Қазақтың арғы ата-бабаларын қамтыған терістік көшпелілері тарихта ондаған ғасыр бойы Еуразия даласының шығысы мен батысына дейінгі ұлан-ғайыр кең даланы атының тұяғымен дүбірлетіп, домбыра, қобызының үнімен күмбірлеткені белгілі. Көшпелілер – тарихтың арбасын алға сүйреушілер, шығыс пен батыстың, оңтүстік пен терістіктің мәдениет алмасуының дәнекері болғандар. Батыс оқымыстылары мәдениет және мәдениет тарату дегенді айтылмыс ірі өркениет орталықтарының, одан қалса үнді-еуропойттардың қанжығасына байлау үшін, барлығын Жібек Жолы дегенге тәуелдеді. Арғы тарихта мәдениет көбіне Жібек Жолымен емес, көшпелілердің көш жолымен, жорық жолымен таралды. Ат та, ат әбзелі де, арба да, қола да, ауы бітеу шалбар да, ұзын қоныш өкшелі етік те, алғашқы ән, күй, би, аңыз әдебиет те, тотем де, тағы осы тәрізді сансыз мәдениет үлгілері көшпелілердің көші мен жойқын жорығы арқасында шығысқа жетіп отырды. Осы көшпелілер мәдениеттің небір кереметтерін жаратты да, таратты да. Олардың өріс-қоныстарында мәдениет іздерінің жіпұштары қалып отырды. Міне солардың бірі, әрі бірегейі көшпелілердің биі болатын-ды.
Би – адамзат мәдениетіндегі әрі қарапайым, әрі сырлы құбылыс. Оның тамыры терең, мазмұны тұңғиық. Әсте біздің көптеген мамандарымыздың айтып жүргеніндей, би екінің бірінде аттың жүрісі, жүн сабау, киіз басу дегендей еңбек қимылдарын білдіретін жай қимыл емес. Оған әр халықтың наным-сенімі, арман-тілегі, эстетикасы, мінез-құлқы, болмыс-бітімі, жан сезімі сияқтылар сіңірілген. Әрқандай ұлттың биінің, біріншіден, өзіндік бөтен бөгенайы бар. Екіншіден, оның тым арыдан қалыптасып жалғасып келе жатқан жүлгесі және дерегі бар. Қазіргі кезде адамзат ән әуенінің де, күйінің де, биінің де алуан түрі бар. Алайда, соларға қарап отырып бұл қайсы ұлттың ән-биі екендігін парықтап білуге болады. Ал бір ұлттың өзінің де сандаған әні, күйі, биі бар. Олар да бірі-бірінен парықты. Ендеше адамдар әрқайсысы ұлттардың ән, күй, билерін қалайша парықтап тани алады? Өйткені, бір ұлттың түрлі-түрлі биі болғанымен оның ең басты арқауы бір, яғни бір түп ағаштың тамыры мен бұтағы жан-жаққа шашырай біткенімен, алайда діңі бір, жапырақ пішіні ұқсас. Өнер де осылай. Қазақ биінің де, корей биінің де, ұйғыр биінің де, тибет биінің де тарихи қалыптасқан үлгісі, арқауы бар, ол солардың кімдікі екендігін айшықтап тұрады.
Көптеген деректер ұлттардың өзіне тән биінің тым арыдан қалыптасқан жүлгесінің барлығын, оның қысқа уақытта пайда болған өнер туындысы емес екендігін айғақтайды. Мысалы, Тарымның терістік жағалауларындағы жасыл алқаптардан табылған буддалық қабырға суреттерден (сурет-1 және сурет-2) қазіргі ұйғыр биінің осыдан мың жыл бұрын қалыптасқандығын, ал Қытайдың терістік өлкелерінен табылған Лиау патшалығы дәуіріндегі (б.з. 907 ж. - б.з.1125 ж.) қытандардың (қидандардың) қабір қабырға суреттерінен (сурет-3) қазіргі корей биінің де осыдан мың жыл бұрын қалыптасып болғандығын байқаймыз. Осы тәрізді қытайдың орта жазығынан және оңтүстік өлкелерінен де сол аймақтардағы ұлттардың биіне бейім жартасқа немесе басқаға салынған арғы заман суреттерін кезіктіруге болады. Әрі олар да сол өңірлердегі халықтардың қазіргі билерімен жалғасымдылық байқатады.
