Ирандықтар

Жер шары картасында белгіленген Иран Ислам Республикасының мемлекеттік шекарасының сызығына мұқият назар аударатын болсақ, бұл мемлекет орналас­қан жер аумағы тікесінен отырған мысықтың бейнесін елестетеді. Ел жалпы көлемі 1 миллион 650 мың шаршы шақырымға жуық аса үлкен аумақты алып жатыр. Оның көп бөлігі таулы-тасты қыраттардан тұрады. Ауа райы жазда құрғақ әрі аптап ыстық, ал қысы суық болып келеді. Солай бола тұрса да, қыс маусымының өзінде елдің бірқатар аймақтарында суық ызғары сезілмейтін, табиғаты жайма-шуақ жерлер де кездеседі.

Жер шары картасында белгіленген Иран Ислам Республикасының мемлекеттік шекарасының сызығына мұқият назар аударатын болсақ, бұл мемлекет орналас­қан жер аумағы тікесінен отырған мысықтың бейнесін елестетеді. Ел жалпы көлемі 1 миллион 650 мың шаршы шақырымға жуық аса үлкен аумақты алып жатыр. Оның көп бөлігі таулы-тасты қыраттардан тұрады. Ауа райы жазда құрғақ әрі аптап ыстық, ал қысы суық болып келеді. Солай бола тұрса да, қыс маусымының өзінде елдің бірқатар аймақтарында суық ызғары сезілмейтін, табиғаты жайма-шуақ жерлер де кездеседі. 

Бұрындары Иран өзінің мем­ле­кеттік шекарасының батысында Иракпен, солтүстік-батысында Түр­­­киямен көрші және шекаралас еді. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін елдің солтүстік-батыс шекарасында жаңа көршілері – Армения мен Әзербайжан, солтүстік-шығы­сын­да Түркіменстан пайда болды. Ал шығысында Ауғанстан мен Пәкс­тан бар. Шекарасының жалпы ұз­ы­н­дығы 7,6 мың шақырымды құ­р­айды. Оның үштен бір бөлігіне жуы­ғы теңіз суы арқылы өтеді. Иран сондай-ақ Каспий теңізі мен Пар­сы және Оман шыға­нақ­та­ры­на «шомылып» жатыр. Бұларға жүк, оның ішінде мұнай тасымалдауда ерекше орын алатын Ормуз бұғазын қосыңыз. Сонымен қатар, Иран өзінің геосаяси жағдайына және қуатты экономикалық әлеу­е­тіне байланысты бірнеше стра­те­гиялық маңызды учаскелер – Парсы шығанағы, Каспий теңізі, Кавказ, Орталық және Оңтүстік Азияда елеулі рөл атқарады. Оның үстіне мұнайдың жалпы әлемдік қорының 10 пайызы, газдың 20 пайызы осы елдің аумағында шоғ­ыр­ланған. Міне, бұл Иран Ислам Республикасының халықаралық қо­­ғ­амдастықта саяси әрі эконо­ми­калық зор әлеуетке ие екендігін көрсетеді.

* * *

Егер жолыңыз түсіп, Иранға бара қалсаңыз, Парсы шығанағын кездейсоқ «Араб шығанағы» деп атаудан сақ болғаныңыз жөн. Өйт­кені, кейде газет-журналдарда, тіп­ті карталарда Парсы шыға­на­ғын «Араб шығанағы» деп жазу ұшы­расып қалады. Ирандықтар мұны өздерін қорлау, кемсіту деп қаб­ыл­дайды. Шығанақты сонау ежелгі замандардан келе жатқан тарихи атауы – «Парсы шығанағы» деген­ді ұнатады.

