Ұлттың шынайы ұлылығы әрдайым тәуелсіз әрі қуатты мемлекет құру үдерісінде көрініс тауып келді. Тарихи қауіп-қатерлерге толы қилы кезеңдерде жетістікке жету бақыты жер бетіндегі мыңдаған этностардың аздаған бөлігіне ғана бұйырды. Бүгінде әлем бойынша екі жүздей егеменді ел бар. Солардың ішінде ондаған мемлекет қана геосаяси күшке ие болып, экономикасын өркендете алды.
Қиын-қыстау кезеңнен өткен бұл таңдаулы халықтар өздерінің болаттай берік болмысын қалыптастырып, күш-қуатына деген нық сенімге ие болды. Ал әрбір азаматтың тарихи маңызы зор мемлекет құру ісіне атсалысуы олардың бойында ұлттық мақтаныш сезімін ұялатып, береке мен бірлікке бастады.
Сонымен қатар әлем тарихы кез келген елдің қарқынды әрі табысты дамуы ұлт көсемдерінің өз дәуіріндегі жоғары стратегиялық міндеттерге және мүмкіндіктер мен қауіп-қатерлердің ауқымды деңгейіне барабар ерен еңбегінсіз ешқашан жүзеге аспайтынын нақты дәлелдеп берді. Тіпті олар әрдайым жаһандық даму көшбасшылары болып саналатын халықтардың барлық маңызды жетістіктері мен жеңістеріндегі шешуші факторлардың бірі ретінде танылды.
Сондықтан тарихтың бетбұрыс сәттерінде биік белестерді бағындыру үшін халқын рухтандырып, болашаққа жол көрсете алатын ұлт кемеңгерін дүниеге әкелген елдер ғана бақытты өмір кешеді.
Ұлттық рухты оятып, мемлекеттілігімізді жаңғырту миссиясы қазіргі жаһандық саясат сардарларының бірі – Нұрсұлтан Назарбаевтың еншісіне тиді. Оның тұғырлы тұлғасы ғасырлар бойы бақытты ұрпағымыз үшін темірқазықтай жол сілтеп тұрады.
Тәуелсіздік таңы атқан кезде халқымыз жаңа Қазақстанның негізін қалап, қалыптастыруды дәл осы азаматқа сеніп тапсырды. Уақыт осынау маңызды таңдаудың дұрыстығын дәлелдеді.
Оның шынайы егемендіктің негізін қалауға, тиімді экономиканы қалыптастыруға, үйлесімді қоғам құруға және ұлт тарихының жаңа кезеңіндегі ел дамуының басымдықтарын анықтауға бағытталған көпқырлы қызметінің мазмұны мен мәні Қазақстанның Тұңғыш Президентін қазіргі мемлекеттігіміздің негізін қалаушы әрі ұлттың нағыз көшбасшысы ретінде мойындау үшін салмақты дәлел болады.
Нұрсұлтан Назарбаевтың тарихи феномені ұлттың жасампаз әлеуетін үйлестіріп, әлемде «Қазақстан барысының секірісі» деген атауға ие болған жарқын болашаққа ұмтылу үшін бүкіл қоғамды жұмылдыра алуымен ерекшеленеді.
Нақты істерді атқаруды, барлық жүйеде орнықтылықты сақтауды, стратегиялық жоспарлау мен кезең-кезеңмен дамуды көздеген Елбасының мұндай прагматикалық ұстанымы отыз жылға жуық уақыт ішінде еліміздің мемлекет құрып, таңғаларлық нәтижеге қол жеткізуіне мүмкіндік берді. Қоғамның барлық саласындағы үздіксіз трансформация үдерісі мен маңызды әрі жүйелі реформалардың арқасында дүние жүзі «Қазақстанның кереметі» жөнінде айта бастады. Әрине мұны жасаған да, авторы да – Нұрсұлтан Назарбаев.
Бүгінде мемлекеттік басқару мен көшбасшылықтың халықаралық теориясында ұлттық жаңғыру мен эволюциялық өзгерістердің жаңа әрі табысты үлгісі жасалды деп нық сеніммен айта аламыз. Бұларды ауқымдылығы жағынан Жапонияда Мэйдзидің, Түркияда Ататүріктің, АҚШ-та Франклин Рузвельттің, Германияда Людвиг Эрхардтың, Сингапурда Ли Куан Юдің, Қытайда Дэн Сяопиннің реформаларымен салыстыруға болады.
Көптеген беделді сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстанның Тұңғыш Президенті өз халқының өсіп-өркендеуі және игілігі үшін қалтқысыз қызметімен, саяси көрегендігімен және бірегей стратегиялық ойлау жүйесіндегі айқын талантымен ерекшеленген әлемнің аса көрнекті мемлекет қайраткерлерінің қатарына кіреді.
Ұлы дала сан ғасырлық ұйқыдан оянып, қайтадан жүздеген жыл бұрынғыдай әлемдік дамудың алдыңғы сапына шығуға ұмтылған кезде саяси көшбасшылықтың осындай сапасы мен тиімді стилі ғасырлар тоғысында аса қажет еді.
Шынайы көшбасшылар бүгінгі күнмен өмір сүрмейді және конъюнктуралық категориялар тұрғысынан ойламайды. Уинстон Черчилльдің саясаткерлер келесі сайлау туралы, ал мемлекет қайраткерлері келешек ұрпақ жөнінде толғанады деген ұлағатты сөзі бар. Нұрсұлтан Назарбаев күрделі де қиын жағдайларда үнемі батыл қимылдап, нақты шешім қабылдады. Жауапкершілікті өзіне алып, ұлттық стратегиялық жоспарлау ісінің көкжиегін үздіксіз кеңейтті.
