Томохико Уяма, Хоккайдо университеті славян-еуразиялық зерттеу орталығының профессоры
– Томохико мырза, елімізге ең алғаш 1990-жылдары келген екенсіз. Содан бері Қазақстан қалай өзгерді?
– Қазақстанға талай мәрте келгендіктен, мұнда қанша рет болғанымды өзім де ұмытып қалыппын. Алғаш рет елдеріңізге 1990 жылы келдім. Сол кездегі Қазақстан мен бүгінгі Қазақстан мүлде бөлек. Әр келгенде Қазақстанды жаңа қырынан танып, дамып жатқанын байқаймын. Өзгермейтін бір нәрсе бар. Ол – халықтың мейірімі. Алғаш келгенімде қонақжай халық қарсы алған. Бүгінге дейін қазақ халқының пейілі өзгерген емес.
Жаңа мыңжылдыққа аяқ басқанда Қазақстан енді-енді қарқын алып, дамып келе жатқан еді. Қазіргі таңда елдеріңіз әлемдегі алдыңғы қатарлы мемлекеттің бірі. Қазақстан одан әрі өркендей береді деп сенемін.
– Алаштану ғылымына қалай келдіңіз? Неге бұл бағытты таңдадыңыз?
– Орталық Азия мемлекеттеріне қызығушылығым студенттік кезде ояна бастады. Оған себеп – Орталық Азияның Еуропа мен Азия құрлықтарының ортасында орналасуы. Осында екі мәдениеттің, кезеңдердің тарихы сақталған. Тарихқа жүгінсек, Орталық Азияда көптеген елеулі оқиғалар болды. Бұған Алашорда өте жақсы мысал. Алашорда үкіметі – басқа елдің отарында болса да, өз саясатын, мәдениетін қалыптастыра білген бірден-бір құрылым. Ондағы қызу өмір, басқа мемлекет режімінің қол астында болуы, одан кейінгі жаңа қоғамдық-саяси өмір бастауы мені қызықтырды.
– Көптеген қазақ зиялылары, алашордашылар Жапонияның саясатына, басқару моделіне қызыққаны белгілі. Екі ел арасында байланыс орнатуға не кедергі болды?
– Сол кезеңде, әсіресе әскери биліктің күшейген уақытында Жапонияның «Ұлы Шығыс кеңістігі» жоспары болған. Жоба Орталық және Шығыс Азия мемлекеттерін біріктіріп, ынтымақтастықпен дамуға негізделген еді. Алайда Жапония басшылары Азия мемлекеттерінің, әсіресе Орталық Азия елдерінің айырмашылығын ескермеген. Орталық Азия мемлекеттерінің жағдайы, тұрмысы әр алуан болатын. Әр мемлекеттің өзіне сай дәстүрі, қалыптасқан ұстанымы, бағыты бар. Жапония басшылары бұдан хабарсыз еді. Оның үстіне Кеңес өкіметінің ықпалы басым болған заманда Орталық Азиямен байланыс орнату қиынға соқты. Сондықтан екі ел арасындағы байланыс дамыған жоқ.
– Алаш тарихын зерттеу барысында, сол кездегі көшбасшылардың, алашордашылардың өмірінен қандай ерекшеліктер байқадыңыз?
– Алаш партиясы тым қатал режімде өмір сүрді. Ол кезеңде Кеңес билігінің ықпалы зор еді. Соған қарамастан, олар өз принциптеріне берік болды. Отаршылдық саясаты кезінің өзінде өлмес еңбек қалдырып, қазіргі тәуелсіздікке іргетас болған іргелі істерді тындырды деп айтуға толық негіз бар. Маған алашордашылардың мәселелерді шешу жолы ұнайды. Ол кезде қазақтар татарлармен тығыз қарым-қатынаста еді. Екі ұлттың мәмілеге келуі, ортақ тосқауылдарды шешуі басшылардың шеберлігі деп білемін. Алашорда үкіметінің басқару жүйесі Еуропа елдері мен Жапонияның басқару саясатының моделінде құрылса да, төл тарих пен мәдениетті сақтау ұмыт қалмаған. Жаңалыққа ашық болса да, дәстүрді негіз еткен. Бәрінен бұрын, басқару жүйесі моделінде реалистік те, идеалистік те көзқарасты ұстана білгені ұнайды. Бұл олардың жан-жақты, стратег болғанын дәлелдейді.
