Елімізде қазір жалғызбасты аналардың саны – 444 мың 800 болса, некесіз туылған сәбилердің саны да 352 мыңнан асып жығылады екен. Өткенде Ресей телеарналарының бірінде жасанды түсік тастау жайында өтікізілген ток-шоу бағдарламасында православиелік бір діндар әкей: «Қоғамдағы осы проблеманы алдымен еркектердің проблемасы деп қараған жөн. Егер ерлер өздерінің әкелік жауапкершілігін сезінгенде бұл әңгіме тумас еді», деп біздіңше дұрыс бір ойдың ұшығын шығарды. Шынында жетімдер санының артуына, тастанды балалардың көбеюіне тек әйелдер кінәлі ме?!
«Мейірімділік – махаббат, қайырымдылық, адалдық секілді ақ жүректен шығады», дейді данышпан Шәкәрім. Өзгенің мұңына жан ауырып, қысылғанда қолұшын беріп, жан жылылығын себе білу екінің бірінің маңдайына жазылмайтын қасиет пе деп қаламын кейде. Өйткені, өзі үшін емес, тіпті отбасына, туған-туыстарына еш қатысы жоқ, әйтеуір қаймана бір қазақ баласы үшін тыным көрмей, сол үшін көшедегі адамдарды тоқтатып, өкіметтің, қоғамдық ұйымдардың есігін қағып, кеңсе жағалап, зыр жүгіріп жүруді екінің бірі жасамайтыны анық.
Бір күні әпкем екеуміз базарға бардық. Балалардың ойыншығы сатылып жатқан тұсқа аялдап едік, бір жігіт ағасы болып қалған азамат сыпайы түрде: «Кешіріңіздер, маған сәл ғана, әрі кетсе бес минөтке уақыттарыңызды қиясыздар ма?»–дейді қиылып. Мұндайда көшеде жүрсең аяғыңа оралып, жып-жылы сөйлеп, қолындағы кітабын тыққыштайтын миссионерлердің бірі ме деп тіксініп те қаласың ғой. Жоқ, ондай емес, түр-басына қарасаңыз жөндем адам тәрізді. Тоқтадық. «Кешіріңіздер, балалардың ойыншықтарын қарап жатырсыздар ғой, сондықтан да сіздерге бөбектер жайында бірер ауыз сөз айтсам деп едім».
Есімін Жүзбай деген азамат жөнін айтты. Осы Астанадағы «Мирас А» қайырымдылық қорынан екен. «Біз қалалық денсаулық сақтау департаментімен келісіп, осындағы 3 перзентханамен жұмыс істейміз. Ондағымыз, перзентханада баласын тастаймын деген қыздармен сөйлесіп, балаларын тастатқызбай, баратын жерлері жоқ болса шығарып алып, арнайы орталығымызға әкелеміз, олардың жігіттерін тауып алып сөйлесеміз, ата-аналарымен кездестіреміз. Тіпті, біздің араласуымызбен балаларының әкесіне қосылып, кәдімгідей отбасын құрып жатқандар бар. Бүгінге дейін 37 қызды шығарып алып, отандарына қостық. Қазіргі күні орталығымызда 8 қыз бар», – деді бізді тоқтатқан азамат.
Енді сауалды біз қоюға көштік. «Дұрыс екен, сонда бізден сізге қандай көмек қажет, орталықта қыздар қанша уақыт тұрады, барлығы да қазақтың қыздары ма?» – деген тәрізді сауалдардың астына алдық. Әлгі азамат олардың барлығына жауап беріп жатыр. Мен өзімнің журналист екенімді, кейінірек келсем, орталықтың жұмысымен таныссам деген ойымды айттым. Келістік. Уәделескен күні «Мирас» қайырымдылық қоры орын тепкен кеңсеге келдім.
– Мұндай қор құру идеясы қайдан шықты? Жалпы, өздеріңіздің жұмыстарыңыз жайында кеңірек айтып берсеңіз, – дедім оның директоры Жүзбай Серікке.