Осы жылдары ол мемлекет құрылысының күрделі міндеттерін шешудің оңтайлы жолдарын табу үшін қарқынды әрі зияткерлік тұрғыдан үздіксіз ізденісте болды. Соның нәтижесінде өзекті ойлар мен мазмұнды мәтіндер, перспективті жобалар мен идеялар, өмірге қажетті бастамалар мен бағдарламалар дүниеге келді. Олар тәуелсіз Қазақстанның дәйекті дамуы және орнықты ілгерілеуі үшін сенімді негіз қалады.
Н.Назарбаевтың инновациялық формулалары мен бірегей жаңғыру логикасының доктринасы алты негізгі бағытпен – оның саясатының жүйе құраушы діңгектерімен сәйкес келеді. Бұлар егеменді мемлекеттің және ұлттың жылдам қалыптасу үдерісінде ішкі тепе-теңдік пен белгілі бір қарқынды қамтамасыз етеді.
Елбасының концептуалды моделінің осы «алты алтын ережесі» аясында оның бүкіл маңызды жетістіктері, аса ауқымды жұмыстары және жаңа жаһандық әлемдегі қуатты әрі бәсекеге қабілетті Қазақстанды құру жөніндегі зор күш-жігері айқын көрінеді.
І. Қайта жаңғырған мемлекеттілік
Бүгінде, ХХІ ғасырдың екінші онжылдығының соңында, Қазақстан бүкіл әлемге қалыптасқан әрі жарқын болашаққа ұмтылған мемлекет ретінде танылды. Еліміздің өскелең ұрпағы осы жағдайды тарихи оқиға және берік болмыс ретінде қабылдайды. Бұл – негізінен әділетті. Бірақ біз тәуелсіздігіміздің бастауында кім тұрғанын және қалыптасудың аса маңызды жылдары оның темірқазығы кім болғанын әрдайым есте сақтауымыз қажет. Кезінде алып «қызыл империяның» «жарықшақтарының» бірі болған Қазақстан бірте-бірте мықты өңірлік державаға айналды.
Еліміз Нұрсұлтан Назарбаевтың аса көреген басшылығының арқасында өзінің даму жолын айқындап, қайталанбас ұлттық бірегейлікке қол жеткізу үшін күрделі кезеңді бастан кешіргенін ұмытпауымыз керек. Өткен ғасырдың 90-жылдарының басында жаңа егеменді еліміздің негізін қалау және экономиканың тиімді нарықтық үлгісін қалыптастыру барысында күрделі әрі жаппай етек алған көптеген проблемаларға тап болдық. Халқымыздың көпшілігі не істерін білмеді. Әлеуметтік сала тоқырап қалды. Ал халықаралық деңгейде бізді терра инкогнито деп қабылдады.
Еліміздегі ауыр әлеуметтік-экономикалық дағдарыс және қоғамдық сананы сапырылыстырған өзгерістер жас мемлекетіміздің болашағына қатысты көптеген пессимистік пікірлердің таралуына әкеп соқтырды.
Бәріміз үшін сындарлы болған осы кезеңде тәуелсіз Қазақстанның бас архитекторына әрі идеялық тұрғыдан дем берушісіне айналған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың зор саяси таланты мен тұлғалық қасиеті тарих сахнасында айқын көрінді.
Аз ғана уақыттың ішінде ол ежелгі Ұлы даланың қуатты державаларының тарихи-мәдени мұрагері саналатын жаңа мемлекеттің базалық негіздерінің бәрін айқындап, біртіндеп нақты іске асырды. Ең алдымен, Тұңғыш Президентіміздің күш-жігері еліміздің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздерін, институционалдық құрылысты, қауіпсіздік пен халықаралық қатынастарды нығайтуға, қаржылық-экономикалық егемендігімізді қамтамасыз етуге және ұлттық бірлік пен келісімге негізделген идеологияны қалыптастыруға жұмылдырылды.
1990 жылғы 25 қазанда Мемлекеттік егемендік туралы декларацияның қабылдануы бұл бағыттағы алғашқы қадам болды. Бірақ осы құжаттың зор тарихи маңыздылығына қарамастан, тәуелсіз Қазақстанның нақты тарихы 1991 жылғы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заң қабылдаған сәттен басталады. Аталған заң мемлекет дамуының алғашқы кезеңін Конституция деңгейінде ресімдеп, еліміздің халықаралық құқықтық нормаларды құрметтейтінін көрсетіп, сыртқы саясаттағы дербестігін бекітті. Осы негіз қалаушы заңнамалық актінің арқасында ұлттық қауіпсіздік жүйесін құрып, өзіндік қаржы, салық және кедендік саясатымызды қалыптастырдық. Сонымен қатар бұл елімізді қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан кешенді жаңғырту үшін сенімді база әрі үйлесімді құқықтық мемлекет құру үшін мықты негіз болды.
Жас республикамыздың егемендігін заңды түрде ресімдеп, институционалдық тұрғыдан нығайту үдерісінің мәні зор еді. Әсіресе өзіміздің ұлттық рәміздерімізді анықтап, оны азаматтарымызға және бүкіл әлемге таныстыру аса қажет болды.