Әр халықтың күнделікті өмір-тіршілігі уақыты ағымына қарай ұстанатын өзіндік салт-дәстүрі болады. Иранға алғаш рет барған адам ондағы бұлжымас дағдыға ай­налған ұлттық мәдениеттің ере­к­­­шелігін бірден байқайды. Мысалы, ирандықтардың күнделікті жә­­не аптадағы бұрыннан қалып­тасқан тәртібін алайық. Елдің бар­лық өңірлерінде әрбір атқан таң мен күн тұрғындарды намаз оқуға шақырудан басталады. Страте­гия­лық нысандардан басқа мекемелер, офистер мен оқу орындары жылдың қай мезгіліне қара­мас­тан, бір уақытта ашылады және бір уақытта жабылады. Көптеген мұсылман елдері сияқты жұма Иранда да аптадағы жалғыз жек­сенбі күн болып саналады. Ал жұ­м­ыс аптасы сенбіден басталады. Сондықтан да бұл елде тіркелген шетел елшіліктерінің көпшілігі жұ­ма мен сенбі күндері жұмыс іс­темейді.

Иран географиялық жағынан Еу­ропа мен Азиядағы халық­тар­дың көші-қон жолына, яғни өрке­ниеттер тоғысына орналасқан. Өзі­нің мыңдаған жылдарды қам­тыған тарихында бұл елді гректер де, арабтар да, моңғолдар да, түр­іктер де жаулап алып, биліктерін жүргізген екен. Әрбір жаулап алу­шылық Иран мәдениетіне өзіндік жаңашылдық әкеліп отырған. Өз кезегінде ирандықтар олардың мә­дениетінің жағымды жақтарын өз өмірлеріне тиімді кіріктіру ар­қылы, оған ұлттық ерекше реңк қоса білді. Ал жаулап алушылар болса, иран мәдениетінің бірқатар элементтерін өз мәдениеттеріне де пайдаланды. Талай бас­қын­шы­лықтар мен небір қиындықтарды бастарынан өткізсе де, иран­дық­тар әркез өздерінің ұлттық ұқ­сас­тығы мен ұлттық дәстүрлерін сақ­тап, саяси және мәдени жағынан дербес дамып отырды.

 Өткен тарих алғашқы пошта жүйесі мен алғашқы салық салу жүйесі ирандық Ахеменидтер әу­летінің басқаруымен дүниеге кел­генін көрсетеді. Сонымен қатар, біз­дің заманымызға дейінгі 539-530 жылдардағы Ұлы Кирдің ци­линдрі (клиножазба құжат) осы елде жазылып, жария етілген деген деректер де бар. Ол құжатта адам­дардың бірін-бірі құрметтеу қағидаттары, діни төзімділік, мә­де­ниеттердің еркін қозғалысы се­кілді мәселелер айтылған көрі­не­ді. Бұл ескерткіштің адам құқығы тарихындағы тұңғыш хартия рет­інде қарастырылуы жайдан-жай емес. Өйткені, бүгінде оның түп­нұсқасы Британ музейінде сақ­тау­лы, ал көшірмесі БҰҰ-ның Нью-Йорктегі штаб-пәтеріне қойылған. Сондай-ақ ол 1971 жылы БҰҰ-ның ресми тілдеріне аударылды.

Иран өркениеті әлемге өсімдік шаруашылығы, мал шаруа­шылы­ғы, архитектура салаларына үлкен үлес қосуымен де танымал. Онда өсімдіктер мен жеміс-жидектердің түр-түрі өсіріледі және көптеген мемлекеттерге экспортқа шығары­лады. Тіпті, жабайы ешкі малы мен тауықты алғаш рет қолға үй­реткен өзгелер емес, осы ирандық ағайындар екен. Оның үстіне кір­піш құюды, жел диірменді, бас­пал­дақты пирамида жасауды ира­н­­дықтар ойлап тауыпты. Міне, бұ­ған ғасырлар бойы әлемде үлкен сұранысқа ие болып келе жатқан иран кілемдерін қосыңыз. Осы­ның барлығы еңбекқор Иран хал­қының ұрпақтан-ұрпаққа жал­ға­сып келе жатқан шығармашылық сабақтастығы мен қолданбалы өн­ер шеберлігінің нақты көрінісі бол­са керек.

*  *  *

Иран 1935 жылға дейін Персия деп аталған. 1979 жылғы ақ­пан­дағы Ислам төңкерісінен кейін бұл мемлекет ресми түрде Иран Ислам Республикасы деген атауға ие болды. Елдің мемлекеттік құ­ры­­лымы конституция бойынша ай­қындалған және ол биліктің үш тармағы – заң шығарушы, атқа­рушы және сот билігінен тұрады. Иранның конституциясы 1979 жылы қабылданған. Ал 1989 жылы президенттің өкілеттігін кең­ей­ту мақсатында негізгі заңға өз­герістер енгізілді, осыған байланысты премьер-министр лауазымы жойылды. Содан бері премьер-министр функциясын прези­денттің өзі атқаратын болды.

