Кенет Мұстафа домбыраны көрді...
Алған беттен музейдің қызметкері- нен оның қайдан келгендігін сұрады.
– Бұл көп уақытын Орталық Азияның далаларында депортацияда өткізген поляк Бронислав Залесскийдің біздің музейге сыйы.
– Ханым, сіз менің оны ұстауыма рұқсат етесіз бе?
Мұстафа домбыраны қолына алып ойнай жөнелді. Бояуы қанық, жердің құрсағынан шыққандай терең әуен музейдің ішін толтыра түсті... Атамекеннен алыста жүрген арда ұлдың жастық шағынан өзінен таныс осы бір күмбірлеген үнмен қоса жан дүниесі тебіренді... Көз алдынан жусан исі аңқыған туған жері елестей өтті... Еріксіз көзіне жас алды...
Осы бір кездейсоқ бірақ, әрбір қазақты елең еткізер оқиғаның себепкері болған Бронислав Залесский кім еді? Әлемнің Париж сынды мәдениет орталығына қазақтың қара домбырасын апарған осынау бір тұлғаның өмірі мен қызметі туралы не білеміз? Ендеше, осы сауалдардың аражігін ажыратсақ.
Анығы, Бронислав Франчишек Залесский 1820 жылы (жекелеген дерек көздерінде 1819 ж.) бұрынғы Минск губерниясы, Слуцкі уезі, Вызна елді мекенінде дворян отбасында дүниеге келген. Өзінің көптеген замандастары секілді Залесский де білім алуды үйінде бастап, соңынан гимназияны тәмамдайды. Білім жолын 1837 жылы Дерпт (Тарту) университетінде жалғастырады. Іргесін 1632 жылы швед королі Густав ІІ Адольф қалаған оқу орны Бронислав білім алған жылдары Варшава және Вильно университеттерінің жабылуына байланысты поляк жастарының көп білім алған оқу ордаларының біріне айналған-ды. Тіпті оның қабырғасында 1828 жылдан бастап «Филомататтар» (гр. «білімге ұмтылушылар») және филореттер» (гр. «ізгілікті жақсы көруші») ұйымдарының соңын ала поляк студенттерінің «Конвент Полония» патриоттық ұйымы өз жұмысын бастайды.
Елінің еркіндігінен айырылуы жас Залесскийдің де жанына бататын. Сондықтан, өзінің студенттік өмірінің алғашқы күндерінен-ақ, Бронислав Залесский аталған ұйымның жұмысына белсене қатысады. 1838 жылы бұрынғы көтерілісші Шимон Конарскиймен байланысы бар деген айыппен ұйымның мүшелері жаппай тұтқынға алынып, нәтижесінде олардың едәуір бөлігі қылмысты болып, шалғай аумақтарға жер аударылады.
Қуғын-сүргінге ұшырағандар қатарында Бронислав та табылып, кезекті екі жылын тергеумен түрмеде өткізген жас жігіт полицияның бақылауымен Украинаның қазіргі Чернигов қаласына жіберіледі. Саяси айдаудағы уақытын бос жібермеген Бронислав оқуын Харьков императорлық университетінде жалғастырып, аталған оқу орнын 1842 жылы тәмамдап, заңгер мамандығын алып шығады.
Бостандығын шектеу уақыты 1845 жылы аяқталған Залесский Вильно (қазіргі Вильнюс) қаласына келіп орнығады. Вильноға келген бойда поляк ұлт- азаттық қозғалысының өкілдерімен байланыс орнатады. Нәтижесінде, кез келген астыртын әрекеттердің алдын алуға күш салған бақылау органдарының назарына қайта түседі. 1846 жылы кезекті рет тұтқындалады. Тергеу қорытындысы бойынша Орынбор жеке корпусының шептік батальонына қатардағы жауынгер ретінде жіберіледі.
Залесский Орынбор әскерінде 1848-1856 жж. болып, екінші, төртінші және тоғызыншы шептік батальондарда қызмет жасайды. Орынбор ертеден қазақтың кең жайлаған өңірлердің бірі екендігі белгілі. Өңірге келген алғашқы күндерден-ақ Залесский көшпелі шаруашылықты серік еткен халқымыздың өмірімен таныса бастайды. Сурет салуға қабілеті болғандықтан, Орынбордағы кезеңінде қазақ жерлерін зерттеуге аттандырылған бірнеше экспедицияға қатысады.
