Шаруаға мығым, достыққа берік

Темірхан Мыңайдарұлын қыл­шыл­даған жігіт кезінен бі­лемін. Екеуміз сонау жетпі­сінші жылдардың ортасынан бері дос­пыз, сыйласпыз. Әлі есім­де, Ал­маты қаласында ірі халық­аралық ғылыми конференция өтетін болды. Конференцияға Мәскеуден аспирантурада оқыған кезімде жетекшілік жасаған ұстаз­да­рымның да келетінін ес­тідім. Содан әбігерге түстім. Се­бебі мәскеулік ұстаздарым ел­ге келген кезде бір шай беріп, қа­зақи дәстүрмен, қонақжайлылық таныту – менің міндетім болатын. Өзім Шымкентте жүрген соң Алматыда көп танысым жоқ. 

Мұндайда адам жақын досына қол­қа салады емес пе. Бозбала кезден бірге бокспен шұ­­ғыл­данған сту­дент­тік жылдар­дан бергі досым алма­тылық Михаил Наурызбаевқа жағдайды айттым. Михаил екі сөзге келген жоқ. «Темірхан де­ген досым бар. Сол жігітпен ақыл­дасып, қонақтарды риза қылып аттандырамыз», деді. Сөйтіп Михаилдың дәнекер болуымен Темірханмен таныстым. Ол Қазақ мемлекеттік университетінің денешынықтыру және спорт кафедрасында қызмет істейді екен. Бұған қоса самбодан жаттықтырушы. Көмірдей қара мұртты, денесі құрыштан құйылғандай, орта бойлы азамат. Адамға жаттығы жоқ. Салғаннан аңқылдап, бір туған жандардай араласып кеттік. 

Межелі күні қонақтар да ке­ліп жет­ті. Темірхан Мыңайдар­ұлы қамшы салдыр­ған жоқ. Бір­­ден үйіріп ала жөнелді. Сол жо­лы жиырманың бел ор­тасы­нан жаңа асқан Темкеңнің ұйымдас­тыруымен мәс­кеулік ғалымдар­ды әбден риза қылдық.

Алматының іргесінде тамаша­ форель шаруашылығы бар деп еститінбіз. Темірханға ілесіп, сол жерге бардық. Майшабақтан бас­тап небір ірі балық­тар өсіретін бе­рекелі ұжым екен. Қонақ­тар­мен таза ауада әңгіме-дү­кен құрып, екінші жағынан тамылжыған табиғат аясында дәмі тіл үйіретін балық жеп, бір жасап қалдық.

Одан кейін қонақтарға Ала­таудың көрікті жерлерін, Алма­тының сәулетті тұстарын армансыз аралаттық. Осы шаруаның басы-қасында кеше ғана танысқан Темірхан жүрді. Сол жолы оның ұйымдастырушылық қабілеті мен адам­гершілік қасиеті зор екеніне көзім анық жетті.

Содан арамыздағы сыйластық бе­ки түсті. Темкең оңтүстікке жо­­лы түскенде Шымкентке ке­ліп маған соғып тұрды. Ал мен Алматыға келгенімде үйіне ша­қырады. Зайыбы Сәуле де жү­регі кең, дастарқаны мол адам. Темір­ханның балалары да сондай тәрбиелі. Темірхан досым кейбір жо­ғары шенді шенеуніктер тә­різ­ді бала тәрбиесіне атүсті қа­раған емес. Қандай жауапты қыз­метте жүрсе де отбасына, ұр­пақ болашағына жете мән беріп отырды.

Соның арқасында балалары өмірге бейім, ортасына сыйлы, өнегелі болып өсті.

Қарағандыда он жылдай қыз­метте (проректор, директор) бол­ған кезімде қарым-қаты­на­сы­мыз сәл сирегені болмаса, бір-бірімізге деген көңіліміз ор­тай­­ған емес. Қарағандыдан кейін Түр­кістан университетіне ректор болып ауыстым. Темірхан бұл тұста бизнеске ден қойған еді. Қай шаруаны қолға алса да, төте жолын, жүйесін таба білетін Дос­мұхамбетов кәсіпкерлік салада да табысты болды. Университетке білікті кадр­лар керек болды, онда да Темірханға өтініш білдірдім, талай азамат жігіттерді тауып бер­ді. 