– Қор құру идеясына келуге лютерандар әсер етті, – деп бастады әңгімесін ол. – Бірде осы бауырларымыз қалай өзге діндерге өтіп кетеді деген сауалға жауап іздеп, солардың жиынына бардым. Барсам, 115 орындық тұр, соның 115-інде де ақсақалдары, ақ жаулықты аналары бар, жас-кәрісі аралас бірыңғай қазақ отыр. Сөйтсек, оларда өздерінің қатарын көбейтудің бір жолы – от басып қалған қыздарға көмек қолын созып, көмектесіп, артынан діндеріне кіргізіп алу екен. Көңілім кәдімгідей ортайып, құлазып шықтым. Содан, қой, халқымыз жесірін жылатпай, жетімін жебеген ел еді ғой, басқаны айтпағанда, жұртымыздың осы бір жақсы қасиетін неге тірілтпеске деп осы жұмысты бастауға ниеттендім. Қазір ислам дінінде де түрлі ағымдар пайда болып, жұртшылық қорқып қалған уақыт қой, содан республикалық мүфтиятқа барып: «Ойымыз сіздерге кедергі келтіру емес, тізе қоса қимылдау, өз қыздарымызға көмектесейік, сіздер де бұл істен шет қалмасаңыздар екен», – дедім. Олар бұл ойды керемет жақсы қарсы алды. Содан қор ашылуына Астанадағы мешіттердің имамдарын шақырдық. Осылайша 2010 жылдың 25 мамырында ашылдық. Енді қаладағы перзентханалармен байланыс орнату үшін алдымен денсаулық сақтау департаментінен рұқсат алу керек болды. Ондағылар: «Егер сіздер бір сәбиді перзентханадан анасымен бірге алып шықсаңыздар, соның өзі үлкен іс», деді. Сөйтіп, департамент басшысы заңгерлерін, мамандарын шақырып алып, меморандумға қол қойдық. Біз үшін перзентханаларға баруға жол ашылды. Бірақ біздің уақытымыз тар, небәрі 3 күннің ішінде баласын тастаймын деген анамен жолығып, оны райынан қайтарып, шығарып алып кетпесек, онда бала заңды түрде «тастанды бала» атанады да бөбектер үйіне жөнелтіледі.
Алдымен бізге дәрігерлерден хабар түседі, содан перзентханаға барып, жас босанған анамен сөйлесеміз. «Қызым, не үшін тастап жатырсың?» деген сауалымызға 3 түрлі айтылатын жауап бар. Біріншісі – алдандым, үйленемін деген жігітім қашып кетті, десе, екіншісі – ата-анама күйе жақтым, ел бетіне қарағысыз еттім, енді олар мені кешірмейді, дейді. Үшіншісі – барар жерім жоқ, тұратын орын, тіршілік етер жағдайым жоқ, дейді. Содан әке-шешені уақыт шешеді, бауыр еті баласының жаза басқанын кешірмейтін ата-ана жоқ, ертең-ақ жиенін бауырына басады, ал сен қазір тастасаң, ертең опық жейсің, өмір бойы өкінішің өзегіңді өртейтін болады, ата-анаңмен сөйлесейін, тіпті, сені орталыққа алып кетейін, әке-шешеңді балаңның қырқынан шыққанында шақырамыз, деп перзентханадан кәдімгідей рәсімімен шығарып аламыз. Немесе қашып жүрген жігіт болса, оны адресімен іздеп барып сөйлесеміз.
Алғашында қыздың анасымен сөйлескенде: «Атама жүзіқараны, ол бір шіріген жұмыртқа», деп бет қаратпайды. Содан кішкентайды қырқынан шығарарда ең болмаса алғашқы рәсіміне қатысыңыз, деп анасын алдырып, баланы бесікке салып, қырқынан шығарып, азан шақырып ат қойып, өзіміз жасайтын кішігірім дастарқанға келтіреміз. Сонда ана байғұс: «Шырағым, рахмет, айдаладағы сендер осылай жасап жатқанда, іштен шыққан құлыныма біз қаттылық жасаппыз, барып әкесіне айтамын», деп жылайды. Не керек, осыдан кейін жиендерін көп ұзатпай біздің үйден алып кетеді.
Жас қыздар баланы жөргекке қалай орауды да білмейді, қор қызметкерлерінің көше жағалап жүріп айтқан әңгімесінен кейін өз еріктерімен келіп, Құрманкүл, Торғай, Тоты сынды волонтер апайлар жас аналарға көмектерін көрсетті. Жалпы, біз қандай көмек болса да қуана қарсы аламыз. Дәулетті адамдардың киімдері тозбайды ғой, модасы өткен киімдерін әкеліп берсе, оны да мұқтаж адамдарға үлестіреміз. Азық-түлік болса да қуана аламыз. Жаңа жылда Аяз Ата емес Қыдыр ата келді, деп балаларға қажетті сыйлықтар жасадық.
