1979-дың «шырғалаңы»
Үшінші онжылдығының шерулішежіресін бастаған тәттілігіталассыз Тәуелсіздігіміз төбеденсалбырап түсе қалған жоқ. БұлТәуелсіздік халық санасындакөмескіленбеген ірілі-ұсақтыұлт-азаттық көтерілістеріндешымырланып, ұлан дала ұлдарының ұлышайқастарында шыңдалған. Ал солхалық қозғалыстарының барлығыныңбірдей ұрпаққа ұлағат болар тарихибағасы беріліп, толық шынайы шежіресіжасалды ма? Әрине жоқ. Азаттықжолындағы күрес тарихыныңақтаңдақ тұстарының бірі – 1979 жылыЦелиноград облысының орталығындаболған «Ақмола көтерілісі» болатын.Сол тарихи ақтаңдақтың орнынтанымал журналист-жазушы,мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің бұрынғы қызметкері АмантайКәкен толықтырған сияқты.
Үшінші онжылдығының шерулішежіресін бастаған тәттілігіталассыз Тәуелсіздігіміз төбеденсалбырап түсе қалған жоқ. БұлТәуелсіздік халық санасындакөмескіленбеген ірілі-ұсақтыұлт-азаттық көтерілістеріндешымырланып, ұлан дала ұлдарының ұлышайқастарында шыңдалған. Ал солхалық қозғалыстарының барлығыныңбірдей ұрпаққа ұлағат болар тарихибағасы беріліп, толық шынайы шежіресіжасалды ма? Әрине жоқ. Азаттықжолындағы күрес тарихыныңақтаңдақ тұстарының бірі – 1979 жылыЦелиноград облысының орталығындаболған «Ақмола көтерілісі» болатын.Сол тарихи ақтаңдақтың орнынтанымал журналист-жазушы,мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің бұрынғы қызметкері АмантайКәкен толықтырған сияқты.
Міне, менің алдымда Амантай Кәкеннің «Шырғалаң немесе тағы да неміс автономиясы туралы» атты салмақты кітабы жатыр. Автор бұл еңбегіне «деректі толғам» деген айдар тағыпты. Мен бұл жиырма баспа табақтан тұратын, тарихи деректер мен құжаттардан құралған шығарманы шынайы ғылыми-зерттеу еңбек дер едім. Ақиқатында бұл кітапты оқып шығу маған оңай болған жоқ. Төрт күнге созылған сол оқиғаның бел ортасында жүрген адам ретінде «Шырғалаңды» бір толғаныс, бір күдікпен қолға алдым. Бұрын 1979 жылғы «Ақмола көтерілісі» хақында мерзімді басылымдарда аракідік тиіп-қашты мақалалар жарық көргені болмаса, «түкірігі жерге түспей тұрған» тоталитарлық империяның шешіміне қарсы шыққан халықтық қозғалысты жан-жақты зерттеген мұндай сүбелі дүние жоқ болатын. Жастық жігер жетегімен белсене араласып, одан кейінгі өмірімнің өрнегіне өзіндік із қалдырған бұл оқиға туралы мен содан бергі өткен отыз жылдан астам уақытта бірде-бір рет қалам тартып көрмеппін. Ол әрине, жазу қолдан келмегендіктен емес. Еліміздің, жеріміздің болашақ тұтастығына шын мәнінде темірқазық болған сол бір ұлы оқиғаның мән-мағынасын ашып, киелі нәтижесін ұлт санасына салиқалы сапада сіңдіре аламын ба деген жауапкершілік тоқтамы еді.