1995 жылы мен Қазақстан Респуб­ликасының Білім министрі қыз­мет­іне тағайындалдым. Алма­ты қазақтың талай азаматтарының жолын тоғыстырған, сыйласты­ғын арттырған берекелі әрі сәу­летті қала емес пе. Түркістаннан Алматыға көшісімен Досмұхам­бе­товпен бұрынғыдан гөрі жиі қатысатын болдық. 

Бір күні Темірхан досым кел­ді. «Үкі­мет мені жастар ісі, туризм және спорт министрі қыз­метіне лайық санап отыр, бұл қызметті атқаруға шамам жете ме?», деді досым менен­ ақыл сұрап. Басқа біреу бол­са, мұндай ман­сапқа жата кеп жабыс­пай ма? Ал Темірхан Мыңай­дарұлы бол­са, менімен кеңесуге келіп отыр. Осының өзі әр шаруаға ой көзімен, терең зерделей қа­райтынын аңғартса керек. Осы әрекеті оның қарапайым әрі ақыл­ды адам екенін білдіреді. Ол атаққұмар, таққұмар кісі емес. Өзін орынсыз мақтап, на­си­хаттағанды ұнатпайды. Не­бір мықты жігіттердің шама­сы келмейтін шаруаларды үн­демей жүріп бітіреді. Жауап­ты­ тапсырмаға жанын салып кіріседі. Бұлғағы жоқ. Со­сын жа­ратылысынан ғажап ұйым­дастырушы. Өзі қолға алған істің оңы мен солын, ығы мен жел жағын ішкі түйсікпен сезіп тұ­рады. Оның осы қасиеттерін жақсы білгендіктен: «Бұл қызмет сенің қолың­нан келеді, – дедім сеніммен. Сен қай істі қолға алсаң да, қатарыңның алдында болдың. Өзің ыстық-суығын бір адамдай көрген спорт саласы, саған жат емес. Сен спорттың өз адамысың. Маман­дарды, спортшыларды білесің. Әрі бұл салада танымал адамсың. Әлемдік спорттан да хабарың бар. Ендеше, тартынба! Тәуекел!» – дедім. 

Сөйтіп 1991-1996 жылдары «Интурист-Қазақстан» ұлттық компа­ния­сының бас директоры, «Ясауи» мем­лекеттік акционерлік қоғамының пре­зиденті қызметтерін табысты ат­қар­ған Темірхан Досмұхамбетов 1996 жылдың ақпан айында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан Респуб­ликасының Жастар ісі, туризм және спорт министрі қыз­ме­тіне тағайындалды. Темірхан Мыңай­дарұлы министрліктің шаруасын бір­ден дөңгелетіп алып кетті. Сол жылы тәуелсіз Қазақстан спортшылары Ат­ланта Олимпиадасына тұңғыш рет дербес құраммен барды. 200-дей мем­лекеттің спортшылары бақ сы­наған Олимпия ойын­дарында Қазақстан құрамасы 3 алтын, 4 күміс, 4 қола медаль олжалап, жалпы есепте 23-орынға табан тіреді. Осы жыл­дары біздің еліміз өз тарихында Олимпия ойындарына жеке команда болып бірінші рет қатысты. Соның өзінде дүние жүзіндегі небір дамыған, ірі мем­лекеттерді артқа тастады. Үн­дістан, Бразилия, Мексика, Аргентина, Англия, Иран, Швеция, Таиланд, Аустрия, Нор­вегия, Финляндия... секілді ір­гелі, күшті елдер біздің соңымызда қал­­ды. Бұл – өтпелі кезеңде етек-жеңін әлі жия қоймаған, эко­­номикалық дағ­дарыста тұр­ған Қазақстан үшін зор табыс болатын. Осы жерде министр Темірхан Досмұхамбетовтің тамаша ұйымдастырушылық қабілетін, істің көзін таба білетін ерекше қасиетін баса айту керек.