Ислам төңкерісінен кейін қаб­ылданған Иран конституциясында мемлекеттің түрлі институттары арасындағы билік бөлінісінің ара-жігі нақты көрсетілген. Бұл жеке жоғары лауазым иесіне немесе белгілі бір мемлекеттік құры­л­ымға шектеусіз билік берілмеуі тиіс деген қағидадан туса керек. Ел­де президент, парламент, жер­гілікті билік және сарапшы кеңесі тіке сайлау бойынша сайланады. Басқа мемлекеттерге қарағанда, мұндағы бір өзгешелік – сарапшы кеңесіне қатысты. Өйткені, бұл орган өз кезегінде елдің ең жоғ­а­ры қызметі лауазымындағы тұлға – Жоғарғы көсемді сайлайды, одан кейін олар Жоғарғы көсем­нің мемлекеттік мәселелер жөнін­дегі кеңесшісі ретінде жұм­ыс іс­тейді.

Жоғарыда атап өткеніміздей, Жоғарғы көсем мемлекеттің ең жо­ғары басшысы болып табылады. Ол шариат пен мұсылмандық теологиясын жетік меңгерген тұл­ға болуы тиіс. Сондай-ақ оның бас­шылықта болу мерзімі шектелмеген, яғни мерзімі ел конституциясында көрсетілмеген. Иран­ның бұрынғы көсемі аятолла Р.М.Хо­мейни қайтыс болған соң, 1989 жылы жаңа Жоғарғы көсем болып аятолла Сейед Али Хаменеи сайланды. Ал Иран Ислам Рес­публикасының конституция­сы­­на сәйкес Жоғарғы көсемнің құ­зыретіне мемлекеттегі және қо­ғ­амдағы қызмет мәселелерінің бар­лығы кіреді десе де болады. Мысалы, ол Иран қарулы күштерінің жоғарғы бас қолбасшысы ретінде соғыс жариялап, азаматтарды жап­пай әскери жұмылдыруға шақы­руға құқығы бар. Сонымен бірге, парламенттің немесе жоғарғы сот­тың шешімі бойынша, егер пре­зиденттің теріс әрекеттері дәлел­денген жағдайда оны биліктен шеттете де алады. Жоғарғы көсем, сондай-ақ елдің бұлардан басқа да ресми тұлғаларын қызметке таға­й­ындау және қызметтен босату құ­қығына ие.

Иранның мемлекеттік билік құ­рылысында қарама-қайшылық тұс­тар да байқалып қалады. Мәсе­лен, бір жағынан, бұл мемлекет өздерінің конституциясы бойынша Ислам республикасы саналады. Екінші жағынан, өздерінің сол конституциясында елдің мемле­кет­тік құрылысы «Велаят-е факих» қағидаттарымен басқа­рыла­тындығы белгіленген. Осы қағи­даттарға байланысты мемлекеттің жоғары билігінің барлығын дерлік халық сайламаған Жоғарғы көсем жүзеге асырады. Оның үстіне де­мо­кратиялық жолмен сайланған билік органдары мен құрылымдар – парламент, президент, басқа да құрылымдардың жетекшілерін Жо­ғарғы көсем тағайындайды. Ал пре­зидентке атқарушы билік ор­ган­дарына басшылық жасау жүк­телген.

Иран Ислам Республикасы мем­­лекеттік статистика орталығының ресми мәліметтеріне қарағанда, өткен жылдың соңына қарай бұл елдің халқының саны 75,6 миллион адамды құраған. Тұрғын­дар­дың жылдық өсу қарқыны – 1,4 пайыз. Астанасы – Теһран қала­сында 13,4 миллионға жуық адам тұрады. Мемлекеттік тілі – парсы тілі. Соңғы жылдары сайлау­шы­лардың сайлауларға қатысу бел­сен­ділігі бұрынғыға қарағанда арта түскендігі байқалады. Мысалы, 2009 жылғы маусымда өткен пре­зиденттік сайлауға 46,5 миллион ирандық қатысқан. Бұл сайлаушылар тізіміндегі сайлаушы­лар­дың 85 пайызы екен. Сарапшылар мұны рекордтық көрсеткіш деп бағалады.