Ендеше, қазақ биінің арғы төркіні туралы осындай ұтымды деректерді табуға бола ма? Тегі, қазақтың арғы аталарында қандай билер болған? Ол қай замандарда қалыптасқан? Бүгінге дейін ол жалғасын тапқан ба? Осындай сұрақтың туары табиғи. Осының ең бір жанды да қызықты дерегін жуықта Қаратау петроглифтерінен байқап отырмын (сурет-4, сурет-5, сурет-6, сурет-7, сурет-8).
Қаратау демекші, қазақтың ата-бабалары тарихта мекендеген өріс-қоныстарында «Қаратаудың басынан көш келеді, ...» деп әндеткен «Қаратау» атты таулар аз болмаған болар. Міне солардың бірі – Тарым мен Тәңіртаудың шығысындағы, арғы тарихта сақтар, иүзлер (нүкіс), үйсіндер, ғұндар бірінен соң бірі көшіп-қонып мекендеген байырғы көшпелілер мекені – Қаратау. Қаратау Шилантаудың (ғалымдар бұны түрікше аттан келген деп қарайды) бір тармағы ретінде Қытайдың орта жазығынан батыс өңірге немесе Тәңіртау алабына енетін қақпаға – Қыши дәлізінің шыға берісіне орналасқан. Қаратау осы қақпаға ірге тепкен Жия-ю-гуан қаласының терістігінде 20 шақырым қашықтықта созылып жатады.
Дәл осы байырғы көшпелілер қонысынан өткен ғасырдың 70-жылдары қытай мамандары көптеген петроглифті байқап, зерттей бастайды. Қытайдың көптеген ғалымдарын өзіне ең баурағаны осы петроглифтеріндегі ерекше әсем де жанды бейнеленген топтық би көріністері болды.
Қаратау петроглифтерін суретті тасқа егеп-қашап салу тәсіліне қарай ғалымдар үш топқа бөлген. Бірінші топтағылары тас немесе басқа қатты құралдармен егеп салған суреттер. Оларды тым арғы заманғы, Қытай жылнамаларына сай жанго заманынан хан династиясы дәуіріне дейінгі (б.з.б. 475 ж. - б.з. 220 ж.) туындылар деп бағалайды. Осы тауда осындай әдіспен салынған бір арба бейнесі де Қытайдан табылған тым арғы заман арбасына ұқсас жалаң дәртелі болған. Қаратаудағы би кескіндері негізінен осындай бірінші түрдегі тәсілмен салынған. Екінші түрдегілері металл құралдармен тереңдеу қашап салынған кескіндер. Оларды ғалымдар одан кейінгі дәуірлерге жатқызады. Үшінші түрдегілері өткір, ұшты металл құралмен қашалған жіңішке сызықтармен салынған. Олардың көбі буддалық мәдениетке тән. Ғалымдар салыну тәсілі және діни мазмұнына сай бұны таң династиясы (б.з. 618 ж. - б.з. 907 ж.) немесе одан соңғы дәуірге жатқызады.
Қаратау петроглифтеріндегі топтық би көріністерінің салыну жыл шегін бағалауда, оның егеп салынуына ғана негізделінбеген, сонымен бірге суретте бейнеленген түрлі мәдениет үлгілеріне де ден қойылған. Бұндағы ең бір басты дерек – би билеген адамдардың басындағы шошақ бас киім мен оның төбесіне тағылған үкі. Кезінде хан династиясы және одан бұрынғы дәуірде ғұндардың басында тағатын үкілері болған. Оны сол кездерде орта жазықтағы қытайларға да дарыған. Оның жазба, археологиялық деректері сақталған. Бұлардан басқа Тарымның шығысындағы байырғы сақ молаларынан да бас киіміне құс қауырсынын қадаған адам сүйектері табылды.