Алғашқыда, Залесскийге 1848-1849 жж. Алексей Бутаков бастаған, құрамында украинның танымал ақыны Тарас Шевченко болған Арал экспедициясының материалдарын өңдеу тапсырылады. Экспедиция 1849 жылы 5 қарашада Райым бекінісінен Орынборға оралғанда, Алексей Бутаков Орынбор жеке корпусының штабына рапорт жолдап, «Арал теңізін сипаттап жазу бойынша жұмыстарды біржола аяқтау үшін» өзіне Т.Шевченко мен Т.Вернерді іссапарға жіберуін сұрайды. Ал «Арал теңізі жағалауының гидрографиялық көріністерін өңдеу үшін» Шевченкоға көмек көрсету мақсатында 2-батальонның қатардағы жауынгері Бронислав Залесскийді жіберу сұралады.
Т.Шевченко мен Б.Залесскийдің осы кезеңде басталған өзара жақын таныстығы соңынан берік достыққа ұласады. Танымал суретші Карл Брюловтан бейнелеу ісін үйренген Тарас Шевченко Бронислав Залесскийдің ұстазына айналып, оны офорт өнеріне баулиды. Қос тұлға туралы көптеген естеліктер мен хаттардан оқып білуге болады.
ХІХ ғасырдың 40-50 жж. Орталық Азияға иелік ету жолында «Үлкен саясаттың» басталып, Ресейдің аталған аумақтарға ішкерілей енуге жанталасып жатқан кезеңі болатын. Патша үкіметі аумақтардағы өз билігі тұрақты болуы үшін өңірлерден сол кезеңдегі стратегиялық маңызы бар отын – таскөмір қорларын іздестірген-ді. Міне, осы мақсатта 1850 жылдың алғашқы күндері Т.Шевченко, оның достары Томаш Вернер және Людвиг Турномен бірге Маңғышлақ түбегіндегі Қаратау тауларында таскөмір кенін өңдеу бойынша құрылатын келесі экспедицияның құрамына енгізіледі. Соңынан аталған экспедиция қатарына Залесский де алынады.
Қаратау экспедициясы туралы сөз қозғағанда, оның негізінен қалың оқырманға Т. Шевченко мен Б. Залесскийдің суреттері және мәтіндерімен танымал екендігі белгілі. Экспедиция мүшелері өз сапары барысында тек көмір кенін іздеумен ғана айналыспай, жергілікті халықпен ұдайы кездесіп, олардың аузынан өңірге қатысты аңыз-әңгімелерді, тарихи оқиғаларды жазумен де айналысқан. Бұл тұрғыда Бронислав Залесский: «Жазира перзенттері өмірінің еріксіз куәгері ретінде олардың тіршілігін қалауымша бақыладым. Олардың аузынан шыққан жүйрік қиялдарының жемісіндей кейбір ертегілерін тыңдадым...» деген мәлімет қалдырған.
Залесский назар аударған нысандарының бірі – қазақтардың зираты. Ол туралы зерттеуші еңбегінен: «Жақын тұрған жоталар мен әрі қарай созылып жатқан жазықта көптеген молалар бар. Шамасы, қазақтар соңғы сапарға аттанар алдында ұрпақтарына өзін әулиеге жақын маңға жерлеуді тапсыратын болса керек» деген жолдарды оқимыз.
Экспедиция мүшелері ұзағырақ тоқталған жер өздері «Апазир» (дұрысы, Апажар) деп көрсеткен аңғар еді. Апажар жазығы Батыс Қаратау сілемінің оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан аумақ. Жазықты Б.Залесский: «Маңғыстау ұсақ, төбешіктері мен әктасты жыра-сайларының арасында жатқан бірнеше жазықтық осылай аталады...Бұл далада жусанның көп өсетіні соншалық – ауаның өзі кермек татиды» деп суреттеген.
Поляк зерттеушісінің Апажар жазығынан қалдырған жазбаларының ішінде әсіресе тарих тұрғысынан ерекше құнды. Ол табиғаттың қаталдығына, судың тапшылығына қарамастан жергілікті қазақтардың егін салуы еді. Қазақтардың егін кәсібі туралы Залесский мәтінінен: «...Маңғыстаудың күйіп тұрған күні жылына егісті екі дүркін салуға мүмкіндік береді. Әрине ол үшін су мол болып, үнемі суғарып тұру қажет. Қазақтар осынау игілік жолында мол тер төгумен бірге, кішкентай егістігі үшін тау бұлақтарының әр тамшы суын далаға жібермейтіндей суландыру жүйесі жөнінде кереметтей білгірлік те көрсете біледі. Осылайша олардың арықтары жер нәрін кемі 6-8 шақырым жерге дейін жеткізіп, тау етегіндегі жазықтықты да пайдаланады» деген жолдарды оқимыз.