Бұл қадамның бүкіл идеологиялық маңызын түсінген Тұңғыш Президент Қазақстанның ресми Туын, Елтаңбасын, Әнұранын әзірлеуге тікелей өзі атсалысты. Күрделі шығармашылық үдеріс 1992 жылғы 4 маусымда аяқталды. Осы күн жаңа Мемлекеттік рәміздер күні ретінде белгіленді.
Шамамен 15 жылдан кейін еліміздің Әнұранының жаңа нұсқасы мақұлданды. Әнұран мәтіні авторларының бірі – Нұрсұлтан Назарбаев.
Егемендіктің маңызды визуалды-рәміздік атрибутының бірі саналатын ұлттық валюта 1993 жылы қарашада енгізілді. Қазақстан теңгесі еліміздің экономикалық дербестігін айтарлықтай күшейтті және қаржы жүйесінің ұзақ мерзімді тұрақтылығын қамтамасыз етті.
Сондай-ақ тәуелсіз мемлекеттің негізгі атрибуты – халықаралық деңгейде мойындалған аумағымыз. Көптеген дала империяларының тарихында шекара түсінігі көбінесе шартты ұғым болатын және ресми құжаттарда сирек белгіленетін. Ал дамыған жаһандық институттар мен қазіргі заманғы халықаралық құқық жағдайында «әлемдегі тоғызыншы аумақтың» мемлекеттік шекарасының заңды түрде ресімделуі жас республика үшін стратегиялық тұрғыдан маңызды болды, сондай-ақ Қазақстанның сыртқы саяси қызметінің мәні зор басымдығына айналды.
Еліміздің құрлықтағы мемлекеттік шекарасының ұзындығы – 13 400 шақырым. Құрлықтағы шекараны делимитациялау үдерісі қысқа мерзім ішінде, 1992-2005 жылдар аралығында жүзеге асырылды. Каспий теңізі арқылы өтетін шекарамыз 2018 жылы Ақтау қаласында шекара маңы елдерінің тиісті құқықтық Конвенцияға қол қоюымен түбегейлі орнатылып, бекітілді. Енді мемлекеттік шекарамыздың бүкіл периметрі бойынша көршілес елдермен арамызда даулы және шешілмеген мәселе жоқ. Шекараның тұтастығы көпжақты және екіжақты келісімдер жүйесі арқылы қамтамасыз етіліп, кепілдік беріледі.
Қазақстан өз тарихында алғаш рет заңды түрде ресімделген және халықаралық деңгейде мойындалған мемлекеттік шекараға ие болды. Жаһандық геостратегиялық белгісіздік және түрлі елдер арасындағы шекара мәселесіне қатысты қақтығыстардың өршуі жағдайын ескерсек, бұл – Елбасының негізгі жетістіктерінің бірі.
Елбасы дәйекті сыртқы саяси қызметпен қатар, мемлекеттік шекараны қорғау ісін күшейтіп, еліміздің аумақтық тұтастығын сақтау мәселесіне әрдайым айрықша көңіл бөлді. Осы стратегиялық міндетті қамтамасыз ету үшін 1992 жылы 7 мамырда Қазақстанның Тұңғыш Президентінің Жарлығымен республикамыздың егемендігінің сенімді кепілі саналатын өз Қарулы Күштеріміз құрылды.
Жас мемлекеттің іргетасы енді қаланып жатқан алғашқы жылдары Нұрсұлтан Назарбаев қысқа мерзімде өте маңызды жүздеген заң жобаларын әзірлеп, бекітті. Бұл қоғамның барлық саласында ауқымды реформаларды уақтылы жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Жалпы, тәуелсіздік жылдары Тұңғыш Президентіміз үш мыңға жуық заңға және жеті мыңдай жарлыққа қол қойды.
1995 жылғы 30 тамызда өткен республикалық референдумда Ата Заңның жаңа нұсқасының қабылдануы мемлекетті құрудың бастапқы кезеңіндегі ерекше маңызды оқиға болды. Бұл құжат елімізді жан-жақты жаңғырту үшін берік негіз қалады. Жаңа Конституцияда «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат құндылықтары – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп жазылған. Сондай-ақ «Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму, қазақстандық патриотизм» Конституцияда бекітілген Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі принциптері ретінде танылды.
Тұрмыс салтының түбегейлі өзгеруінің кез келген көріністері жұртшылықтың заңды қарсылығын туғызары анық. Бұл көбінесе наразылықтың ең радикалды түріне айналуы мүмкін. Саяси оппоненттердің бітіспес қақтығыстарын, радикалдардың қырғи-қабақ тартысын, тіпті кей жерлерде бір-бірін өлтіруге дейін баратын мағынасыз әрі нәтижесіз азамат соғысын бастан өткерген посткеңестік елдердің көбінде осылай болды.
Бақытымызға қарай, ескі кеңестік тоталитарлық жүйенің қалдығы және плюралистік қоғам мен нарықтық экономикаға көшу ісі трагедиялық катаклизмге ұрындырған жоқ. Қазақстанның Тұңғыш Президентінің саяси кемелдігі мен мемлекет ісіндегі даналығы кейбір көршілес елдердегідей келеңсіз жағдайларды болдырмай, үйлесімді әрі жалпыұлттық келісім мен бірліктің нақты үлгісін қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар кез келген қоғам жақсы мотивация мен пәрменді жұмылдырушы бастамаға зәру. Осыған орай Елбасы мәдениет пен дәстүрді жаңғырту және қазақ тілін жан-жақты дамыту мәселесін мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтарының біріне айналдырды. Осы жылдары ұмытылған көптеген тарихи тұлғалар ақталып, қасіретті оқиғалардың әділ бағасы берілді. Еліміздің барлық өңірінде жүздеген еске алу шаралары мен салтанатты мерейтойлар өткізілді. Мұның бәрі халықтың патриоттық рухын біртіндеп күшейтті және қоғамдағы ұлттық дүниетанымның нығаюына септігін тигізді.