Амантай Кәкен осы бір толғаныстың да, күпті көңіл күдіктің де шымылдығын сырып тастағандай болды. «Шырғалаң» шын мәнінде тақырыптың толғақты түйіндерін терең пайымдаған, оқиғаға әділ баға беру мақсатында айтар ойды тарихи құжаттармен тиянақтаған, авторлық әсіре баяндауларға бармай пікірлердің бәрін тірнектеп жинаған деректермен түйіндеген толымды дүние екен. Кітап негізінен «Тағдырға мойын ұсынбай», «Мемлекеттілік үшін күрес», «Целиноград көтерілісінен соң», «Құжаттар. Мақалалар. Естеліктер» атты толымды-толымды төрт тараудан тұрады. Автордың бұл кітапты жазуға жан-жақты ізденіс, тыңғылықты дайындықпен келгені алғашқы тараудан-ақ айқын танылады. Онда Ресей империясының аумағына немістердің алғаш қоныстану кезеңі – ХІІ ғасырдың соңынан бастап, 1924 жылдың 20 ақпанында Кеңестік халық комиссарларының декреті бойынша Еділ жағалауында неміс автономиялы республикасының құрылуына дейінгі ресейлік немістердің тарихи шежіресі кеңінен көрініс тапқан. Амантай Кәкен тарихшыларға тән нақтылық тәсілмен құжаттық деректерді молынан пайдалана отырып, империя құрамындағы неміс халқының республикалық құрылымға біріккенге дейінгі бірнеше ғасырлық шежіресін шебер баяндайды.
Міне, осылай бір орталыққа шоғырланып, ұйып отырған ұлт, тұтас бір автономиялы республиканың халқы КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1941 жылғы 28 тамыздағы жарлығымен 24 сағатта депортацияланып, мылтықтың күшімен жер аударылды. Еділ жағалауынан күштеп көшірілген 497 841 неміс азаматтарының 420 мыңнан астамы Қазақстанға айдалды.
1920-1932 жылдардағы ақсирақ аштықтан жалпы санының 75 пайызын жоғалтып, сталиндік қу-ғын-сүргіннен тұралай селдіреген қазақ халқы жағдайының мүшкілдігіне қарамастан табиғи кеңқолтық, адалдығының арқасында жалаңаш-жалпы ашық аспан астында ұйлыққан халықтарды баспанасының бір бұрышына паналатып, жарты нанын бөлісті. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ұлы нәубетті бастан өткерген халықтар тағдырлас, мұңдас еді. Қазақ халқының сол бір сұрапыл да ауыр жылдардағы зор адамгершілік қасиеттерін, асқан бауырмалдылығын Қазақстанға зорлықпен қоныстандырылған барлық халықтар, оның ішінде немістер де барынша сезініп, шексіз құрметпен еске алып, ешқашан ұмытқан емес.
Қазақ халқының сол бір ауыр тарихи кезеңдердегі асқан адами бауырмалдылығына деген шынайы құрмет сезімі 1979 жылғы «Ақмола көтерілісі» кезінде немістер тарапынан айрықша сезілді. КОКП Орталық комитеті Саяси бюросының Қазақ КСР-нің құрамында Неміс автономиялы облысын құру туралы шешімін бірен-сараң болмаса, негізінен қазақстандық немістердің басым көпшілігі қолдаған жоқ. Сол кезде Целиноград қаласындағы Кеңестер үйінің жетінші қабатында «Фройншафт» газетінің журналистерімен көрші тұрып, қоян-қолтық араласып жүргенде оған талай рет куә болдық. Бұл туралы Амантай Кәкен «Шырғалаң» кітабында былай дейді: «Бұдан соң мәскеуліктер немістің билік басында жүрген азаматтары – Краснознамен аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы А.Браунмен, кеңшар директорлары А.Риммермен, Д.Бурбахпен сөйлесу үшін ауданға жүріп кетті. Кейін олармен сұхбаттасқан неміс басшылары: «Қазақстаннан автономия сұрағанымыз жоқ. Бізге жандарың ашыса, Еділ жағалауындағы республикамыздың шаңырағын қайта көтеріңдер, ал мұндағы жағдайымыз жақсы» деген тұрғыда жауап бергенін айтты».