Демек, ғалымдар Қаратау петроглифтеріндегі би кескіндері төңірегіндегі археологиялық деректер, тарихи жазбалар және суретті салу тәсілі және ондағы бейнеленген мәдениет үлгілері сияқтыларға сүйене отырып, жанго заманынан хан династиясы дәуіріне (б.з.б. 475 ж. - б.з. 220 ж.) дейінгі сақтардың, иүзлердің (нүкіс), үйсіндердің немесе ғұндардың туындылары деп тұжырымдайды. Байырғы қытай тарихи жазбаларында жанго заманынан хан династиясы дәуіріне дейінгі дәуірлерде осы өңірлерде жоғарыда аталған этностардың (сақтар, иүзлер, үйсіндер, ғұндар) ілгерінді-кейінді қоныстанғаны туралы тарихи жазба деректер жеткілікті. Олар біздің тарихшы ғалымдарымызға бейтаныс та емес. Кезінде осы өңірлерде сақтар болған, одан иүзлер ірге теуіп, олар үйсіндерді шапқан, кейін ғұндардың сүйемелімен үйсіндер ес жинап, елін құрап қайта иүзлерге тап беріп, оларды батысқа қуып тастаған. Оның соңынан үйсіндердің өзі батысқа Іле алқабына ауған. Одан бұл өңірге бір мезет ғұндар мекендеген. Деректерге қарағанда, ғұндар хандармен болған шайқаста жеңіліс тауып, Қаратаудың түстік жағындағы шұрайлы жайылым Шилантау (Қаратау – Шилантаудың тармағы) мен Янжытауды тастап шыққанда, «Шилан таудан айрылып, малымда жем қалмады, Янжы таудан айрылып елімде өң қалмады» деп зар жырын айтқан екен.
Қытай ғалымдары әр тұрғыдан зерттей келе Қаратау петроглифтеріндегі би кескіндерінің арғы заманғы сақтар, иүзлер, үйсіндер, ғұндарға тән екендігін тұжырымдағанымен, алайда оның қандай би екендігін, қазіргі қай ұлттың биімен жалғасатындығын зерттемеген.
Ал бұл билерге қазақтың көзімен қарағанда, олардың қазіргі қазақтың «қаражорға» биінің арғы төркіні екендігі көрген жерден тануға болады(сурет-4, сурет-5, сурет-6, сурет-7, сурет-8).
Ондағы суреттердегі бидің тибеттердің (немесе қияндардың) биіне де, Тарым айналасындағы ұйғырлардың да, Қиыр Шығыстағы корейлердің де, орта жазықтағы байырғы қытайлардың да билеріне ұқсамайтындығы бірден аңғарылады. Аяқ-қол, дене қимылдарының барлығы түгелдей «қаражорға» биімен бірдей. Тибет биінде ең типті жағы бір жақтың қол-аяғы тең алдыға созылып, тең артқа қарай жоғары көтеріледі. Ұйғыр биінің ең типті жағы аяқтың өкшесі немесе басымен жүреді, қол қимылы да «қаражорғадан» бөлек.