Осы қызметті табысты атқар­ған Темірхан Мыңайдарұлы 1998 жылы Президенттің Іс бас­қармасына басшы болып та­ғайындалды. Дәл осы жылдары елордамыз Астананың құ­рылысы қарқынды жүріп жатты. Досмұхамбетов нағыз тынымсыз, қым-қуыт шаруаның бел ортасына түсті. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді кадр­ларының бірі ретінде тапсырмаларын бұлжытпай орындап отырды. Ол бұл қызметті де абыроймен атқара білді. Досмұхамбетовтің іскер­лігіне көзі жеткен Елбасы оны Астана қаласының әкімі қызметіне та­ғайындады. Бұдан кейін екі жыл Президенттің Іс басқармасын қайта бас­қарған Темірхан Мыңайдарұлы 2006 жылы көктемде Қазақстан Рес­пуб­ликасының Туризм және спорт министрі қызметіне та­ғайын­далды.

Президент командасында әбден ысылып, мол тәжірибе жи­нақтаған Темірхан Дос­мұ­хамбетовтің тұсында респуб­лика спортшылары тамаша же­ңіс­терге қол жеткізді. Жазғы олим­пиадашыларымыз 2008 жы­лы Бейжіңде табысты өнер көр­сетсе, 2011 жылғы қысқы Азия ойын­дарында Қазақстан құ­рамасы тарихта тұңғыш рет командалық бас бәйгені ұтып алды. Қысқы спорттың кешенді жарысында Қытай, Жапония, Оңтүстік Корея секілді экономикасы қарыштап дамыған, спорт­тық даму жүйесі жақсы қа­лып­тасқан елдерден озып шығу ерлікке пара-пар дүние. Темірхан Досмұхамбетовтің командасы­ бүтін елдің сенімін ақтай білді. Азия ойындары нағыз спорт ме­рекесіне айналды. Бұл ойындар Қазақстан халқының ынтымағы мен қонақжайлылығын дүние жү­зіне жайды. 

2012 жылғы Лондон Олим­пиадасында Темірхан Дос­мұхамбетов бастаған Қа­зақ­стан олимпиадашылары бұ­рын-соңды болмаған жетіс­тікке қол жеткізді. Рес­публика құрамасы 204 мемлекет спорт­шылары арасында командалық 12-орынға ие болды. Біздің құраманың еншісінде – 
7 ал­тын, 1 күміс, 5 қола медаль. Бұ­­рынғы Кеңес Одағына қа­ра­ған елдердің ішінде Ресей ғана біз­дің алды­мызға шықты. Бұл – Қазақстан олимпиадашылары үшін тарихи жеңіс болды. Те­мір­хан Мыңайдарұлы мен оның ко­мандасы бұл жолы да сенім үде­сінен шыға білді.

Лондон Олимпиадасынан ке­йін Темір­хан Досмұхамбетов көп ұзамай Пре­зиденттен рұқсат сұрап, ауыл шаруа­шылығына біржола ден қойды. Шыны керек, басында досымның бұл тір­лігіне күмәнмен қарағаным рас. Ал Темірханның спорттағы же­тістігіне ешкімнің дауы жоқ: бапкерлігімен кешегі Кеңес Одағын, Еуропаны мойындатты; екі рет республика спортын басқарып, бұ­ған қоса біраз уақыт Қазақстан Ұлт­тық Олимпиада комитетінің тізгінін ұс­та­ды, Азия олим­пиялық кеңесінің вице-пре­зиденті қызметін атқарды; кә­сіпкерлігі талайларға үлгі бол­­ғаны анық; республиканың ту­ризм саласына бір адамдай сер­піліс әкелумен қа­тар, Бүкіл­дүниежүзілік туристік ұйым басшысының орынбасары болды; әкімшілік қызметтегі абы­ройы бір басына жетіп асады... Енді ауыл шаруашылығына тәуекел етіп отыр. Темірхан Мы­ңайдарұлы бұл салаға әб­ден дайындалып, көп нәрсені іштей та­разылап, осы саланы терең зерт­теп барып тәуекел жасаған екен. Ол ауыл шаруашылығына мықты ғалымдарды тартты. Бұл саладағы көп кәсіпкерлер ауыл шаруашылығын ғылыммен бай­­ла­ныс­тыруға мән бермейді. Ал ше­неуніктердің басым көпшілігі ғалым­дарға ат үстінен қарайды. Досмұхамбетов бол­са, жасы ұл­ғайып, өмір бойғы із­де­нісі мен ғылыми жаңалықтарын өн­ді­ріске енгізуді аңсап жүрген білікті ма­мандарды өзі іздеп тапты. Ғалымдарға да Темірхан Мыңайдарұлы тәрізді ғы­лымның қадірін білетін кісі қажет еді. Досмұхамбетов ғалымдарға өріс ашып еді: олар уақытпен санас­пай ал­қап басында, ғылыми лабораторияда күндіз-түні еңбек етуге көшті. Осындай қажырлы әрі берекелі еңбектің арқасында Досмұхамбетов құрған «Байсерке Агро» холдинигі қамшының сабындай қысқа уақытта республика бойынша алдыңғы қатарға шықты.

