетке редактор бол деп жатыр. Рұқсат беріңіз, мен барайын», – деді. Мен: «Тыныш отыр, сен мені масқара қыласың ғой. Ел: «көп адаммен әдейі Қарағандыға келіп, Аманжолды өзі қолқалап шақыртып алып, енді пәтер бермей, қаңғыртып жіберіпті демей ме?», – дедім. Сосын бизнесмен інілерім бар еді. «Аға, бір керегіміз болған кезде айтарсыз» деген. Сол екі бизнесмен інілерімді шақырып алып, екеуінен қырық-қырық мың доллардан алып, шаруашылық жөніндегі проректорыма беріп, Қойшығара мен Аманжолға пәтер әпергіздім. – Мырзеке, өмірде өзіңізден көп тәлім-тәрбие алған шәкірттеріңіздің бірі, талантты ақын Несіпбек Айтұлы сіздің аз ғана уақыт ішінде Еуразия университетін мүлде жаңа сатыға көтергеніңізді, ұстаздары мен білім беру дәрежесі, студенттерге жағдай жасалуы жөнінен Қазақстандағы маңдайалды оқу орнына айналдырғаныңызды айтып, Мырзекеңнің келуін күтіп тұрғандай, Астананың рухани-мәдени әлемі сол кездерде түрленіп, түлеп сала берді. Университетте астана жұртшылығының басын қосатын, пікір алысатын орны «Зиялылар клубы» құрылды. Маңайына өнер-мәдениет, әдебиет қайраткерлерін де топтастырды. Университет Астананың басты руханият орталығына айналды. Онда әртүрлі халықаралық конференциялар өтіп жатты. Елімізге шет елден келген мәртебелі қонақтардың университетке атбасын бұрмай кеткені жоқ. Көптеген елдің президенттері, Рим папасы келді дегенді мақтанышпен айтқан еді бір жолы, – дедім Мырзекеңнің осы тақырыпта да азырақ әңгіме айтып беруін қалап. – Мен келгенде университетте бір ғана шағын ансамбль болды, – деді Мырзекең. – Мен студенттердің тек сапалы білім алып қана қоймай, ұлттық өнеріміздің қайнар-бұлағынан сусындауын, тарихымызды, салт-дәстүрімізді, рухани байлықтарымызды қадірлейтін, сүйетін мамандар болып шығуын қаладым. Бірде маған Иманғали: «Дәулескер күйші Секен Тұрысбековтың оркестрін осында алдырса жақсы болар еді», – дегенді айтқан. Ал Нұрекеңнің өзі: «Еуразиялық мәні бар қазақтың ұлттық университетін жасау керек. Астанада, білесің ғой, қазақ аз, басқа халық көп. Сондықтан бұл университет қазақтың мәдениетін, рухын, дәстүрін дамытатын университет болуы керек», – дегенді қоса айтқан. Сөйтіп, Секеннің оркестрін түгел осында алдырдым, студенттерін орналастырып, бәріне жағдай жасадым. Біраз әншілерді қоса шақырдым. Сонан кейін, менің үнемі көңілімнің бір бұрышында жүретін мәселе – айтыс қой, сол себепті айтыскерлерді жинадым. Университетте «Қазақтың дәстүрлі өнері» деген жаңа факультет, мамандар дайындайтын айтыстың мектебін аштым. Бір айтыста қазылар алқасында отырып, Айбек Қалиев деген жігітті көрдім, жылқыны сипаттаған айтыс еді, айтқандары маған қатты ұнады. Сол жерде өзіне жолықтым, сөйтсем ауыл шаруашылығы институтында жұмыс істейді екен. Бірден айттым, ол институтта сен бітіретін ешнәрсе жоқ, маған кел, Еуразия университетіне жұмысқа аламын, екі бөлмелі пәтер беремін дедім. Сөйтіп, әлгі сөздерді халықтың алдында да айтып, ертеңіне жұмысқа алып, пәтер бердім де жібердім. Университеттің жанынан Қытайдан келген жұлдыз қызымыз Шұғыланың би мектебін аштым. Оған Қазақстанның түкпір-түкпірінен талантты балалар жиналды. Ақтөбеден дарынды Әсел деген биші қызды шешесі алып келіпті. Шешесі ауру-сырқаулы, қызы – бетіне қараған жалғызы екен. Соларға бір бөлме үй, шешесіне жұмыс бердім. Қазір ол қыз атақты биші. Бір жолы Ресейге конкурсқа барғысы келетінін, бірақ ақшасы жоқ екенін айтты. Талабы қайтпасын деп өз қалтамнан ақша бердім. Сенімді ақтап, Гран-при алып қайтты сол жолы. Ертеде кітап қорының байлығы жөнінен әлемде екінші орын алатын кітапхананың өзіміздің Отырарда болғанын ескеріп, университет жанынан кітап қоры мейлінше мол «Отырар кітапханасын» ұйымдастырдық. Оған Иманғали көмек жасады. Белгілі жазушы, ұлтжанды ғалым Тұрсын Жұртбайды директор етіп отырғыздық. Атақты шахматшы Дәрмен Сәдуақасов та біздің университеттің түлегі, аспиранты болатын. Бұл салада да талантты жастар тәрбиелейік деп университет жанынан Дәрменнің шахмат мектебін аштым. Онда шахматты сүйетін әуесқой студенттермен бірге талай бүлдіршін дәріс алып, оқып жүр, оларға атақты шахматшылар сабақ береді. Құдай қаласа, болашақ әлем чемпиондары осы мектептен шығады деп үміттенемін. Бірде Зерендіге бардым. Зерендіде құрылысы Кеңес өкіметі тұсында басталып, кейін аяғына жетпей тұрып қалған керемет емханасы бар екен. Соны университеттің балансына алдым. Ұстаздар дем алатын профилакторий етіп жасаттым. Университет оқытушылары әлі күнге дейін сонда барып демалады, – деген еді ол. Мырзекең ректор болып тұрғанда оның ұйытқы болып, Елбасымыздың қолдауы, тапсыруымен, Иманғали Тасмағамбетовтің басшылығымен Жапонияның жоғары білікті мамандары арнайы тапсырыспен даярлаған Күлтегін ескерткішінің дәлме-дәл, ғылыми көшірмесі әкелініп, университет ғимаратының бірінші қабатына, көрнекі, қолайлы орынға орналастырылғанын айтпай кетуге болмас. Газеттер сол кезде мұны «араға ғасырлар салып бабалар рухының Отанға қайта оралуы» деп жазып жатты. Ескерткіш қойылған залға жалғастырыла көне түркі жазу мәде