Біреулер «қаражорғаны» моңғол биі деседі. Ал, Қаратау петроглифтері тағы бір жағынан «қаражорғаның» моңғол биі емес, қазақ биі екендігін растайды. Жоғарыда айтылғандай, бұл петроглифтер жанго заманынан хан династиясы дәуіріне (б.з.б. 475 ж. - б.з. 220 ж.) дейінгі туындылар. Бұл кезде бұл өңірде қоныс тепкен этностар ілгерінді-кейінді сақтар, иүзлер, үйсіндер, ғұндар болған. Бұл төртеуі де қазақтың этникалық тегіне жатқызылып келе жатқан ең басты этностар. Одан қалса, бұлардың ішіндегі сақтар, иүзлер, үйсіндердің моңғолдармен еш қатысы жоқ. Ал ғұндарды аз санды ғалымдар моңғол текті деуден басқа, басым көп санды ғалымдар түркі тілді халық деп біледі. Тіпті, бұл петроглифтерді одан кейінгі замандардың туындысы деген күнде де, моңғолдар бас көтергенге дейін олар Дешті құмының терістігінде болды да, түркі тілді халықтар түстігінде қоныстанды. Бұлардың барлығы «қаражорға» биінің қазақ биі екендігін растай түседі. Шындығында соңғы мың жылдықта түркі тайпалары мен моңғол тайпалары ауылы аралас, қойы қоралас жасаған кездері көп болды. Бұл кезде түрлі мәдениет алмасу толассыз жүріліп отырды. Сонымен бірге ру-тайпалардың өзара сіңісуі де толастамады. Қайсы тайпа күшейсе әлсірегені соған бағынышты, тәуелді болды, тіпті оның құрамына еніп кетіп жатты. Соның салдарынан қазақ ру-тайпаларының бір бөлегі моңғол құрамында да қалып қалды. Қазіргі қазақтың керей, найман, қоңырат, т.б. тайпаларының сол байырғы атымен моңғол құрамында қалғандары да бары белгілі. Сондықтан қазақ «қаражорғасының» моңғолда да аз да болса сақталуына ғажаптанудың қажеті жоқ. «Қаражорғаны» моңғолға тәуелдегенде, домбыраны да бере салуға тура келеді.
Қаратау петроглифтерінен бұл бидің сол заманда тым қарапайым емес, ерекше кемелді күйге жеткендігін аңғарамыз. Дүниенің басқа өңірлеріндегі петроглифтерде де түрлі би көріністері кезігіп отырады. Алайда, Қаратау петроглифтеріндегідей кемелді би көріністері тым сирек ұшырайды. Біздің би мамандарымыз бұларға негізделіп «қаражорға» биінің толық нұсқасын қалпына келтіріп, екі мың жылдың алдындағы ата-баба биін кеміген жерін қайта жаңғыртуына болар еді. Сайып келгенде, «қаражорға»» биін тұтас қазақ биінің арғы жүлгесі, алтын арқауы деуімізге әбден негіз бар. Ол адамзат биінің ішіндегі де ең ерте дамытылған би үлгілерінің бірі деп сеніммен айта аламыз.
Қаратау петроглифтеріндегі көшпелілер биінің «қаражорға» биінің болуы, тағы бір мәнінен алғанда, қазақтың тарихтағы сақ, ғұн, үйсін, иүзлермен этникалық байланыстылығын тіпті дәлелдей түседі.
Ясиын ҚҰМАРҰЛЫ, «Шыңжаң қоғамдық ғылымы» журналы бас редакторының орынбасары, мәдениеттанушы, профессор.
_________________
Автор туралы анықтама
Ясиын Құмарұлы 1957 жылы Қытай Халық Республикасының Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданы Баркөл қазақ автономиялы ауданында туылған.
1983 жылы Шыңжаң университетінің математика факультетінде толық курсты тауысқан. 1989-1990 жылдары Шанхай Фудан университетінің математика факультетінде магистрлық аспирантурада білім алған.
2003 жылдан қазірге дейін Шыңжаң қоғамдық ғылымдар академиясының жанындағы «Шыңжаң қоғамдық ғылымы» журналы бас редакторының орынбасары, профессор.
Зерттеу бағыты – түркі көшпенділерінің мәдениет деректерін оның байырғы Қиыр Шығыс қытай мәдениетіне жасаған әсер-ықпалы тұрғысынан қарастыру. Бұл зерттеулерінің негізінде жазылған «Алыстағы ата мұра», «Көшпенділер және орта жазық» атты монографиялары Бейжіңдегі ұлттар баспасында жарық көрді.
Я.Құмарұлы бұлардан басқа «Қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі» (2007 жылы, 8000 мақал-мәтел қамтылған), «Қазақ тілі жайындағы математикалық зерттеулер» (1997 жылы), «Қазақтың салт-дәстүрі» (2006 жылы) атты көлемді еңбектердің, қазақ мәдениетін зерттеуге қатысты 100-ге жуық мақаланың авторы.