Дегенмен, рухты көтеретін бастамалардың ішіндегі айрықша жоба – Астана қаласы. 1990-жылдардың ортасында ауыр әлеуметтік-экономикалық дағдарыс пен үлкен саяси өзгеріс кезеңінде Нұрсұлтан Назарбаев елорданы Алматыдан Ақмолаға – мемлекеттің географиялық орталығына көшіру идеясын ұсынды. Оның ақылға қонымдылығы мен символдық мәнін, әсіресе еліміздің дамуына жол ашатын перспективасын сол кезде санаулы-ақ адам пайымдай білді.
Елбасының саяси ерік-жігері мен көрегендігінің арқасында Қазақстан кез келген мемлекеттің шамасы жете бермейтін осынау зор жобаны табысты жүзеге асырды. Аз ғана уақыттың ішінде Астана еліміздің ғана емес, сондай-ақ бүкіл өңірдің шын мәніндегі саяси, экономикалық, мәдениет және білім орталығына айналды. Жаңа елорда Еуропа мен Азияның тоғысқан жерінде орналасқан қолайлы географиялық артықшылықты тиімді пайдалануға мүмкіндік берді. Ұлттық экономиканың негізгі қозғаушы күші болды. Сондай-ақ жұртшылықты жұмылдыратын қуатты орталыққа айналып, көптеген ауқымды бағдарламалар мен маңызды бастамаларды байланыстыратын дәнекер қызметін атқаруда.
Бұл мақаланың форматы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы тарихи оқиғалардың бәрін толық қамтуға мүмкіндік бермейді. Дегенмен, ең бастысы: Нұрсұлтан Назарбаев бастаған Қазақстан халқы қысқа мерзімде жаңғырған мемлекеттің берік іргетасын қалады.
Әлем картасында жаңа тәуелсіз ел – Қазақстан Республикасы пайда болды! Қол жеткізген жетістіктеріміздің бәрі қуатты мемлекеттіліктің, жұдырықтай жұмылған жұртымыздың және мықты көшбасшының арқасында жүзеге асты.
ІІ. Заманауи үлгідегі бәсекеге қабілетті нарықтық экономика
Тәуелсіз Қазақстан үшін әуел бастан экономиканы дамытудың басымдығы жаңа елдегі барлық қайта құру үдерісінің логикасын айқындады. Тұңғыш Президенттің мұндай прагматикалық әдісі бұрынғы шектен тыс орталықтандырылған әкімшілік-командалық экономикадан заманауи нарықтық жүйеге көшу жөніндегі тарихи мәні зор мәселені тиімді әрі қысқа мерзім ішінде жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен Қазақстан посткеңестік кеңістікте табысты әрі ауқымды нарықтық реформаларды іске асыру жағынан көшбасшыға айналды.
Бұл шаралар кеңестік шаруашылықтың ыдырауынан кейінгі ауыр экономикалық дағдарыс, өндірістің құлдырауы және гиперинфляция жағдайында жүзеге асырылды. Бірақ Мемлекет басшысының дәйекті саясатының арқасында қиындықтарды еңсеріп қана қоймай, сондай-ақ ең бастысы – кәсіпкерлік пен бизнесті еркін дамыту үшін қажетті жағдай жасай білдік. Жаппай жекешелендірудің жүргізілуі, жекеменшік институтының енгізілуі кәсіпорындарды тиімді басқаруды қамтамасыз етіп, Қазақстанда нарықтық экономиканың толыққанды тетіктерін құруға мүмкіндік берді.
1993 жылы ұлттық валютамыз – теңгенің айналымға енгізілуі еліміздің қаржылық егемендігін нығайту жолындағы маңызды қадам болды. Сол арқылы қаржы жүйесін тұрақтандыруға және тәуелсіз ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкіндік алдық. Нәтижесінде Қазақстан тікелей шетел инвестициясын тарту жөнінен ТМД елдері арасында алға шықты. Бүгінде оның көлемі 320 миллиард доллардан асты. Бұл – қолайлы инвестициялық ахуалдың әрі шетелдік серіктестердің елімізге және көшбасшымызға деген сенімінің айқын дәлелі.
Қомақты инвестицияның келуі отын-энергетика кешенінің және тау-кен металлургия саласының қарқынды дамуын қамтамасыз етті. Бұл салалар үшінші мыңжылдық қарсаңында ел экономикасын тұрақтандырып, оның әрі қарай өркендеуіне жол ашты. Осыған орай 2001 жылы Ұлттық қордың құрылуы маңызды қадам саналды. Қор ұлттық экономиканы сыртқы қатерлерден қорғаудың және болашақ ұрпақ үшін қаржы жинақтаудың тиімді институты бола білді.
Дағдарысқа қарсы батыл саясаттың және терең нарықтық трансформацияның арқасында Қазақстан 1997-1998 жылдардағы Азия қаржы дағдарысының және 2008-2009 жылдардағы әлемдік қаржылық-экономикалық дағдарыстың қиындықтарын жеңді.
