Аңыз бойынша Бегім ана күмбезі шамамен Х-ХІІ ғасырлардан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Қазіргі Қызылорда облысы, Арал ауданы, Жаңақұрылыс ауылынан оңтүстікке қарай 35 шақырым жерде. Аңыз желісі бойынша баяғыда Қарабура әулиенің Бегім атты жан дегенде жалғыз, аса көрікті қызы болыпты. Ақылына көркі сай Бегім сұлуға Санжар сұлтанның көзі түседі. Көп ұзамай екеуі шаңырақ құрады. Бірде сұлтан аңға шығып бара жатып, қанжарын үйінде ұмыт қалдырғанын біліп, алып келуге қасына ертіп шыққан құлын жұмсайды. Құл сұлтанның тапсырмасын үй сыртындағы ханымға жеткізеді. Аз-кем уақыт өткен соң үйдің жабдығынан қанжарды ұсынған ханымның аппақ білегі мен саусақтарына құлдың көзі түсіп естен тана құлайды. Қайтып есін жиғанша едәуір уақыт өтеді. Құлдың мұншалықты кешіккеніне ашуланған сұлтан қаһарын төгеді. Аяқ астынан не дерін білмей қалған құл ханымға жала жауып: «Бәріне ханым кінәлі, қанжарды ала бергенімде, опасыз ханым қолымнан ұстап жібермеді», дейді.
Сұлтан сапарын қойып, ордасына оралады. Істің ақ-қарасын ашпай, Бегім сұлуды зынданға тастайды. Ол қатыгездік пен әділетсіздіктің, жалған жаланың құрбанына айналып жатқанда, оған араша болатын адам табылмайды. Зынданда жатып әбден қалжырап, көзі ілінгенде түсіне әкесі кіріп: «Балам еріңе шыныңды айт. Адал болсаң, Алла тағаланың жәрдемі тиеді. Тән жарасы да, жан жарасы да жазылады», деп ғайып болады. Сол түні Қарабура әулие Сұлтан Санжардың түсіне енеді: «Шырағым, сен де бір балам едің, істің ақ-қарасын анықтап, жаза қолданбайсың ба? Жазықсыз жанды жәбірлеу – ауыр күнә. Адалдыққа араша түспегендерді жылан жұтады», деп ғайып болады. Ұйқысынан ояна сала Санжар зынданға нөкерлерін жібереді. Ал тар қапаста отырған Бегім сұлу бәз баяғы қалпында, ел-жұрт таң-тамаша қалады.
Іңір түскенде аспаннан бір мес құлапты. Ғайыптан құлаған ол местің ішінен шыққан жыландар кент тұрғындарының түбіне жеткен. Қатыгездік пен әділетсіздіктің куәсі болған Бегім сұлу кейін осы күмбезді салдырыпты. Жарықтық қалған жұмбақ ғұмырын осы күмбезде өткізген деседі.
Мұнараны 1979 жылы Қазақстан Тарихи және мәдени ескерткіштерін қорғау қоғамының жетекшісі Ә.Оспанов зерттеді. Мұнара шикі кірпіштен құйылған. Биіктігі 10,5 метр. Жоғарыға қарай сәл қусырыла келген, сегіз қырлы призма пішінді төбесі пирамида болып біткен.
Мұнара ескерткіш үшін әлде белгі беруге, қарауыл қарауға арналып салынуы да мүмкін деген болжам бар.
Қазақстан жерінде мұндай мұнаралар көп кездеспейді. Ал Орта Азияда мүлде жоқ. Бірақ «Мұнаралы кесене» деген атаумен белгілі осынау ескерткіштер Иран, Түркия, Әзербайжанда кең тараған. Бұл жағдай осы елдерге Арал аймағынан түркі тайпаларының ығысып баруына байланысты болуы мүмкін деген болжам алдыңыздан шығады. Бұл мұнара 1989 жылы өңдеуден өтті.
Сапарбай ПАРМАНҚҰЛ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ
