– Медицина қызметкерлері арасында кеңінен танымал Алматы декларациясы туралы былайғы жұрт біле бермейді. Білетіндер бұл құжаттың дүние жүзі елдерінің медициналық-санитарлық алғашқы көмек жүйесін құруға негіз болғанын айтады. Сол туралы таратып беріңізші?
– Әлемде денсаулық сақтау жүйесін жетілдіру үшін қабылданған маңызды құжаттар баршылық. Десе де, олардың арасында Алматы декларациясының жөні бөлек, сондықтан да ол заманымыздың Ұлы хартиясына теңестіріледі. Себебі шет мемлекеттер де өз елдеріндегі МСАК жүйесін Алматы декларациясына сүйене отырып дамытты. Бұл құжат 1978 жылдың қыркүйек айында Алматыда өткен Медициналық-санитарлық алғашқы көмек (МСАК) жөніндегі жаһандық конференцияда қабылданды. Ол жиынға 157 елден өкілдер қатысқан болатын. Жалпы, аталған жиынның Алматыда өтуіне сол кездегі Денсаулық сақтау министрі Төрегелді Шармановтың сіңірген еңбегі орасан. Ол кезде Мәскеуге бағынамыз ғой. Міне, сол Мәскеуде МСАК жөніндегі жаһандық жиынды қайда өткіземіз деген мәселе сөз болғанда, Төрегелді Шарманұлы біздің елді ұсынып, ұзақ тайталастан кейін жеңіске жеткен еді. Өйткені мұндай маңызды жиынды өткізуге басқа республикалар да мүдделі болды. Бұл жиынның біздің елде өтуі ауыл-аймақтардағы медициналық, санитарлық көмек көрсетудің дамуына тікелей ықпал етті. Себебі Алматы декларациясының негізгі принциптері мен қағидаттары негізінде ауылдарға медициналық қызмет жетті. Ал оған дейін елді мекендердің көбінде дәрігер жоқ еді. Ал бізде сол жылдары 7 700-дің шамасында ауыл болғанын ескерсеңіз, оларды медициналық қызметпен қамтамасыз етудің қандай өзекті болғанын түсінесіз.
Денсаулық сақтау жүйесі және халықтың денсаулығы деген заңда әр елді мекенде медицина қызметкері болуы керектігі көрсетілгенімен, ауыл деген ұғымдарға заңдық тұрғыдан түсініктеме берілмеген еді. Көп ұзамай ол заң да қабылданды. Сөйтіп елді мекенде 50 және одан көп адам тұрса, ауыл деп аталады деген анықтама пайда болды. Енді біз медицина қызметкерін халықтың санына байланысты бөле бастадық. Мәселен, 50-300 адам тұратын ауылда медициналық мекенжайы жоқ медбике, 300-800 адам тұратын елді мекенде фельдшерлік пункт, ал 800-2000 адам тұратын аумақта фельдшерлік-акушерлік пункт ашылды. Халық саны 2000-нан асатын елді мекенде дәрігерлік амбулатория ашылды. Соның барлығы үкімет қаулысымен бекітілді. 1997 жылы Ақмолада ауылдардағы денсаулық сақтауды дамытуға арналған медициналық-санитарлық алғашқы көмек жөніндегі конференция өтті. Сол конференцияға ауыл-ауылдан келгендердің қолына үкімет қаулысын ұстаттық. Осылайша іс алға жылжыды. Бүгінгі таңда барлық елді мекенде медициналық қызметкерлер жұмыс істейді. Аталған игілікті істер Алматы декларациясы қағидаттарын орындаудың нәтижесінде жүзеге асты.
– Алматы декларациясы медициналық оқу орындарының оқулығына енгізілгені рас па?
– Алматы декларациясы қабылданған жылдан бастап медициналық институттарының 5-6 курс студенттеріне оқытылып келеді. Мен Астана медицина академиясында Алматы декларациясына сүйеніп, денсаулық сақтау ісін ұйымдастырудың жаңа технологиялары деген тақырыпта дәріс оқыдым. Көп жыл бұрын қабылданған құжатта қайдағы жаңа технология деген сұрақ туындауы мүмкін. Біз декларация қабылдағаннан соң, әр бес жыл сайын мерейтойлық конференция өткізіп келеміз. Сол конференцияларда декларацияға заман талабына сай толықтырулар енгізіп отырдық. Әлі күнге дейін медициналық мекемелер мен дәрігерлердің қайсысы МСАК-ке жатады деген мәселеде талас туатын сәттер бар. Ондайда бірінші кезекте, МСАК дегеніміз не деген сұрақтың жауабына жүгінеміз. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының тілімен айтсақ, МСАК пациент пен медициналық қызметкердің алғаш кездесетін жері. Пациент медициналық көмек алу үшін бірінші кіммен кездеседі? Ауылда медбикемен, фельдшермен, амбулаторияда дәрігермен кездеседі, қалада қаралу үшін учаскелік дәрігерге барады. Ауыр халде жатса, жедел жәрдем шақырады, демек науқаспен бірінші болып байланыс жасайтын медицина қызметкерлерінің барлығы МСАК көрсетушілер қатарына кіреді.