Жаһандық нарықтардағы жағдайдың өзгеруі, озық елдердің төмен көмірсутекті экономикаға өтуі, цифрлы дәуірдің басталуы Қазақстан үшін ХХІ ғасырдағы жаңа сынақ кезеңдері болды.
Осы жаңа технологиялық жағдайды ескеріп, Елбасы Қазақстан өнеркәсібін ауқымды түрде жаңғыртудың жолын белгілеп берді. Басты мақсат – шикізат емес тауарлар өндіруге бағытталған бәсекеге қабілетті әрі әртараптандырылған экономика құру. Осы жолда үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламаларын жүзеге асыру және «Нұрлы жол» бағдарламасы аясында инфрақұрылымдық әлеуетімізді нығайту маңызды белес болды.
Нұрсұлтан Назарбаевтың заманауи индустриялық саясатты іске асырудағы басты талаптарының бірі – қосымша құны жоғары өнім өндіру. Бүгінде бұл бағытта елеулі нәтижелерге қол жеткізілді. Соңғы жылдары 1250 жаңа өндіріс орны іске қосылып, өнімнің жаңа 500 түрін шығара бастадық. Қазақстанның өнімі әлемнің 110 елінің нарығына экспортталады. 2009 жылдан бері қайта өңдеу секторындағы өндіріс көлемі 3 еседен асты.
Қайта өңдеу секторының өнеркәсіптегі үлесі 36-дан 42 пайызға өсті, ал экспорттың жалпы көлемінде қайта өңдеу өнеркәсібінің экспорты 28-ден 32 пайызға артты. Машина жасау, соның ішінде автомобиль құрастыру қарқынды дамып келе жатқан салалардың біріне айналды. Ел аумағында сатылған әрбір жаңа автокөліктің екіншісі Қазақстанда жасалған.
Тұңғыш Президент, сондай-ақ агроөнеркәсіп кешенінің бәсекеге қабілеттілігін дамыту және оны әлемдік деңгейге көтеру мәселелеріне ерекше мән берді. Еңбек өнімділігін арттыруға және өңделген ауыл шаруашылығы өнімінің экспортын ұлғайтуға бағытталған реформалар аграрлық сектордың өркендеуіне септігін тигізді. Еліміз бидай мен ұнды нарыққа шығаратын әлемдік экспорттаушылардың біріне айналды. Мал шаруашылығымыз да біртіндеп дамып келеді.
Нұрсұлтан Назарбаев тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап еліміздің көлік әлеуетін дамытуға баса мән берді.
Тұңғыш Президентіміздің стратегиялық көрегендігі мен ерік-жігерінің арқасында Қазақстан құрлықішілік тұйықталуды еңсеріп, еуразиялық маңызы бар транзиттік хабқа айналды. Ұзындығы 2 787 шақырым болатын «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық көлік дәлізі салынды. Транскаспий дәлізі қалыптасты. Оған Қытайдағы Ляньюнган шығыс порты, «Қорғас – Шығыс қақпасы» құрғақ порты, Каспий теңізіндегі Қазақстан порттары – Құрық пен Ақтауға дейінгі темір жол және автомобиль жолдарының желісі кіреді. Заманауи логистикалық инфрақұрылым салынып, тұрақты контейнерлік қатынас орнады. Осылайша Қазақстан жүк тасымалдаудың әлемдік жүйесінің маңызды бөлігіне айналды.
Жалпы, елімізде осы жылдар ішінде 12,5 мың шақырымнан астам автокөлік жолдары және 2,5 мың шақырымнан астам темір жол салынып, қайта жөндеуден өтті. Солардың ішінде «Орталық – Оңтүстік» (Астана – Қарағанды – Алматы), «Орталық – Шығыс» (Астана – Павлодар – Өскемен) және «Орталық – Батыс» (Астана – Ақтау) магистральдарының құрылысы жүргізілуде. Еліміздің 16 әуежайындағы 12 жолаушылар терминалы және ұшып-қону жолақтары қайта жөндеуден өтті.
Ел экономикасының негізі әрі көптеген қазақстандықтардың әл-ауқатының қайнар көзі – шағын және орта бизнес дамып келеді. Шағын және орта бизнеспен айналысып жүргендердің саны бүгінде 1,2 миллионнан асты. Бұл салада 3,2 миллион азамат жұмыспен қамтылған. 2018 жылы шағын және орта бизнестің үлесі 27 пайызға жетті. Бұл көрсеткіш 2005 жылы 10 пайыздан сәл ғана асқан еді.
Қазақстан жаһандық сауда және өндіріс жүйесіне табысты кіріге білді. Сыртқы сауда айналымы 1995 жылдан бері тоғыз еседен асып, 9 миллиард доллардан 85 миллиард долларға дейін өсті.
2015 жылы ұзаққа созылған келіссөздердің нәтижесінде Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болды. Соның арқасында еліміз сыртқы нарықтарда тең құқықтарға ие болып, Дүниежүзілік сауда ұйымының сауда дауларын реттеу және шектеу шараларының алдын алу жөніндегі мүмкіндіктерін пайдалануға қол жеткізді.
Елімізде орнықты орта тап қалыптасты. Жан басына шаққандағы жинақ 1997 жылдан бері 240 еседен асып, 1900 теңгеден 2018 жылы 460 000 теңгеге дейін артты.