Ал Иран Ислам Республи­касы­ның қарулы күштеріне келсек, бар­лық әскерилер саны 1 миллион адамға жуықтайды. Бұл Иранның Таяу және Орта Шығыстағы мемлекеттерге қарағанда, әскер саны едәуір көп ел екендігін білдіреді. Сондай-ақ олардың қарулы күш­терінің өзі құрылымдық ұйым­дас­тырылуы жағынан да көпшілік елдерден ерекшеленетіндей. Мысалы, қарулы күштерінің құрамында бір-біріне тәуелсіз екі әскери құ­ры­лым – тұрақты армия және ис­лам төңкерісін қорғаушы корпус қыз­мет етеді. Тәуелсіз болатын себебі, осы екі әскери құ­ры­лымның әр­қай­сысының жеке-дара құр­лық­тағы әскері, әскери-әуе күш­­тері жә­не әскери-теңіз күш­тері бар.

Ал елдің Жоғарғы бас қол­бас­шысы Иран қарулы күштеріне қорғаныс министрлігі арқылы емес, қарулы күштердің барлық құрамалары мен бөлімдерін бас­қаратын әскери жоғары орталық орган – бас штаб арқылы жетек­шілік жасайды. Қорғаныс минис­трлігі сондай-ақ әскердің жауын­герлік қызметтеріне де тікелей қатыса алмайды екен. Минис­тр­лік­ке әскери құрылыс, әскери бюд­жетті әзірлеу, қорғаныс өнер­кәсібін қаржыландыруды қадаға­лау, жоспарланған қару-жарақ түр­лерін сатып алу, әскери қыз­мет­шілердің мүдделерін қорғау, яғни олардың құқықтық, медициналық, сақтандыру және зейнетақымен қам­тамасыз ету мәселелері жүк­тел­ген.

* * *

Егер Иранға баруға ниет­тен­сең­із, жалпыұлттық авиатасымалдаушы «Иран эйр» ком­пания­сы­ның қызметін пайдалануға кеңес берер едік. Себебі, ұшақ бортына кірген сәтте-ақ сіз ерекше бір жылылықты сезініп, стюардес­са­лар­дың жоғары талап деңгейінде көрсеткен қызметіне тәнті боласыз. Ұшақ әуе кеңістігіне көте­рі­ліп, қалыпты биіктікті бағын­дыр­ғаннан кейін стюардессалар та­ғам­ның үш-төрт түрін ұсынады. Олардың ішінде міндетті түрде дәмі тіл үйіретін ирандық аспаздар дайындаған ұлттық тағам болады. Жолаушылардың басым көп­­шілігі соған тапсырыс беріп жа­тады. Өйткені, ирандықтар асханасы дәмді тағамның түр-түрін дайындаумен де кеңінен танымал. Бұл компания, сондай-ақ өткен жылы Иран аумағына келетін жолаушылар үшін тегін алып жү­ре­тін қол жүгі салмағының нормасын 35 килоға дейін көбейтті.

Теһрандағы Имам Хомейни атын­­дағы халықаралық әуежай пайдалануға берілгенге (2007 жылы) дейін жолаушыларға Мехрабад әуежайы ғана қызмет көрсетіп келген еді. Ол әуежай шағындау және қазіргі заман талабына онша сәй­кес келе бермейтіндіктен, жол­ау­шыларға қызмет көрсетуде проблемалар да туындап жататын. Әсі­ресе, жолаушыларды сағаттап кезекке тұру мезі ететін-ді. Ал әлем­дік үлгіде салынған жаңа әуе­жай­дың пайдалануға берілуі ішкі және сыртқы бағыттарға ұша­тын жолау­шыларға қызмет көрсетулерді едә­у­ір жақсартты. Қазіргі кезде жаңа әуежай халықаралық бағыттарға сапармен баратын жолаушыларға, ал Мехрабад әуежайы тек елішілік бағыттардың жолаушыларына қыз­мет көрсетеді.