Бұл жұмысымызды естіген жанның барлығы бірдей қолдайды деп те айта алмаймын. Зинадан туған шатаға бола соншама алаөкпе болып не көрінді, деп күстәналайтындар да табылады. Бірақ, жетімін жылатпаған елдің, жесірін жатқа бермеген елдің ұрпағы едік қой, біз балаларымызды жетімдер үйіне жіберіп, оларды шет елдіктердің асырап, жат жерге әкетулері жан ауыртар жәйт емес пе. Патриоттық сезім дегеннің өзі не? Қарындасың жыласа, одан туған шарана тумай жатып, қоғамнан қағажу көрсе, ертеңіміз не болады деген ой маза бермеді.
Осындай жағдайлар қайталанбасын, жастарға ой салсын, әрі қоғамның қаржылық есебіне септігі болсын, деп әуесқой әртістерден театр аштық. Сонымен, спектакльдер, концерттер қоямыз. Сценарий қыздардың басынан өткен нақты оқиғаларға құрылған. Қазір соны мектептер мен жоо-ларда студенттер арасында қойып жүрміз. Сосын жастардың секталарға өтіп кетулеріне құрылған «Шешілмеген түйін» деген де спектакліміз бар. Көрермендер өте жақсы қабылдайды. Қазіргі күні орталықта 8 қыз балаларымен тұрып жатыр, барып сөйлесуіңізге де болады.
Директордың сөзінен кейін орталықтарына соқтым.
– Менің бір жарым жасымда әкем мен анам ажырасып кетіпті. Анам байғұс әлі қанаттары қатаймаған үш баламен жесір қалды. Ал үш жасқа толғанымда анам екінші рет тұрмыс құрды. Өгей әкенің аты өгей емес пе, бізге мүлдем дұрыс қарамады. Ең бастысы, анамызға сөз келтірмейік деп үндемей өгей әкеміздің айтқанын істеп жүре бердік, таяқты да жейміз, ұзын сөздің қысқасы, көрмеген қиындығымыз жоқ. Өгей әкемнен туған бір ұл, бір қыз бар, олардың өмірі патшадай. Біз солардан қалған киімді киіп, әрқашан екінші орында тұратынбыз. Анам өгей әкеме қарсы ештеңе айта алмайды. Ал өзімнің туған әкем болса, анаммен ажырасқаннан кейін бізге мүлдем келмеді. Сол кеткеннен мол кетті, екінші рет үйленді деп естідік. Бізге бір рет болса келіп, балаларының хал-жағдайын білмеді.
Мен алтыншы сыныпқа келгенде өзімнен екі жас үлкен жігітке ғашық болдым. Кездесіп жүргенімізге үш жыл толғанда, яғни мен тоғызыншы сыныпты бітіргенде сол жігітімнен аяғым ауырлап қалды. Бірақ жігіт ауқатты жерден болғандықтан, оның ата-анасы мені алуға үзілді-кесілді қарсы болды. Қызымды туғанда, әкемді іздестіріп таптым, бірақ ол менен бас тартты. Осыдан бір жыл бұрын қайтыс болды деп естідім. Өмірге келмей жатып небір қиындықты маңдайыма үйіп-төгіп беретіндей тағдырыма не жаздым деп налитын сәттерім де болады. Не керек, қызым Томирис дүниеге келді. Қызым бір жасқа толған күннің ертеңіне сәбиімді анама қалдырып, Астанаға жұмыс істеуге жолға шықтым.
Сонымен, елордадағы қым-қуыт өмірім басталды, мұнда келгенде істемеген жұмысым қалмады. Аспазшы да, еден жуушы да, құрылысшы да болдым. Арнайы мамандығым болмағаннан кейін барлық жұмысты істеп шықтым. Мұнда әпкем екеуміз біреудің жертөлесінде тұрып жаттық, пәтер жалдауға қаражатымыз болмады. Кафеде аспазшы болып жүріп, Азамат есімді жігітпен таныстым. Жағдайымды сол түсінер деп ойладым, себебі, ол да мен сияқты жастайынан небір қиындық көрген жетімдер үйінің тәрбиеленушісі еді. Аз уақытқа болса да бақытты өмір кешіп жаттым. Ол бақыттың да ғұмыры ұзаққа созылмайтынын білсемші. Екеуміз үйленіп отау құрамыз деген менде тәтті арман-қиял болған еді. Екінші балама аяғым ауырлағанына жеті ай болса да жұмыс істеп жүрдім. Әдеттегідей бір күні жұмыстан келсем, терезенің алдында бір парақ қағаз тұр. Онда былай деп жазылыпты: «Кешір, Жадыра, мен саған үйлене алмаймын. Менің әлі ондай жауапкершілікті мойныма алар мүмкіндігім жоқ. Баланы не істейсің, оны өзің білерсің. Әрине, кешіре алсаң кешірерсің. Қош бол, Жадыра».