Соңғы ширек ғасырдан астам уақыт ішінде табысы күнкөріс шегінен төмен тұрғындар саны 15 есе қысқарды, ал нақты еңбекақы көлемі 4 есе өсті.
2018 жылы «Астана» халықаралық қаржы орталығының құрылуы экономиканы әртараптандыру және қаржы қызметтерінің инновациялық кластерін қалыптастыру ісіндегі жаңа қадам болды. Бұл институттың қызметі бағалы қағаздардың ұлттық нарығын қалыптастыруға, оның халықаралық қаржы нарықтарымен интеграциялануына, шетелден және ел ішінен инвестиция тартудың биржалық тетігін дамытуға бағытталған.
Елімізде бизнес ортасын жақсарту және іскерлік белсенділікті дамыту үшін жүйелі жұмыстар атқарылуда. Дүниежүзілік банктің «Дуинг бизнес» рейтингінде Қазақстан тарихта бірінші рет 28-орынға тұрақтап, бизнес жүргізу үшін ең қолайлы отыз елдің қатарына қосылды.
2012 жылы «Қазақстан-2030» жалпыұлттық стратегиясының барлық міндеттері мерзімінен бұрын орындалды. Еліміз әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына және орташа даму деңгейіндегі мемлекеттер тобына қосылды. Қазіргі бағдарымыз – «Қазақстан-2050» стратегиясы. Соның нәтижесінде біздің республика Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының жоғары стандарттарына сай болып, әлемнің озық дамыған отыз елінің қатарына қосылады.
ІІІ. Эволюциялық саяси даму және қоғамдық тұрақтылық
Нұрсұлтан Назарбаев мемлекет құру ісінде әуел бастан «алдымен – экономика, содан кейін – саясат» қағидатын ұстанды. Ол сол жылдардағы саяси ахуалдың барлық қиындықтарын өз басынан өткеріп, жұртшылықтың күдігі мен үмітін терең сезіне білді. Жауапкершілік деңгейі жоғары болғандықтан және әр нәрсеге прагматикалық тұрғыдан қарағандықтан Елбасы түрлі эксперименттер мен жөнсіз қадамдарға мүлде барған жоқ. Сол себепті, Қазақстанда эволюциялық және кезең-кезеңмен даму қағидаты басшылыққа алынды.
Уақыт осындай ұстанымның тиімділігін дәлелдеді. Біз мықты экономика құрып, бірте-бірте күшті азаматтық қоғамы бар орнықты әрі теңгерімді саяси жүйеге қадам басып келеміз.
Осы жылдар ішінде мемлекеттік-саяси құрылымның және қоғамдық қатынастар жүйесінің жалпы даму логикасы, ең алдымен, мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істейтін демократиялық институттарын құруға бағытталды.
Атап айтқанда, 1995 жылғы Конституцияға сәйкес біртұтас мемлекеттік билікті жүзеге асырудың орнықты тетігі жасалды. Оның негізін биліктің үш тармағы – атқарушы, заң шығарушы және сот билігі құрайды. Тепе-теңдік және тежемелік жүйесі (сенімсіздік білдіру вотумы, импичмент, вето құқығы және т.б.) арқылы биліктің тармақтарға бөліну қағидатына кепілдік берілді. Конституция президенттік басқару формасын жария етті. Президенттің ерекше мәртебеге ие болуы, биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызмет етуін қамтамасыз етуі және мемлекеттік органдардың жұмысы үшін халық алдында жауапты болуы осы басқару нысанының өзіне тән ерекшелігі саналады.
Жалпы, 1990 жылдың 24 сәуірінде құрылған президенттік институт егемен еліміздің бүкіл мемлекеттік басқару жүйесінің басты элементіне айналды. Мұндай жағдай 1995 жылғы 25 сәуірде Президенттің өкілеттігін ұзарту жөніндегі республикалық референдум барысында түпкілікті түрде ресімделді. Оның қорытындылары Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамалары мен саясатына қоғамдық қолдау көрсетудің деңгейі жоғары екенін айқын көрсетті. Кейінгі жылдары мұндай қолдау арта түсті. Елімізде өткен барлық президенттік сайлаудың нәтижелері соған дәлел.
Нағыз көшбасшының ұлылығы мен болмысы ұзақ мерзімді басымдықтарды белгілеп, мемлекеттің даму бағытын дер кезінде үйлестіре білуімен айқындалады.
Саяси және экономикалық салада тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жүргізілген түбегейлі құрылымдық реформалар мықты президенттік билікті қажет етті. Бірақ жаңа тарихи кезеңде Нұрсұлтан Назарбаев Парламент пен Үкіметтің рөлін күшейтіп, билік өкілеттіктерін қайта бөлген дұрыс деп шешті. Сол себепті Тұңғыш Президент еліміздің саяси жүйесінің жаңа құрылымы мен тепе-теңдігін белгілеп, 2017 жылы конституциялық реформа жүргізуді ұсынды.
Бұл қадам жаңа демократиялық стандарттарға және азаматтық қоғам институттарын дәйекті түрде дамытуға бағытталған еліміздің саяси жүйесінің эволюциясындағы жаңа кезеңге жол ашты. Осы реформа арқылы Қазақстанның Тұңғыш Президенті азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, егемендігімізді нығайту, демократиялық қағидаттарды дамыту және мемлекеттің тиімділігін арттыру ісіндегі Парламент депутаттарының рөлін күшейтудің стратегиялық перспективаларын айқындады.