 Ұшақ арқылы Иран аумағына алкогольді ішімдіктер алып кіре­міз деп әсте де ойламаңыз, оны мүл­де естен шығарғаныңыз жөн. Өйт­кені, оған қатаң тыйым са­лын­ған. Кеденнен жасырын түрде спирт­ті ішімдіктер алып өту қыл­мыс болып табылады. Сонымен қатар, бұл елге қоғамда жағымсыз әсер тудыруы мүмкін нәрселер бей­неленген ойын карталарын, баспа өнімдерін, фото-суреттерді де кіргізуге болмайды. Нақтырақ айтқанда, кеденнен алып өтетін баспа өнімдері мен фото-суреттерде құшақтасқан әйел мен ер­кектің, сондай-ақ ашық-шашық киін­ген қыз-келіншектердің бей­несі болмауы тиіс. Ондайлар қо­ғамға жат бұйымдар немесе жария­ланымдар ретінде тәркіленеді.

Сонымен, кедендік ресім­деу­ден өтіп, сыртқа шықтыңыз дейік. Біреулер күтіп алса, жақсы. Ал күтіп алмаса ше? Бұған алаң­дау­дың ешқандай жөні жоқ. Әуежай жанындағы такси диспетчерлігіне барып, баратын жеріңіздің мекен-жайын немесе қонақ үйдің атауын айтсаңыз болды, тұмсық тірескен таксилердің біріне отырғызып жі­береді. Бұл маңға біздің әуе­жай­лар мен вокзалдардағыдай «такси, такси» деп, келген жолау­шы­лар­дың алдын орағытатын «бомбилаларды» мүлде жолатпайды.

 Ел астанасы Теһранда, ірі қа­ла­лары – Мешхед, Исфахан, Тебриз, Ширазда көп қабатты тұр­ғын үйлер мен ғимараттар, сон­дай-ақ екі-үш қабатты коттедждер көп кездеседі. Осының өзі иран­дықтардың, бізше айтқанда, жер үйлерде тұрғанды ұнататындығын байқатады. Мұндағы бір ерек­ше­лік – коттедждердің архитек­тура­лық сыртқы көрінісі қарапай­ым­дау болып келеді. Ал есік-тере­зе­лерінің әрленуінде ұлттық нақыш басым. Сондай-ақ олар қалаларда да, ауылдық елді мекендерде де үй аулаларында бау-бақша өсіріп, оны баптауға ерекше мән береді. Шаңы шығып, бос жатқан үй ауласын кездестіре алмайсыз. Міне, бұл да ирандықтардың еңбекқор, жалқаулыққа жаны қас халық екенін көрсетіп тұрғандай.

Осы тұста айта кетейік, иран­дықтардың үйіне аяқ киіммен кіру әдепсіздік болып саналады. Оны табалдырық алдында міндетті түр­де шешуіңіз керек. Әсіресе, әйел­дердің өзімен бірге жұқа шұлық алып жүргені жөн. Себебі, жал­аң­аш аяқ пен жеңсіз қос білек қолай­сыздық тудырады, үй иесі мен келген қонақтарды сыйламағандық деп есептеледі. Жалпы, Иран елін­де әйел затының тобықтан жоғары киім киіп, ашық-шашық жүруі, басына орамал байламауы мұсыл­ман­дыққа жат әрекет болып табылады. Тіпті, мүйізі қарағайдай Батыс елдері дипломаттарының зай­ып­тарының өздері көшелерде, қа­былдауларда, тіпті мейрамханаларда бастарына жеңіл орамал тағып, етек-жеңін қымтап жүреді.