Осылайша ХІХ ғасырдың ортасында Маңғыстау жерінде болған Б.Залесский оның тұрғындарының аңыз-әңгімелерінен өзге ешбір өңірге ұқсамайтын жергілікті ескерткіштердің сәулетіне де ерекше мән берген. Қылқаламымен бейнесіп түсіріп, қағазға жазбаша сипаттамасын қалдырып отырған.
Залесскийдің еңбегінде Шерқала туралы да мағлұмат берілген. Бүгінгі Шетпе ауылының маңында орналасқан Шерқала қырқасы өзінің сыртқы формасы бойынша төңкерілген кесеге (трапеция) ұқсайтындықтан, оның ерекше көрінісі жергілікті халықтың көптеген аңыз – әңгімелеріне себеп болған.Бұл туралы Залесский өз көргендерімен үйлестіре отыра: «Шерқаланың сыртқы алып тұлғасы Рим пантеонына, болмаса сол сияқты ерте дәуірдегі атақты бір ескерткішке ұқсайды...» делінген мәтінді қалдырған.
Экспедиция өз жұмысы барысында Дәніспан әулиенің қорымын да сипаттаған. Дәніспан қорымы қазіргі Маңғыстау облысы Таушық кентінен қашық емес Данышпан тауының (Ақтаудан 85 шақырым) батыс жағында орналасқан нысан.
Залесский Долы апа мазарының суретін бейнелеп, қорым хақында: «Бейіттердің мұндай үрдісі тек Маңғыстауда ғана бар шығар, себебі бұларға ұқсас зираттарды даланың еш жерінен кездестірмедім» деген тоқтамға келген.
Зерттеушінің Новопетровск бекінісінде болған уақытта да көрген-білгендерін қағазға бейнелеп, қосымша жазып отырғандығы байқалады. Мәселен, «Маңғыстау бағы» және «Маңғыстау жыралары» жазбалары соның айғағы. Жалпы, қайраткердің қазақ даласын суреттеуінің аясы Қаратау экспедициясы жүріп өткен аумақтардан әлдеқайда кең болғандығын айтуға тиіспіз. Залесскийдің «Қазақтардың киелі ағашы», «Ырғыз өзені» атты жазбалары сөзімізге дәлел бола алады.
«Қазақтың киелі ағашы» туралы: «...суретте бейнеленген бұл өсімдік – Ор өзенінің Жайық өзеніне құяр сағасына қоныстанған Ор қамалынан Арал теңізінің жағасына дейін, мөлшері мың шақырымдай жерде ұшырасқан жалғыз ағаш».
«Ырғыз өзені» оффортында Торғай өзенінің қазіргі Ақтөбе облысы аумағындағы оң жақ салаларының бірі Ырғыз өзені бейнеленген. Жазба мәтіні тек Ырғыз өзенімен шектелместен, жалпы Батыс Қазақстан аумағындағы өзендердің ерекшелігіне арналған.
Саяси жер аударылған саяхатшының біздің елімізде болған уақытында қағазға түсіріп, соңынан өз еңбегінде кең сипаттаған, тақырыптардың бірі – қазақ халқы хақындағы жазған дүниелері. Қазақтарға қатысты Залесский еңбегінің өн бойында сөз қозғалғанымен, «Қазақтың киіз үйі», «Киіз үйдің ішіне кіргенде», «Қазақ әйелі» жазбалары және жоғарыда сөз болған «Қазақ мазары» және «Қазақтардың киелі ағашы» тақырыбындағы мәтіндер даланың иелері туралы мейлінше кешенді ақпараттар берген.
Аталған жазбалардың «Қазақ даласының өмірі» альбомында Б.Залесскийдің қылқаламынан шыққан оффортарымен бірге жарасым тауып, жарыққа шығуы Еуропаның талғампаз оқырманының үлкен қызығушылығын тудырғандығы сөзсіз. Қызығушылық тудырған тақырыптардың бірі – қазақтың киіз үйі болғандығы күмәнсіз. Ол туралы автор: «Көшпелі қазақтар басқа да мал бағып, тіршілік ететін тайпалар сияқты үскірік аяздан, аптапты ыстықтан өздерін қорғайтын, сонымен бірге бір жерден екінші жерге жұрт ауыстырғанда лып еткізіп жинап, тез тұрғыза қоятын баспана ойлап табуға мәжбүр болған. Бұл талапқа олардың киіз үйлері қалтқысыз сай келеді....» деп ой түйеді.