– Сіздің ойыңызша алашордашылар өз мақсатына жетті ме?
– Алаш басшылары дербес мемлекет құруды көздегені анық. Алайда олар көп кедергіге тап болды. Кеңес өкіметімен келіссөздер жүргізу оңайға соққан жоқ. Оның үстіне, сол уақытта колчакшылардың да ықпалы зор болып тұрған еді. Алашордашылар шебер келісімдер жүргізе білді. Өкінішке қарай, олар мақсаттарына жетті дей алмаймын. Өйткені Кеңес билігі тарапынан жасалған тосқауылдар партияның негізгі мақсаттарының орындалуына кедергі болды.
– Ал сол мақсат қазіргі күні орындалды деп айта аламыз ба?
– Әлбетте, тәуелсіз, дамыған Қазақстанға қарап, олардың арман-тілектері орындалды деп айтуға толық негіз бар. Кезінде алашордашылар Ресей тарапынан қысым көретін еді. Қазір жағдай мүлдем бөлек. Қазақстанның мүмкіндігі мол, халықаралық аренада беделі бар. Ал алашордашылар кезінде өмір сүрудің өзі қиын болатын.
Жалпы, алашордашылардың арман-тілегі де осындай зайырлы, тәуелсіз мемлекет құру болғаны анық. Ендеше, олардың көздеген мақсаты орындалды.
– Өз дәрісіңізде Мұстафа Шоқайды мысалға алдыңыз, Міржақып Дулатовтың жапондықтар туралы өлеңін айтып өттіңіз. Кеңес өкіметі тұсында Міржақып Дулатов секілді қазақ зиялыларын «Жапония тыңшысы» деп айыптады. Бұл қаншалықты шындыққа жақын?
– Міржақып Дулатовты Азия құрлығындағы ерекше тұлғалардың қатарына қосамын. Оның «Оян, қазақ» өлеңін өз еңбектерімде мысалға алып, кей шумақтарын жапон тіліне де аудардым. Меніңше, оларға тағылған айып негізсіз. Мұндай жала Міржақып Дулатовқа ғана қатысты емес.
Патшалық Ресей кезінде Жапонияның Орталық Азия елдерімен байланыс орнатуға талпынысы сәтсіз аяқталды. Одан кейін Кеңес билігі орнағанда қарым-қатынас жасау мүлдем қиындады. Қазақ зиялылары мен Жапония арасында қандай да бір байланыс болуы мүмкін. Бірақ оларды «тыңшы» деп айыптауға негіз жоқ.
– Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Хиросима, Нагасаки қалалары атом бомбасынан жапа шеккені белгілі. Қазақстанда Семей жерінде атом бомбасы сыналды. Осы тұрғыдан алғанда екі елді тағдырлас деуге болады. Тәуелсіздік қарсаңында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Семей полигонын жабу туралы шешім қабылдады. Жапония тарапы Қазақстанның ядролық қарудан бас тарту саясатын, Елбасымыздың полигонды жабу әрекетін қалай қабылдады?
– Иә, Жапония ядролық қарудың зиянын аз тартқан жоқ. Арада 70 жыл өтсе де зардабын шегіп жүргендер әлі бар. Семей өңірінің жағдайы жапондықтарға мәлім. Полигонды жабу кезінде Хиросимадағы білікті медицина қызметкерлері Семейге арнайы келіп, көмек көрсетті. Еліміздің бірнеше қалаларында Қазақстанды ядросыз аймаққа айналдыру тақырыбында конференциялар өтті. Атом бомбасынан жапа шеккен мемлекет ретінде Президенттеріңіздің ядролық қарудан бас тарту шешімін жапондықтар қолдайды. Өйткені бір күнде бір қаланы түгелдей күлге айналдырған қасіретті оқиғаның салдары жүздеген жылдарға созылады. Өйткені атом бомбасы қаланы жермен-жексен етіп ғана қоймай, халықтың өміріне, денсаулығына да зиянын тигізді. Семей және Нагасаки, Хиросима қалалары сол кездегі ауыр тағдырдың, ядролық қарудың зардабының символына айналды деп айта аламын.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Светлана ҒАЛЫМЖАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