*  *  *

Ирандықтардың күнделікті өм­і­рінен көпшілігімізді таң-тама­ша қалдыратын бірқатар қарама-қай­шылықтар да көзге ұрып тұрады. Мысалы, ғимараттарға кіретін немесе қоғамдық көліктерге мінетін есіктерге қатар келіп қалсаңыз, олар кішіпейілдік танытып, алдымен сіздің өтуіңізді қайта-қайта өтінумен болады. Сіз кірмейінше, есікке ентелеп ұмтылмайды, көлік басқышына аяқ та салмайды. Мұн­дай сыпайылық әлемдегі ұлт­тар мен ұлыстардың көпшілігінде кездесе бермейді. Бірақ автокөлік немесе мотоцикл жүргізуші иран­дық рульге отырғанда, атқа мінген қазақтардай арқасы қозып кететін сияқты. Көше қиылыстарында, кеп­­­телектерде жол қауіпсіздігі ере­желерін онша көп сақтай бер­мейді. Әсіресе, МАИ қыз­мет­кер­лері жоқ жерлерде бір-біріне жол беруді мүлде ұмытып, бірінші болып өтуге ұмтылады. Бұған реніш білдіріп, айқай-шу шығарып, жаға жыртысып жатқан тағы ешкім жоқ. Солай бола тұрса да, Иранда екі рет болып, қала көшелерін жаяу да, көлікпен де аралаған кезде бірде-бір жол-көлік оқиғасы кез­дес­педі. Сол сүйсіндірді, сол таң­қалдырды, сол ойландырды.

Иран халқының қоғамдық өмі­р­ін­дегі тағы бір ерекшелік – ұжымдық мәдениеттің тереңнен тамыр тартуы дер едік. Олар өзге біреудің кем-кетігі мен олқы­лы­ғына назар аудармауға әдеттенген. Оның есесіне ирандықтар ел іші­н­­дегі саяси сипаттағы ұстанымдар мен көзқарастар өзгешелігіне қа­р­а­мастан, отандастарының басына түскен қайғы-қасіретті бүкіл елге ортақ деп қабылдап, қолдан ке­ле­тін көмектерін көрсетуге дайын тұрады. Мұндай кезде көзқарас алуандығы кейінге ысырылып, қи­ы­н­дықты жеңу алдыңғы орынға шығады. Жалпы, олар үшін елін, жерін қорғау, сондай шақта жұ­ды­рықтай жұмылу ежелден қа­л­ып­тасқан дәстүр іспетті. Міне, бұл Иран халқының өз елінің басына түскен талай-талай қиын­дық­тар­ды жеңу жолында ұйымшылдық танытып, патриоттық сезім се­к­іл­ді асыл қасиетті бойларына мық­тап сіңдіре білгенін көрсетсе керек.

Тарихы тереңнен бастау алатын бұл ел өткен ғасырларда талай рет жойқын табиғат апаттарына ұшырап, сан мәрте шетел бас­қыншыларының өктемдігіне душар болғаны тарихтан белгілі. Қан­шама рет жермен жексен болып қиратылып, күлге айналып жатса да, әр кез қайта түлеу, қайта өркендеумен болды. Осындай сан қилы қиындықтарды бастарынан кешірген ирандықтар бейбітшілік пен достықты жоғары бағалайды, төбелес пен кикілжіңдерден бойларын аулақ ұстауға тырысады. Біреуге дауыс көтеру, біреуді ба­ла­ғаттау, зорлық көрсету деген олар үшін жат әрекет. Сондықтан болса керек, елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайы ауыр деген қалалар мен елді мекендердің өзінде де қылмыс өте сирек кездеседі.

Мақаланы мына бір деректермен түйіндесек: тарихшы-ғал­ым­дар Иранның таулы қыраттарынан табылған қазбалар бойынша, мұн­да бұдан 800 мың жыл бұрынғы палеолит дәуірінде адамдар өмір сүрген деген болжам жасап отыр. Бұл Иран аумағында біздің зама­нымызға дейінгі екінші мың­жыл­дық­тың соңында көшпелі арий­лер­дің тұңғыш тайпасы пайда болғандығын білдіріп тұрғандай.

Жасыратыны жоқ, талай мәрте жойқын зілзаланы, сұм соғысты, басқа да қиындықтарды бастарынан кешірген ирандықтар бүгінде де бір «салқындықты» сезініп отыр. Егер де солай бола қалса, өткен тарих көрсеткендей, ол ауыртпалықты да көтерер, уақыт өте бойларын тіктеп, қайта өркендеу жолына да түсер.

Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ,

«Егемен Қазақстан».