Сонымен Қазақстанда неміс автономиялы облысының құрылатындығы шындыққа айналды. «Шырғалаң» атты кітапта бұл мәселе бұлтартпайтын тарихи құжаттармен дәлелденеді. Кітапта Саяси бюро мүшесі Ю.Андропов бастаған комиссияның 1978 жылы тамызда мәселені жан-жақты зерттеп, дайындаған құжаты, КОКП Саяси бюросының қаулысы, автономия туралы ереже түпнұсқада берілген. Сонымен бірге Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі президиумының Неміс автономиялы облысын құру туралы жарлығының, КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының жарлығының, Қазақ КСР-нің осы мәселеге байланысты шығарған арнайы заңының жобалары жарияланған. Маусым айында Ерейментау қаласына Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің екінші хатшысы А.Коркин бастаған арнайы комиссия келіп, болашақ автономияның аумағы мен басшы кадрларына дейін белгілеген. Амантай Кәкен нақты құжаттармен айқындағандай, Неміс автономиялы облысының орталығы Ерейментау қаласы болып белгіленіп, оның құрамына қазіргі Қарағанды, Көкшетау, Павлодар және Целиноград облыстарының құрамындағы бес ауданның аумағы берілген. Сонда Неміс автономиялы облысының жалпы көлемі 46 мың шаршы шақырым, халқы 202 мың адам болып белгіленген. Болашақ Неміс автономиялы облысының бірінші басшылығына А.Браун және А.Риммер тағайындалатын болыпты. Бәрі жан-жақты шешілген, келісілген. Тек енді Бас хатшы, КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының төрағасы Л.Брежневтің жарлыққа қол қою мәселесі ғана қалған.
Бірақ тарихта тұңғыш рет жарты әлемді жетпіс жыл бойы «ашса алақанында, жұмса жұдырығында» ұстаған қызыл империяның бұйрығы орындалмай қалды. Оны орындатпаған халық тегеуріні, 1979 жылы 16-19 маусым күндері Целиноград қаласында болған халық көтерілісі еді. Бұған дейін 1979 жылғы Целиноград оқиғасын тілге тиек еткендер «студент жастардың қарсылығы» деген мәселемен шектеліп келген. Амантай Кәкен өзінің осы бір тарихи сүбелі еңбегінде оны бүкілхалықтық қозғалыс деңгейіне көтеріп, «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған арқалы ақын, марқұм Хамит Ерғалиевтің мақаласынан алынған «Ақмола көтерілісі» деген пікірмен түйіндейді.
Азаттық аңсаған халқымыздың тәуелсіздік шежіресіндегі 1979 жылғы «Ақмола көтерілісінің» тарихи маңызын қысқа қайырыммен айтып жеткізуге болмас. Ойлап қараңызшы, «ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс» КОКП ОК Саяси бюросының сол шешімі жүзеге асып, Қазақстан аумағында Неміс автономиялы республикасы құрылып кетсе, не болатын еді? Онда бүгінгі біртұтас Қазақстан Республикасын көз алдымызға елестетудің өзі мүмкін емес. Автор «Шырғалаң» атты еңбегінде бұл мәселені былай түйіндейді: «1979 жылы немістер автономия алса, онан соңғы кезек ұйғыр мен кәрістікі еді. Олар да бұл мәселені күн тәртібіне шығаруға әзір болатын. Сөйтіп, Қазақ елі бір басында бәленбай автономиясы бар, соның салдарынан қанды қырғынның ошағына айналып отырған қазіргі Кавказия, яғни Қап тауына айналмас па еді?!.».
