Ұлы дала төсіндегі ғасырларлар тастаған іздің барлығы да «мың өліп, мың тірілген» қазақтың тарихымен байланысты еді. Бабаларымыз тарихын тасқа жазып кеткен десек те, жел мен күн тиген тастың өзі де мүжіледі. Уақыт өткеннің бәрін алдағы күнге апара бермейді, ұмыттырады.
Адамзат өркениеті көрінісінің бірі архивтің пайда болуы тарихымызды уақыт шаңынан қорғады. Жеріміз бен халқымыздың өткеніне, дара тұлғаларымызға қатысты көптеген мәлімет асылдың шашылған сынығындай болып, сырт елдердің архивінде жатыр. Қостанай мемлекеттік облыстық архивінде елдің, жердің өткеніне куә құжаттар тек 1919 жылдан бергі уақытты ғана қамтиды. Бұл халқымыздың сонау ғасырлар қойнауына бастайтын тарихына қарағанда теңіздің тамшысындай дүние емес пе? Аға буынның айтуынша, ғасыр басында лаңдатып, жүрген жерін қырып-жойып өткен Колчак армиясы Қостанайдағы архивті өртеген, шашқан дейді. Құнды құжаттың барлығын алып кеткен деген де мәлімет бар. Одан кейінгі бірнеше жыл бойы құрылымдық өзгерістерге байланысты облыстың деректі құжаттары Солтүстік Қазақстан архивіне өткізіліп отырды. Ең өкініштісі, халқымыздың рухани бәйтеректерін берген Қостанай өңіріндегі архивтерден Шоқан, Ыбырай, Алаш арыстары секілді бірегей тұлғаларға қатысты құжаттар табу қиын. Олардың Ресейдің Қазан, Мәскеу, Санкт-Петербург, Орынбор, Челябі секілді басқа да қалаларындағы архивтерде жатқаны да белгілі.
Ал біздің білмейтініміз қаншама десеңізші?.. Тіпті Қостанай қаласына қатысты құжаттар да Санкт-Петербург, Мәскеу архивтерінде жатыр. Ресей империясының боданында болған 300 жыл қазақтың өз жоғын жоқтауына да шамасын келтірмеді. Отарлық сана өз жерінің қойнауындағы байлығын да, өз ұлдарының тектілігін де өгейсітті. Өткенге салауат. Тәуелсіздіктің келуімен қамыттан босаған сана да жоғын түгендеумен келеді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен жүзеге асқан «Мәдени мұра» бағдарламасы арқылы қыруар іс тындырылды. «Рухани жаңғыру» бағдарламасы да халқымыздың өткенін мақтан тұтып, барын бағалауға, көнені жаңғыртуға ұмтылдырады. Нұрсұлтан Әбішұлының «Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалық мақаласында архив мәселесі дер уақытында көтерілді. Көп жұмыс «Архив-2025» жетіжылдық бағдарламасын күтіп жатқандай еді. Тарихымызға қатысты көптеген мәліметтер сырт елдер архивіндегі сөрелерде шаң басып жатыр, олар жеткілікті зерттелмеген. Тарихшылар зерттелген құжаттардың қай архивте жатқанын білгенмен, оның түпнұсқасы елге әкелінбеген. Мысалы, кемеңгер ағартушы Ыбырай Алтынсаринге қатысты құжаттардың түпнұсқасы Қазанда жатыр. Ал оны неге өз архивімізде сақтамаймыз?