Қазақ халқының шаруашылық ерекшелігіне байланысты маңызды үдеріс көш туралы: «...Өрістің оты (шөбі азайғанда мағынасында) қайтқан кезде олар жаңа жұртқа көшу жайын ойлана бастайды. Ауыл ақсақалдары атқа қонып, жаңа қоныс іздеуге аттанысады. Әдетте, бұл шаруа бірнеше күнге созылады. Қарттар қоныс көріп, қайтып оралған соң ауылдағы еркек атаулы жиналып алып, жаңа жұрттың жайын кеңінен талқылайды, бірақ дала жайын жақсы білетін ақсақалдардың айтқаны көбінде өзгере бермейді. Олар көші-қонға рұқсаттарын берісімен-ақ, ауыл тіршілігінде ерекше қарбалас басталады» делінген мәліметтермен танысамыз.
Залесскийдің бұл мәліметтері тікелей көзбен көргендіктен, шынайылығымен, өзіне тән бояуымен тартымды.
Б.Залесский өзінің замандасы әрі қандасы, қазақ халқының өмірінен кереметтей мәліметтер қалдырған – Адольф Янушкевич сынды ұлттық сусынымыз қымыз туралы өз мәліметімен бөліскен. Қазақ ат әбзелдерінің көркемдігі Бронислав Залесскийдің жадында берік сақталып қалса керек. Олай дейтініміз сөз болып отырған «Қазақ даласының өмірі» атты альбомының тысындағы суреттен де қазақы ер-тұрманды аңғаруға болады.
Қазақ әйелі хақында да автор өз пайымдауларын айтады: «Басқа мұсылмандар сияқты қазақ қыздары үйге қамалып отырмайды, оларды көлденең көк аттыдан қызғанатын тәртіп жоқ... Осындай еркіндіктерінің бәріне де қарамастан, әйелдерінің тағдырлары күйеулерінің ашса – алақанында, жұмса жұдырығында деуге болады...» делінген мәліметтерді оқимыз. Сонымен қатар «Қазақ әйелі» бөлімінде Залесский қазақ қоғамындағы көп әйел алушылық, қалыңмал, қызды ұзатудың жөн-жоралғылары және т.б. тақырыптар туралы мағлұмат берген.
Бронислав Залесскийдің еңбегінде жекелеген азаматтардың аты-жөндері, олармен жасалынған сұхбаттар да көрініс тапқан. Әсіресе, қазақ қоғамындағы батырлығымен аты шыққан – Есет Көтібарұлымен (1807 - 1889) әңгімесі өз алдына бір төбе. «Ол серігіміз екеумізді аға-бауырларымен және барлық ет жақын ағайындарымен бірге Шығыстың дарқан қонақжайлылығымен, ақ жарқын пейілімен қарсы алып, үйіне кіргізді де төрге отырғызды...» деп еске алады жазбагер.
Қос тұлғаның ұзаққа созылған әңгімесі, фәлсафалық толғамдары тек дастарқанға астың келуімен ғана саябырсыған екен. Астың қойылуымен қонақтар қазақтың дастарқан этикетін ұстанғандарын жазған.
Қазақ арасында көп болған Б.Залесский халықтың музыканы жақсы көретіндігінен да ақпараттар қалдырған. Осы тұрғыда: «...жұртшылықтың шын жақсы көріп, қарсы алар қадірлі қонағы – жыршы-жыраулар. Олар мұнда көп-ақ, дала әдебиеті солардың көкірегінде қатталып қойылғандай. Бұл халық музыканы жақсы көріп, кез келген сәтте оны көңіл қойып тыңдай біледі» деген жолдарды оқимыз.
Залесский еңбегінен жыршы-жыраулардан өзге қиссашы, ертекшілер туралы да деректерді кезіктіреміз. Солардың бірі – ертекші Мырзақай туралы. Автор Мырзақайдың ертеректе шыр бітпеген кедей болғандығын, бірақ өзінің ертегілерінің арқасында мал жинағандығын, халқына қадірлі болғандығын тілге тиек еткен.
Қаратау экспедициясы аяқталып, Орынборға қайтқан Б.Залесский қалаға 1851 жылғы қазан айының басында жетеді. Экспедиция сапынан оралғасын «Үздік – жігерлі қызметі үшін» унтер-офицер шеніне жоғарылатылады. 1856 жылы, араға тек сегіз жыл сала Б. Залесский туған жеріне оралу мүмкіндігін алады.
Қазақ жерлерінде болған уақытта жинаған дүниелерін, атап айтқанда салған суреттерін, сұхбаттары мен аңыз-әңгімелерін жүйелеп, Бронислав Залесский 1865 жылы «La vie des Steppes Kirghizes» («Қазақ даласының өмірі») атты альбомын Париж қаласында жарыққа шығарады.
Жандос ӘУЕЛБЕКҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
ВАРШАВА