Осылайша Қазақстан парламентарийзмі Қазақ КСР-нің ескірген Жоғарғы Кеңесінен заманауи қос палаталы кәсіби Парламентке дейінгі күрделі эволюциялық жолдан өтті. Қоғамдық-саяси күштер кеңінен өкілеттік алып, ел өміріне елеулі ықпал ете бастады.
Бүгінгі таңда республикамызда орнықты көппартиялы жүйе қалыптасты. Қазіргі уақытта 6 саяси партия ресми түрде жұмыс істеп келеді. Солардың үшеуі Парламент Мәжілісіне сайланды. Салыстырмалы түрде айтар болсақ, 1993 жылдың соңында елімізде екі-ақ саяси партия (Социалистік және Қазақстанның Ұлттық Конгресі) ресми түрде тіркелген болатын.
Президент басқарған «Nur Otan» партиясы әлеуметтік маңызы бар бастамаларды және жұртшылық үшін өзекті жобаларды дәйекті түрде іске асырып, Қазақстанның қоғамдық-саяси кеңістігінің мықты топтастырушы буынына және халықтың түрлі өкілдерінің мүддесін қорғайтын күшке айналды.
Қоғамдық-саяси құрылымдардың қызметін реттейтін «Саяси партиялар туралы», «Қоғамдық бірлестіктер туралы» заңдар пікір алуандығын қамтамасыз етіп, азаматтардың республикалық, өңірлік және жергілікті деңгейде шешім қабылдау ісіне атсалысуы үшін барлық мүмкіндіктерді берді. Бұл жағдай еліміздің қарқынды қоғамдық-саяси өмірінде айқын көрініс тапты. Мәселен, Әділет министрлігінің мәліметтеріне сәйкес, қазір елімізде республикалық және өңірлік деңгейде 23 мыңға жуық қоғамдық бірлестік тіркелген.
Тәуелсіздік алған соң төртінші билік қарқынды дами түсті. Елімізде түрлі мемлекеттік емес коммерциялық, қоғамдық радиостансалар, телеарналар мен мерзімді басылымдар ашылып, табысты жұмыс істеп келеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі қамтамасыз етілді. БАҚ еркіндігіне заң жүзінде кепілдік берілді.
Нәтижесінде отандық журналистика халықты ел ішіндегі және әлемдегі жағдай туралы ақпаратпен қамтамасыз ететін тиімді қоғамдық бақылау институтына айналды. Қазіргі таңда Қазақстанда түрлі меншік нысанындағы 3 393 бұқаралық ақпарат құралдары тіркелген. Солардың ішінде 2 829 мерзімді басылым, 133 телеарна, 70 радио және 361 ақпарат агенттігі мен желілік ақпарат көздері бар.
Сонымен қатар Елбасы мемлекеттік қызметтің жаңа меритократиялық жүйесінің қалыптасуына зор мән берді. Оның басты қағидаттары – демократиялылық, жалпыға қолжетімділік, қызметтің ашықтығы, қоғамдық пікірдің ескерілуі және жұртшылықпен ұдайы диалог жүргізу, мемлекеттік қызметшілердің кәсібилігі мен құзыреттілігі.
Өткен ғасырдың 90-жылдары Кеңес Одағы ыдыраған сәтте ғалымдар мен саясаткерлердің көпшілігі этностық және конфессияаралық қарама-қайшылықтардың салдарынан Қазақстан құрдымға кетеді деп болжады. Американың атақты саясаттанушысы Збигнев Бжезинский Югославияның көпке белгілі баянсыз тәжірибесіне сүйене отырып, біздің өңірді, тіпті «Еуразиялық Балқан» деп атады. Оқиғаның осылай өрбу қаупінің жоғары болғанын атап өткен жөн. Дегенмен Қазақстанның Тұңғыш Президенті бейбіт өмірдің, этносаралық және конфессияаралық қатынастардың нәзіктігі жоғары екенін түсініп, стратегиялық маңызы зор осы саладағы барлық жағымсыз үрдістердің алдын алып, оларды тиімді түрде бейтараптандыру үшін бірқатар жүйелі шаралар ұсынды.
Атап айтқанда, мемлекет діни наным-сенім бостандығына кепілдік беріп, еліміздегі дәстүрлі діни бірлестіктердің еркін жұмыс істеуін қамтамасыз етті. Зайырлы мемлекеттің конституциялық қағидатын жүзеге асыру үшін жағдай жасалды. Соған сәйкес ешбір дін мемлекеттік және жалпыға міндетті дін ретінде белгіленбейді. Мұндай қадам ислам, христиан, иудаизм және басқа да конфессия өкілдерінің үйлесімді қатар өмір сүруін қамтамасыз етті.
Нұрсұлтан Назарбаевтың бейбіт бастамалары Астанада тұрақты түрде өткізіліп келе жатқан Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі аясында институцияланып, белсенді ілгерілеп келеді.
Этносаралық келісім мен қоғамдағы тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін 1995 жылы еліміздегі 130-ға жуық этностың басын қосқан бірегей қоғамдық институт – Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды.
Жалпы, бүгінде Тұңғыш Президенттің үштұғырлы тіл және барлық этностар мен конфессия өкілдерінің теңдігі саясатының негізінде қоғамды демократияландыру, Қазақстан парламентарийзмі мен азаматтық қоғам институттарын дамыту, сондай-ақ елімізде жалпыұлттық бірлік пен келісімді қамтамасыз ету ісінде басты рөл атқарғанын нық сеніммен айтуға болады.