МСАК дәрігерлері мен медицина қызметкерлері – медицинаның алғы шебіндегі жауынгерлер іспетті. Қай майданда да алдыңғы шептің бірінші болып соққы алатыны белгілі. Қалалық жерлерде жалпы тәжірибе дәрігерлері тұрғындар тарапынан жиі сөз естіп жататыны содан. Жалпы тәжірибе дәрігеріне алдын ала жазылу мүмкін емес, кезек көп деген сын айтылып жатады. Осының өзі 8-10 маманның біліктілігін бір өзі меңгерген жалпы тәжірибе дәрігерлерінде бүгіндері жүктеме көп екенін көрсетеді. Біздегі ереже бойынша жалпы тәжірибе дәрігеріне қарасты учаскедегі адам саны жақын келешекте 1700-ден аспауы керек. Осы жылдың алғашқы жартысындағы статистика бойынша ол көрсеткіш 1950 болды. Бұрнағы жылдары бұл көрсеткіш 2220-2400 еді. Бұл норма әр елде әрқалай, мысалы, Кубада 1 дәрігерге 700 пациенттен келеді, кей елдерде 1300.
– Конференцияда Астана декларациясы қабылданады екен, сіз жоғарыда бес жыл сайын Алматы декларациясына толықтыру мен өзгерістер енгізілетінін айттыңыз, олай болса, жаңа декларация қабылдаудың қажеті бар ма?
– Бүгінгі медицина осыдан қырық жыл бұрын проблема саналған ауруларды, инфекциялық аурулардың көбін жеңді. Қазіргі күні аурудың басқа түрлері пайда болды. Адамдар саламатты өмір салтын ұстанбау салдарынан туындайтын дертке ұшырап отыр. Оның үстіне цифрлы медицина қарқынды дамып келеді. Емделуші мен дәрігер арасындағы қатынас та өзгерді. Осының барлығы Алматы декларациясын жаңғыртатын уақыттың келгенін көрсетеді. Сондықтан Қазақстан конференция қорытындысы бойынша заманауи сындарды ескере отырып, жаңартылған Астана Декларациясын қабылдауды ұсынды. Ұсыныс қабылданды. Енді жаңа Декларация ережелері 2030 жылға дейін БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттарының бірінің негізі ретінде денсаулық сақтау қызметтерімен жаппай қамтуға қол жеткізу үшін негізгі мәнге ие болады. Сондай-ақ МСАК-ты заманауи цифрлы технологияларды пайдалана отырып дамытудың негізінде халыққа көрсетілетін медициналық қызметтердің қолжетімділігін жақсартуға ықпал етеді. Астана декларациясы қабылданған соң ДСҰ Ассамблеясының қарауына ұсынылады. Бұл құжат БҰҰ-да қаралуы мүмкін.
– Сіз жаһандық конференцияны ұйымдастыру штабын басқарып отырсыз. Жиынға кімдер келеді, дайындық қалай жүріп жатыр?
– Бұл конференция «Алматыдан басталған денсаулық сақтау қызметтерімен жаппай қамтуға және тұрақты даму мақсаттарына» деп аталады. Конференция МСАК жөніндегі Алматы декларациясының 40 жылдығын атап өтуге, оның бастапқы қағидаттарын растауға және МСАК ісіне саяси адалдықты жаңғыртуға бағытталып отыр. Конференцияны Мемлекет және үкімет басшыларының деңгейінде өткізуді Мемлекет басшысы қолдады. Сондай-ақ БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гуттереш мырзаның, ДДҰ Бас директоры Тедрос Гебрейесус мырзаның, денсаулық сақтау, білім беру министрлерінің, халықаралық және үкіметтік емес ұйымдар, академиялық, ғылыми орта өкілдері, 190-нан астам мемлекеттен МСАК жөніндегі мамандармен қатар, жас дәрігерлер және біздің болашағымыз студенттер де қатысады деп жоспарланып отыр. Қазіргі күні 52 елдің министрлері келетінін растады. Бұл ақпарат әлі де толыға түседі. 7-8 елдің басшылары да келеді деп күтіп отырмыз.
Тәуелсіздік сарайында өтетін конференция щеңберінде бірқатар іс-шаралар ұйымдастырылады. Мәселен, Ұлттық музейде денсаулық сақтау саласын цифрландыру көрмесі, Ботаникалық саябақта жүру мен жүгіруден марафон, ал Назарбаев Университетте медициналық ЖОО студенттері мен жас дәрігерлер форумы өтеді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айдана БЕГІМ