Сонымен, қалың тұманның ішінде тағы да жалғыз өзім қалдым. Екі көздің жасына ерік беріп, жастығымды шылқ-шылқ су етемін. Елге барар бет жоқ, бірінші қызымды анам өсіріп жатыр. Енді мынандай болып барып тұрсам, өгей әкемнің өлтіретіні айдан анық, онымен қоймай ел-жұрттың бетіне қалай қарамақпын? Ол уақытта әпкем тұрмысқа шыққан, соған бардым. Бар пана іздерім сол әпкем ғана, туған ағам да осы қалада тұрады, бірақ одан пайда жоқ. Екі ай әпкемнің қолында тұрдым. Гүлназым қыста туды. Қыстың қақаған аязымен бірге, сәбиімнің шырылдаған дауысы одан сайын менің мұздаған жүрегімді қатайта түсті. Санам сан саққа жүгіруде, баламнан бас тартпасам қалай болады. Бірақ қайда барамын, қайтіп күн көремін, бала түгілі өзімді асырауға жағдайым жоқ. Ауылға барсам қалай болады, ел-жұрттың бетіне қалай қарамақпын, өгей әкем үйге кіргізе ме, анамды тірідей жерге көмбекпін бе? деген сауалдар миымды ашытты.
Ақыры, баладан бас тартуға шешім қабылдадым. Сөйтіп, дәрігерлерге баламнан бас тартатынымды айттым. Әрине, олар өздерінің ақылдарын айтып бақты. Бірақ ешқайсысы менің қатып қалған жүрегімді жібіте алмады. Сол сәтте дәрігерлер «Мирас-А» қайырымдылық қорына хабарласқан екен. Қордың қызметкерлері келіп, маған ақыл-кеңестерін айтты. Сен онсыз да өмірге некесіз сәби әкеліп, күнә жасадың, енді сол жасаған күнәңді мойындаудың орнына екінші күнәні арқаламақшысың. Соны ойладың ба, неге тәубеңе келмейсің, ертең арыңның алдында қалай ақталмақсың деген сөздер онсыз да ашып тұрған жарама тұз сепкендей болды. Қазір «Мирас-А» қайырымдылық қоры ашқан бейімдеу орталығында сәбиіммен бірге тұрып жатырмын. Ауруханада жатқанда қалтамда көк тиын ақшам жоқ еді. Қордың қызметкерлері келіп, емханадан шығарып, қазақтың салт-дәстүрі бойынша балама азан шақырып ат қойып, бесікке салды, – дейді Жадыра есімді мұңлық.
Айгүл айтады: Алғашында мен осындай заманда ешқандай ақысыз-пұлсыз көмек көрсететін орын бар дегенге тіпті иланған жоқпын. Бұлар балам мен мені шығарып алып, баладан бөліп тастап, өзімді жұмысқа салып қоя ма деген де арам ой келді. Перзентханада баласын тастаймын деген адамға жұрттың көзқарасы жаман болатыны түсінікті ғой. Ал бірақ баратын жерім жоқ. Алдымен маған Бердібек аға мен Нығмет ата келіп сөйлесті. Мен сіздермен барамын деп келіскен соң шығарып алды. Қазір соған керемет қуанамын. Әйтпесе қызым қай жерде екен, біреу асырап алды ма деп, көшедегі қызыммен құралпы әр балаға көзімді сүзіп жүрер ме едім. Әкесі қызының туғанын досы арқылы естіп, алып кетемін деп айтыпты. Бірақ, құр сөз, әйтпесе келер еді ғой.