2017 жылы Қазақстан Ұлт­тық ғылым академиясының 70 жыл­дық мерейтойына Елбасы Нұрсұл­тан Назарбаев арнайы­ келіп, баяндама жасады. Пре­зидент өз баяндамасында Темір­хан Досмұхамбетовтің ауыл шаруашылығы саласындағы жетіс­тіктеріне баса тоқ­талды. Президент «Байсерке Агро» хол­­­динигін­де еңбек ететін сегіз ға­лымның ауыл шаруашылығына сіңірген еңбек­терін ерекше атап өтті. Иә, Ұлттық ғы­лым ака­де­­­­мия­сының құрметті мүшесі Те­мір­­­­хан Досмұхамбетовтің «Бай­серке Агро» холдингі ауыл­шар­уашылық өнімдерін өндіруде ре­кордтық нәтижелерге қол жет­кі­зіп жүр. 

Мен досым құрған шаруа­шы­лыққа ар­найы барып, көп нәр­сеге қанығып қайттым. «Бай­­сер­ке Агро» заман тала­бы­на сай озық техникамен жаб­­дық­талған, әрі ғылыммен қаруланған мық­ты ша­руа­шылық екен. Бұл ша­­руа­шылыққа Елбасы Нұр­сұл­тан Назарбаев бастап, Үкімет мү­­шелері арнайы келіпті. Ке­йінгі жылдары «Байсерке Агро­­ның» озық тәжірибесін үй­­­рену үшін облыс әкімдері бас­таған делегациялар мұнда ат басын жиі бұратын болды. Өйткені «Байсерке Агро» – нағыз көп­ салалы агрокешен.­ Мұн­дай кешен­ді мен шетелдерде кездестіре ал­мадым. Ең кереметі, көп­теген жас мамандарды, оның ішінде «Бо­лашақ» бағдарламасы бо­йынша АҚШ пен Еуропаның ең озық университетін бі­тіріп кел­­ген жастарды егде жастағы ака­демиктердің қасына бекітіп, тәжірибе жинатқызады. Олардың біразымен әңгімелесіп едім, ма­ған керемет әсер қалдырды. Жас­тар: «Дүниежүзілік рекорд­тар­дың әлі талайын жасаймыз», дейді сеніммен. Осы кезде маған АҚШ-тың университетін бітіріп, өзінің өмір жолын бір кіш­кен­тай қалашықтағы мектептің қ­а­­­­тар­­дағы мұғалімінен АҚШ пре­­­­зиденті лауазымына қол жет­кіз­ген Ричард Никсонның жур­налистердің: «Сіз қарапайым бұ­­қарадан шығып, қалай президент болдыңыз?» – деген сұ­ра­­ғына берген мына жауабы еске түседі: «Мен алдыма мақ­сат қойғанда идеалиспін, өте жоғары талап қоямын, ал оны орындау кезінде реалиспін, әр қа­да­мымды өлшеп басамын».

Қазақстан Республикасының Пре­зиденті Нұрсұлтан Назар­баев 2018 жылдың 5 қазан күн­гі Жолдауында Темірхан Дос­мұхамбетов басқаратын «Бай­серке Агро» компаниясы туралы дүйім жұрттың алдында тағы да ықыласпен айтып өтті. Бұл деге­ніңіз, Досмұхамбетовтің ауыл шаруашылығындағы ерен еңбегі мен тамаша табысы бүкіл елдің аузында жүр деген сөз. Ұлт­тық­ ғылым академиясының әр жи­на­лы­сында осы кере­мет туралы сөз айтылады. Досымның бұл мәртебесіне шын пейілмен қуан­ған жанның бірі менмін десем, асы­лық болмас. Себебі Темірхан Мыңайдарұлы достары­ның қаді­ріне жете білетін үлкен жү­ректі азамат. 

Мұрат ЖҰРЫНОВ, 

Қазақстан Республикасы

Ұлттық ғылым академиясының президенті,

Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, академик