ІV. Әлеуметтік бағыттағы мемлекет құру
Әлеуметтік бағыттағы мемлекет – тәуелсіз Қазақстанның Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен қол жеткізген басты жетістіктерінің бірі. Биліктің болмысын заманауи тұрғыда түсінудің өзі оның қоғам мен адамдарға бағытталғанын білдіреді. Тұңғыш Президентіміз адамның, оның білімі мен қабілеті еліміздің басты капиталы әрі құндылығы екенін үнемі айтып келеді. Қабылданған барлық бағдарламалар мен құжаттар, шын мәнінде, үйлесімді түрде дамыған тұлғаны қалыптастыруды көздейді. Тек әлеуметтік бағыттағы мемлекет жоғары тұрмыс сапасын және адами капиталдың толықтай жүзеге асуын қамтамасыз ете алады. Сонымен бірге нарық жағдайында қоғамдағы масылдық пен патернализм белгілерінен арылып, әлеуметтік басымдықтарды белгілеу ісінде ақылға қонымды тепе-теңдікті табу қажет.
Еліміздің әлеуметтік саясаты осы қағидаттарды басшылыққа алу арқылы қалыптасты. Оның негізгі басымдықтары – сапалы медицина және білім беру саласы, өнімді жұмыспен қамту және атаулы әлеуметтік көмек көрсету. Денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қамтамасыз ету салаларында жүргізілген реформалар осыған қол жеткізуге мүмкіндік берді.
2000-жылдардың басында денсаулық сақтау саласы реформаланды. Бұл медицинадағы басқарудың жаңа үлгісін қалыптастыруға жол ашып, мемлекеттік емес сектордың дамуын қамтамасыз етті, сондай-ақ озық емдеу орталықтарын салуға мүмкіндік берді.
Осы саланы одан әрі жетілдіру мақсатымен бірқатар бағдарламалық құжаттар мен заңдар қабылданды, сондай-ақ Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры құрылды.
Денсаулық сақтау саласы тұтастай жаңғырып, инфрақұрылымы жаңартылды, медициналық қызмет көрсету мен басқарудың әлемдік стандарттары енгізілді, заманауи медицина мамандары даярланды.
Денсаулық сақтау ісіне бөлінген қаражат мөлшері 1991 жылы 6 миллион теңгені құраса, 2017 жылы 1,2 триллион теңгеге жетті. Бұл жылдары Қазақстанда 219 аурухана, 1200-ге жуық емхана, амбулаториялар мен медицина орталықтары салынды.
Жаңа медициналық сервистік қызметтер, соның ішінде скрининг бағдарламасы, кардиологиялық қызмет көрсету жүйесі пайда болды. Еліміздің бүкіл өңірінде өз мамандарымыз зерттеулер жүргізіп, жоғары технологиялы отаның барлық түрін жасап келеді. Қазақстан озық медициналық кластер қалыптастырып, халықаралық медициналық туризмнің орталығына айналды.
Ең бастысы, тұрғындар денсаулығының көрсеткіші айтарлықтай жақсарды. Мәселен, елімізде орташа өмір сүру ұзақтығы 1991 жылы 67,6 жас болса, 2018 жылы 72,5 жасқа жетті. Мемлекетіміздің әлеуметтік саясатының жетістігі демографиялық көрсеткіштің артуынан байқалады. Жыл сайын елімізде шамамен 400 мың бала өмірге келеді. Ана өлімінің деңгейі 5 есе, сәбилердің шетінеуі 3 есе азайды.
Тұңғыш Президентіміз бұл саланы үнемі назарда ұстағандықтан бүгінде елімізде денсаулық сақтаудың тиімді әрі сапалы жүйесі қалыптасты.
Медицинамен қатар білім беру саласы мемлекеттің әлеуметтік саясатының маңызды құрамдас бөлігі саналады. Шығыста «Білім – ең қымбат қазына. Өйткені оны ұрлап кету, жоғалтып алу, жойып жіберу мүмкін емес» деген қанатты сөз бар. Қазіргі таңда оның құндылығы еселеніп артып отыр. Білім деңгейі барша елдер мен континенттердің нақты даму индикаторы саналып, олардың ілгерілеуі мен жаһандық бәсекеге қабілеттілігінің перспективасын айқындайды.
Қазақстанда білім беру саласындағы реформалар оқытудың әлемдік стандарттарын енгізуге, мемлекеттік емес білім беру секторын қалыптастыруға, қажетті мамандарды мақсатты түрде даярлауға, ақпараттық технологиялар мен электронды оқыту үдерісінің элементтерін енгізуге бағытталған. Бірыңғай ұлттық тестілеудің енгізілуі барлық мектеп түлектері үшін жоғары оқу орындарына түсу кезінде тең мүмкіндікке ие болуына және оның ашық болуына жағдай туғызды. Қазақстан 2010 жылы білім саласында Болонья декларациясына қосылды. Нәтижесінде, жоғары оқу орындарында халықаралық қауымдастық тарапынан мойындалған үш сатылы «бакалавриат – магистратура – докторантура» моделі енгізілді.
Білім саласының инфрақұрылымдық базасы түбегейлі жақсарды. Тәуелсіздік жылдары білім саласында 2837 нысан бой көтерді, со