«Шырғалаңда» осындай зор тарихи маңызы бар көтерілісті кім ұйымдастырды, лектор Шапровтың сөзінен кейін көтерілген Целиноград ауыл шаруашылығы институтының студенттері Саяси бюроның шешімін өзгертетіндей осындай тегеурінді қарсылықты ұйымдастыра алар ма еді, деген сияқты сұрақтар төңірегінде көп пікір айтылады. Бірақ нақты түйін жасалмайды. Осы ретте өзім көзіммен көріп, басымнан өткерген бірер жәйтті айта кеткім келеді. 19 маусымда өтетін негізгі ереуілге дайындық барысында 16-18 маусым аралығында біз педагогикалық институттың жатақханасында халықты ереуілге шақырған транспоранттар мен үндеулер дайындадық. Сол күндері ереуілге шығатын студенттер звеноларға бөлініп, звенолар бригадаларға топтасты. Сонда студенттер өздеріне басшылық жасаған звено жетекшісінен артық ешкімді білмейтін еді. Екіншіден, 16 маусым күні орталық алаңдағы митингіден кейін Целиноград темір жол вокзалына дейін келіп, вокзал алдындағы алаңда тағы да митинг өткізілді. Сонда Целиноград стансасына келіп тоқтаған бірнеше пойыз жарты сағатқа кешіктіріліп, жолаушылардың митингіге қатысуына мүмкіндік жасалды. Вокзал алаңындағы митингі аяқталысымен ондаған бос автобустар келіп, студенттерді жан-жаққа таратып әкетті. Ал мұндай жан-жақты ойластырылған ұйымдастырушылық шараларының тек студенттердің ғана қолынан келе қоятын мәселе емес екендігін өздеріңіз де түсінерсіздер.
Жарты әлемде үстемдігін жүргізіп отырған мемлекет басшылығының шешіміне қарсы шыққан қозғалысқа қатысушылар тексерілмей, жауапқа тартылмай қалған жоқ. Оны осы ереуілге қатысушы ретінде мен де басымнан өткердім. Осы орайда сол кезде нағыз ұлтжандылық танытып, тағдырыма бей-жай қарамай қолұшын берген Целиноград облыстық партия комитетінің хатшысы Мағауия Есмағамбетова мен сектор меңгерушісі, марқұм Сабыр Сипатовқа қарыздармын. Целиноград қаласындағы ереуілге қатысушыларға тек Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Д.А. Қонаевтың «Бұл оқиға салдарынан бірде-бір адам зардап шекпейтін болсын» деген табанды нұсқауының арқасында қатаң жаза қолданылмады.
ХХ ғасырдағы халықтар түрмесіне айналған ұлы держава ұлттардың да, ұлыстардың да мүддесімен ешқашан санасып көрген емес. Кремль шешімі кеңестер құрамындағы халықтар үшін бұлтартпас қағида, бұлжымас заң болатын. Қазақстанда Неміс автономиялы облысын құру жөніндегі Саяси бюроның 1979 жылғы маусымдағы шешімі де бұлжымай орындалатын осындай пәрмен еді. Бірақ қасиетті жерін қастерлей білетін қазақ халқы ұрпағының ертеңі үшін тайсалмай қылышынан қан тамған Қызыл империяға қарсы шықты. Қарсы келгенде қанға бөктіретін тоталитарлық мәшиненің мұндай қарсылықты кешірмейтінін де білді. Бірақ тарих таразысы азаттық сүйгіш адал халықтың мүддесіне басымдық берді. Ғасырлар бойы Қазақ жұртының қасиетті мекені болған туған жеріміздің тұтастығы сақталып қалды. «Ақмола көтерілісінің» тәуелсіз Қазақстан Республикасының бүгіні мен болашағындағы тарихи да, саяси да маңызы осында. Ал Амантай Кәкеннің «Шырғалаң» атты кітабы сол айтулы оқиғаның шынайы да кемел шежіресін жасаған. Сөзімізді осы кітапқа пікір жазған белгілі неміс жазушысы Герольд Бельгердің мына сөзімен түйіндейік: «Убежден: и казахи, и немцы, и – возможно – русские будут благодарны за столь значительный и объективный труд журналиста и писателя Амантая Какена».
***
Бәрі жан-жақты шешілген, келісілген. Тек енді Бас хатшы, КСРО Жоғарғы Кеңесі президиумының төрағасы Л.Брежневтің жарлыққа қол қою мәселесі ғана қалған.
Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан».