Арысын айтпағанда, ХХ ғасырдың өзінде Ұлы даланың төсі не құқайды көрмеді дейсің? Сол оқиғаларға қатысты құжаттар Ресейдің Қостанаймен көрші Челябі, Екатеринбург, Орынбор, одан қалды Том, Омбы, Мәскеу мен Санкт-Петербург, Подольск және басқа да қалаларындағы архивтерде жатқаны аян. Осы жағдайлардың барлығын қорыта отырып, жақында облыстық ақпараттандыру, мемлекеттік қызметтер көрсету және архивтер басқармасы құрамына архившілер, тарихшылар, өлкетанушылар және журналистер кіретін жұмыс тобын құруға пәтуаласты. Басқарма мамандар мен ғалымдардың басын қосып, «дөңгелек үстел» өткізгенде жұмыс тобының құрамы да бекітілетін болады. Жұмыс тобы алдымен шетелдік және отандық архивтердегі құжаттардың тақырыбын анықтап, оларды уақытына, маңызына қарай талдап, бөлу үшін егжей-тегжейлі жұмыс жүргізеді. Сонымен қатар бұл жобаны қаржыландыру, шетелдік архивтерден маңызды құжаттарды сатып алу мәселелерін анықтау да шешімін табады деп ойлаймын.
Біз сырттағы архивтерден тарихымызға қатысты құжаттардың түпнұсқасын, көшірмесін елге жеткізу жұмыстарын үш кезеңмен жүзеге асырамыз. Бірінші кезеңде Ресей Федерациясының өзімізге іргелес Челябі, Орынбор, Екатеринбург, Қорған және одан әрірек Омбы, Том, тағы басқа қалаларындағы архивтерімен ынтымақтастық туралы меморандумдар жасаймыз. Аталған қалалардағы архивтерде не бар, не жоғын анықтау да осы кезеңнің еншісі болады. Одан кейінгі кезеңде Мәскеу мен Санкт-Петербургтегі, Татарстан, Башқұртстандағы құжаттарды анықтау мен оларды сатып алу жөнінде жұмыстар жүргізу тұр. Үшінші кезекте Түркия, Иран, Қытай, Еуропа елдерінің архивтерінде де Қостанай-Торғай өңіріне қатысты құжаттарды іздестіруді қолға аламыз.
Жалпы, Ресей архивтерімен жұмыс істеу тәжірибесі бізде бұрыннан бар. Біз 1999 жылдан бастап бұл елдегі, әсіресе, шекаралас облыстардағы архивтермен байланыс орнаттық. 2001-2004 жылдар ішінде Омбы, Челябі, Екатеринбург қалаларындағы архивтерден Қостанай өңірінің ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы тарихына қатысты бірсыпыра құжатты анықтап, олардың көшірмесін алдық. 2013-2017 жылдар аралығында Мәскеудегі, Татарстандағы әріптестермен байланыс орнаттық. Енді нақты жоспар, бағдарлама бойынша осы жұмыстар жемісті жалғасын табарына сенемін.
Алдымызда «Архив-2025» бағдарламасы бойынша өте ауқымды жұмыстар тұр. Оған дайындық та керек. Соған орай Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы жарық көрісімен оны жұртшылыққа таныстыру ісін біз де қолға алдық. Көпшіліктің бірнеше рет басын қосып, мақаланы талқыладық. «Қостанай облысының үздік архив қызметкері» атты байқау өткіздік. Бүгінде архивтерде, қоғамдық мәдени орындарда «Елбасы Қостанай жерінде», «Тобылдағы қалашық», «Уақыт тереңінен» атты фотоқұжаттық көрмелер мен тақырыптық экспозициялар жасау ісі жалғасып жатыр. «Қостанай өңірінің танымал адамдары» атты серия бойынша «Еңбек сіңірген дәрігерлер» атты көрме дайындалып жатыр.
Елбасы мақаласынан бастау алған иігілікті іс тек архив қызметкерлерінің жұмысымен бітпейді. Бұл тарихшы ғалымдардың, өлкетанушылардың, халқымыз бен Отанымыздың тарихына жай қарай алмайтын тағы басқа да зерттеушілердің жұмыла көтеруімен, тиянақты еңбегімен жүзеге асады.
Салтанат ТАСШАНОВА,
Қостанай облыстық ақпараттандыру, мемлекеттік қызмет көрсету және архив басқармасының бөлім басшысы