– Ал мен көп балалы отбасынан шықтым. Әке-шешем алыстағы ауылда тұрады. Осында қоныстанған ағаларым бар, бірақ олар баланы таста деді. Барлығы ренжіп, сен біздің бетімізге салық болатын болдың, елге не айтамыз, деп ұрысты. Қиналдым, бірақ баланы тастамай, осы орталыққа келдім. Туғандарым бола тұрып жалғыздығыма налыдым. Қатты депрессиядан жүйке ауруына шалдыққандардың ауруханасына да түстім, қазір ағаларым әке-шешеме айта алмай отыр, кішкене шыда, осында бола тұр, сосын аламыз, балаңды жеткізуге де көмектесеміз деді, – деп уілдеген кішкентайын алдына алып отырған тағы бір ана әңгімеге қосылған. – Депрессия деген біздің бәрімізге ортақ, уайымнан, жылаудан бізден сүт те шықпайды. Балалардың біразы жасанды сүтпен өсіп жатыр. Ал Жазира ауруханаға түскенде біз кішкентайды өзіміз бақтық. Егер анасы жоқ болса, онда оны бөбектер үйіне тапсырамыз дегенге жанұшырып дәрігерлерді көндірдік. Тәте, осындағы қыздардың барлығы қалаға оқу іздеп келіп, одан жұмысқа тұрғандар. Арнайы мамандықтарымыз жоқ болғандықтан, біздер жеке кәсіпкерлерде түрлі жұмыстар істедік. Оларда, өзіңіз білесіз, еңбек шарты, немесе декреттік демалысқа жіберу деген жоқ. Аяғың ауырлағанда төрт құбылаға қаратып, бар енді, деп жөніңе қоя береді. Қазір де біз тек қорға қарап аузымызды ашып отырмай, жұмысқа шыққымыз келеді. Біз сияқтылар үшін үкімет балалар бақшасын ашса ғой, тіпті соның ауыр жұмыстарын өзіміз-ақ атқарар едік. Еңбекақы төлесе, әрі бір жағынан қиналып жүрген жалғызбасты аналарға көмек болар еді.
– Мен – осындағы ең бір ұзақ тұрып жатқанның бірімін. Көбіне қыздарды 6 айға жеткізбей алып кетеді. Қыздар балаларының әкесіне қосылып, немесе ата-аналары келіп әкетіп жатады. Басында қор жұмысын бастағанда демеушілер жоқ еді. Қазір қалалық коммуналдық шаруашылық мекемесі әр айдың 15-інде қажет заттарымыздың тізімін алып, соны әкеліп береді, – деді келесі бір ана.
– Біздің отбасында ұл жоқ, 6 қызбыз, ал әке-шешеме бермеген ұлды Алла маған берді. Және мен әкемнің ең сүйікті қызы едім. Ол кісі қыздарынан жамандық көрген жоқ. Менен үлкендері тұрмысқа шыққан, үйлі-баранды. Енді осы жағдайды естісе не болады. Әрі әкем қазір ауырады, кішкене жазылсын, сосын барып айтып, өзімізге жаздырып аламыз, – деген Жанарға мүмкін Алла тағаланың сенің папаңа тартқан сыйы шығар, мұңайма дегенімде, жанары жарқ ете қалған ол: «Рас шығар, әпкелерімнің ұлдары болғанымен, жезделерім оларды папамның атына жаздыруға бермейді, ал менің ұлым әкемнің атын алатын болады», – деді.
Қыздармен әңгімелесіп отырғанымызда Қарағандыдан гастрольден қайтқан әртістер де келіп қалды. Араларында жасы 70-тен асқан Нығмет Ерханұлы бар екен.
– Өзім де жетімдіктің тақсыретін тартқан жан едім. Туа сала әкем «халық жауы» атанып, сол кеткеннен мол кетті. Мен болсам, шешем тұрмысқа шығып кеткен соң, ата-әженің бауырында қалыппын. Ал қордың атқарып жүрген жақсы жұмысын естіген соң, қолымнан келгенше көмектесейін дедім. Жаяулап-жалпылап, қысты күндерде қол көтеріп, өткен көліктерге жабысып, әртіс балалар баратын жерлерді дайындаймын. Келісімге келгеннен кейін жастарды бастап алып барамын, – дейді ақсақал. Бір сәт жолдан жаңа келген әртістерді де сөзге тарттым.
– Біздің қойылымдар шынайы оқиғаларға құрылғандықтан болар, көрермендерге қатты әсер етеді. Қыздардың аянышты халін көргенде әртіс те, көрермен де бұлаудай болып жылап отырады. Шыққаннан кейін жастар келіп, алғыстарын айтып, өздеріне керемет әсер еткенімен бөлісіп жатады. Әр қойылымнан кейін жұмысымыздың жұртқа қажеттігін ұғынып, қанаттанып қайтамыз, – деген олар.
Уілдеген кішкентай сәбилерін алдарына алып, бастарындағы мұңдарын айтқанда жанарлары кіреукеленіп, торыға күрсінген жандар, балдырғандары талпынып немесе кішкентай қолдарын қыбырлатып, аналарының бетіне, ауызына тигізгенде, лезде жаңағы қалыптары бақытты бір шуаққа бөленіп, бөпелеріне мейірлене қараған сіңлілеріммен қоштасып, ақырын үйге аяңдадым. Түрлі ой санамды шарпып, ой жүгі адымымды қысқартып, бар болмысыммен бөбектерін бауырларына басқан, суыққа тоңған торғайдай шарасыз аналардың, бейкүнә сәбилердің шын бақытты болуын тіледім.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ.