Семейден пошта арбасымен Қу болысына лаулап, ат айырбастап, бірнеше күндік жолдың көбін еңсерген зиялы екеудің орысша киінген, түрі де азиатқа онша келіңкіремейтін ақшыл сары, шоқша сақалдысы осынау көрініске әңгіме арасында мұқият қарап келеді. Оның қасындағы ақсүйек азаматтың да оқыған қазақ екенін бірден аңғаруға болады. Сөзі халықшыл, ойын азат айтып, бойын текті ұстап отырады. Қимылын бекзат бағатын екеуді алғаш көргеннен-ақ бір-бірінің әңгімесін ғана емес, тұтас тұлғалары да бір-бірін толықтырып келе жатқанын бағу қиын емес. Шынында да бұлар кім еді? Арқаның құйқалы қонысы саналатын – сол кездегі Меңдешов болысы, кейіннен Қу, Егіндібұлақ ауданына бұл екеуі нендей указбен келе жатуы мүмкін? Бұл әдепкі сыйластықтан қазақ руханиятына кейін қандай игілік келді? Бір ғана анық жайт бар, ол – осынау екі зиялыны қазақтың мәдени бай қазынасы, көшпелі түркі жұртының ескі әні мен көне күйі ет жақын туыс, тіпті ең жақын бауыр еткені еді.
Екеудің бірі, өзіміз де шамалап отырғандай,1920 жылы қазақтың тұңғыш астанасы Орынборға келіп, ұлан-байтақ даланы өз ықтиярымен шарлап, ұлтымыздың көне сарындарын көмбеден аршып ала, әлемге музыка ғылымының сауатты тілімен алғаш таныстырған белгілі этнограф ғалым, музыкатанушы, талантты композитор – Александр Затаевич болатын.
Оның қасындағы текті қазақ болса – сол сапар барысында 1926 жылы Балқантаудың бауырына ақ боз үй тіккізіп, қазақтың ширақ жігіттеріне тапсырма бергізіп, ұлтымыздың ұлық өнерін насихаттатуға, ұқыптап жинатуға Затаевичті қазақ ортасына ертіп әкеле жатқан ҚАКСР Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы Нығмет Нұрмақұлы еді.
Белгілі журналист, ғалым Зарқын Тайшыбай жазғандай, Затаевич сол сапарында өте сәтті жолжазбалар жазып, екі апта ішінде Қарқаралы, Қу, Баянауыл жағынан 400-ден аса ән мен күйді хатқа түсірген. Қу бауырында ол Ғаббас Айтбаев, Мұсылманқұл Әбсалықов, қарт күйші Көрпебай сияқты өнер иелерімен кездеседі. Қарқаралыға соғып Қали Байжановпен, Керекуге аялдап әнші Майрамен танысқан. Затаевичтің өзі: «Осынау олжалардың жемісі «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» деген атпен 1931 жылы Мәскеуде кітап болып басылып шықты. Бұл жинаққа Қарқаралы-Қу сапарында жазып алған 285 шығарма кірді» деп жазыпты. Затаевичтің заты бөлек дара болмысын айшықтаған З.Тайшыбайдың «Қазақ өнерінің жанашыры» деген мақаласына үңілген тұста өнер өсиетіне адал маман жайлы тарихтың тың беттеріне таң-тамаша жолығасыз. Тіпті, аталған мақаланы оқып отырып, Затаевичтің қазақ әні мен күйін жинап топтастырғаннан бөлек, Париж сахнасында Әміредей ғажап дауыс иесінің өнер көрсетуіне сол тұста француздың ұлы жазушысы әрі музыкант Ромен Ролланмен Затаевич 1925 жылы Мәскеуде танысып, сол адамның беделімен, «нарком» Лунчарский арқылы Семейден Әмірені Затаевичтің алдырғанын білеміз. Аталған мақалада «Тіпті Ахмет Жұбановтың өзі «Мен Әміре туралы Затаевичтің 500 әні» арқылы алғаш рет білген едім» деп көрсетеді», деп жазылады.
Биыл сол қазақ музыкалық этнографиясының негізін салушы, композитор һәм зерделі зерттеуші Александр Затаевичтің туғанына 150 жыл толып отыр. Саналы ғұмырының сан саланы кезеңдерін қазақтың ескі ән-күйлерін жинап, көне сарындарды нотаға түсіріп, қазақ ән-күйінің тарихына қатысты кітап жазуға арнаған өнер шырақшысының ұлттық руханиятымызда алар орны ерекше.
* * *
Қазақтың кең-байтақ алып сахарасы қадым замандардан бері ежелгі өркениеттер мен мыңжылдық мәдениеттердің бұрыннан тоғысқан берекелі ортасы саналады. Қатпар-қатпар тарих қазақ санасында ғасырлардан ғасырларға көше жүріп, көркем мәтіндер мен сазды әуендердің астарында құпия өмір сүріп келгенін білеміз. Ол рухани көне қазыналарды кез келген адам жете түсініп, жеке зерттей алмайды. Тек түйсігінің түкпірі мен санасының саңылауы саф өнердің сиқырлы жүрісін жаңылмай сезетін көкірек көзі ояу жандар ғана аталған игіліктерді тұтас игеруге талап қылады. Сондай санаткер тұлғаның бірі – Затаевич десек қателеспейміз.
Ол жайлы қазақ зиялылары, әйгілі қаламгерлер жылы пікірлерін жанашыр тілектеріне жұптап, ұлт руханиятының ұрпақ игілігіне айналуына тізе қосып орасан зор жұмыстар атқарған. Мәселен, Алаштың арыстаны Әлихан Бөкейхан Затаевичтің 1925 жылы Мәскеуде басылып шыққан «Қазақ халқының 1000 әні» атты толымды еңбегі жайлы «Бұл кітапты қолына алған қай қазақтың жүрегі торға қамалған тоты құстай алып ұшпас дерсің» деп жазса, жазушы М.Горький «А.Затаевичтің Қазақстаннан әкелген жазбалары келешектің Моцарттары, Бетховендері, Шопендері, Мусоргскийлері мен Григтері үшін таптырмас бай материал» деп тебіренген.
Композитор-зерттеуші жайлы бұған дейін де көптеген еңбектердің жазылып, тың құжаттардың тыңғылықты зерттелгені әмбеге аян. Сонда да қазаққа жаны жақын тұғырлы тұлға жайлы жаңа ұрпақ әр кез біліп, оқып отырғанын жөн санаймыз ғой. Барлығымыз білетіндей, Александр Викторович Затаевич патшалық Ресейдің Орёл облысы, Болхов қаласына жер аударылған поляк отбасында дүниеге келген. Затаевичтің қазақ ортасына алғаш қадамы 1920 жылы басталғанын жоғарыда айтып өттік. Десек те композитордың Орынбордағы тіршілігі оңай болмағаны анық. Бұл жылдары Александр Затаевич Орынбор қаласындағы адамдар ауқаттанып, көпшілік көңіл көтеретін орындарда фортепианода ойнап, отбасын асырауға аз-маз ақша тауып күнелткен кездері көп болған. Сол жылдары Қазақстан үкіметіне Затаевичтің жазған хатынан әлгі фортепианоны жалға алып, айына төленетін 15 сом қаражаттың өзін таба алмағанын оқып, құлазып қаласың, өнер адамына деген өгей қоғамның өткір қанжарының суық жүзін бейсана сезінесің... Алайда, Затаевич мырзаның сол фортепианода шебер ойнайтын сирек талантының арқасында 1923 жылы ұлт ұстазы Ахаңның мерейтойында ағартушының өзі шығарған «Қаракөз» әнін жұртқа ойнап берген деген мәлімет бар.
* * *
Затаевич қазақ музыкасына біржола ден қойғаны туралы Орынбордың театрында өткен кешке оның кездейсоқ келіп, сол концерттен алған айрықша әсері оны «Бүгіннен бастап қазақ әндерін жинаймын!» деген батыл да тарихи қадамын бастағанын білеміз. «Менің алдымнан күтпеген жерден ашылған ғажайып қазынаның жанынан елемей өтіп кету мүмкін бе еді? Мәдениет әлеміне олар әлі күнге дейін мүлде беймәлім еді, сонымен қатар бұл мәдениет иелеріне қырылып бітудің апаты қолын соза бастаған кез еді... Сондықтан әлі де болса бүлінбей бүтін тұрғанда, жазып алуды жылдамдату керек болған еді!» деп 1925 жылы наурызда біраз жылдық еңбегін қорытындылай отырып, А.Затаевич осылай жазыпты.
Сол жүйелі де жоспарлы зерттеу барысымен, қазақ музыкасының қамбасына айналу жолында музыкатанушы Затаевичтің қаржылық қиындықтарды қалай шешкені әр кезде жан-жақты жазылып келеді. Көп деректі Затаевич жайлы терең зерттеу еңбектер жазып, оның нақты насихатшыларының бірі болып келе жатқан Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, әнші, деректанушы Серік Оспан келтіреді. «22 тамыз 1923 жылы Совнаркомның күн тәртібінде: өнер зерттеуші, этнограф А.В.Затаевичке қазақ халқының әндерін жинақтап жинақ бастырып шығаруға қаражат бөлу мәселесі қаралды. Күн тәртібіндегі мәселеге байланысты Совнарком – С.Сейфуллиннің ұсынысымен Совнарком отырысында Наркомпрос Ахмет Байтұрсынов: «Қазақ халқының бай музыкалық мұрасы туралы» орыс-қазақ тілдерінде баяндама жасайды. Басқа жарыссөзге шыққандар: «Онсыз да жетімсіз республика бюджетін Орынбордағы шеберханаларды жаңғыртуға, қызыл әскерді қаржыландыруға бөлінсін» деген талаптар қояды. Пікір екіге бөлінеді. Шешуші сөз Совнарком төрағасында болатын, ол: «Александр Викторович Затаевичке 2280 рубль алтындай қаражат бөлінсін және оның шығармасын редакциялауға 200 рубль, барлығы – 2480 рубль алтындай Наркомпрос қаражатынан бөлінсін. Белгіленген қаражат аймақтық қорлардан түсетін қаражаттар есебінен өтелуі Наркомпросқа ұсынылсын» деген шешім қабылдайды. Жас республикадағы қаржылай дағдарысқа қарамастан Сәкен Сейфуллин «Қазақтың 1000 әнін» жинақтап шығаруы үшін қаражат тауып береді.
Осылайша, халықтың ғасырлар бойы жасаған баға жетпес аса бай музыкалық мұрасын жинап, сақтау және зерттеу жұмыстары қолға алынды. Сәкен игілікті істі үкімет мүшелерінен бастап, өзі үлгі болып А.В.Затаевичке екі күй, төрт ән орындап береді және халық ән-күйлерін жетік білетін шебер орындаушылар: Халық комиссарлары Сәкен Сейфуллин, Әліби Жангелдин, Мұхтар Саматов, Ахмет Байтұрсыновтарды және қоғам қайраткерлері: Қайып, Салық Айнабековтер, Махамбет Бөкейханов, Мағжан Жұмабаев, Алма Оразбаева, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов, Жүсіпбек Аймауытов, Иса Байзақов, Әлкей Өтекин, т.б. есімдерін беруі, оның қазақ ән-күйлерін жинақтауға деген жанашырлық үлкен қамқорлығын аңғартса керек. Ал Наркомпрос Ахаң болса өзіне тапсырылған бұл жауапкершілікті өте ыждағаттылықпен іс жүзіне асырып қана қоймай, өз орындауында 27 ән бергендігіне, ал Жүсіпбектің – 29 ән, Бейімбеттің – 17 ән, Сәкеннің 4 ән 2 күй, т.б. Затаевичке жаздырғанына тарих куә», дейді өнер зерттеушісі Серік Кәрібайұлы.
Расымен де А.Затаевичтің осынау жанкешті еңбегі болмағанда, оны қолдаған қазақтың зиялы қауымы болмағанда қазақ халқының сан ғасырлық музыкалық қазынасы құрдымға кетпесіне кім кепіл?
Үш жыл ішінде А.Затаевич Орынборда қазақтың бір жарым мыңдай әні мен күйін жазып алғаны айтылады. Алғашқы жинақ осы әндер мен күйлерден құралғаны белгілі. Сол кездегі астанамыз Қызылорданың Қырғыз мемлекеттік баспасынан 1925 жылы жарық көрген А.В.Затаевичтің «Қырғыздың (Қазақтың) 1000 әні» еңбегі одақтық мәдениет пен өнер әлемінде үлкен серпіліс болады. Араға алты жыл салып 1931 жылы «Қазақтың 500 ән мен күйі» еңбегі жарық көреді.
Қазақтардан бөлек, кеңес мәдениетінің аса көрнекті қайраткерлері де Затаевичтің еңбегіне ерекше назар аударады. Академик Б.В.Астафьев оған: «Сіздің еңбегіңіз соншалықты зор, бұл еңбегіңіз – шын мәнісінде эпикалық. Мен әндердің көпшілігін зер сала қарап шықтым. Бұл әндердің сонылығы, мотивтік логикасы, мелосы мен мәнерінің заңды түрде үйлескен құрылысы, ақыр аяғында олардың ритмикалық әртүрлілігі және интонациялық байлығы – міне осылардың барлығы фольклорға қосылған үлес, зерттеуші үшін ұзаққа кететін үлес!.. Сізді осындай еңбегіңізбен құттықтаймын!», деп хат жолдағанының өзі теңдессіз еңбекке берілген әділ баға екенін байқаймыз.
Орыстың әйгілі өнер зерттеушісі, фольклортанушы, композиторы А.Кастальский де: «Қазақ музыкасы ескі қазбалардан табылған көне жәдігерлер сияқты көз алдыңа бүтін бір ғасырдың суретін әкеледі. Оған тереңдей түскен сайын сол құрылым толық ашыла түседі. А.В.Затаевичтің қазақ даласындағы жазбалары бізге қазақ мінезінің болмысы мен дүниетанымын суреттейді. Әндердің жан-жақтылығы мен бай ғажайып сюжеттері көзге бірден түседі. Олардың ән ырғағын ерекше сезінуі дарындылығында болса керек. Қазақ музыкасы, өзінің еркін және таңғаларлық өрнектілігімен, бір қалыпқа сыймайтындығымен, ерекше саздылығымен, мелодиялық жолақтардағы түсінуге қиын иірімдерімен таңғалдырады. Тыңдаушысын еріксіз, біресе салтанатты күйге түсірсе, бірде нәзік, ынтық сезімге бөлейді», деп Затаевич еңбегіне жоғары баға беріпті.
Белгілі күйші, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жанғали Жүзбай да қазақ сазының қамқоршысы туралы пікірін жүйелі тарқатады. «А.В.Затаевич қазақ өнерін жинақтаған һәм зерттеген тұңғыш ғалым, өнертанушы, этнограф. Ол қазақ асқан өнерлі ел екенін айта отырып, оның басына түскен ауыртпашылықтарды қызыл цензураға қарамай тіке айтуға батылы жеткен және сол үшін кезінде үкімет қаһарына ұшыраған адам. «Қазақтың 1000 әні» атты жинағының кіріспесінде: «Сіздердің осынау ұлы мұраларыңызды ашаршылық, індет, төңкеріс сияқты зұлмат қат-қабат бастарыңызға түскен ауыр уақыттарда жазып алдым. Және тәңірдің жәрдемімен өздеріңізге қазына ретінде сыйлаймын», деп жазды. Ол кезде бұлай айту қатерге тәуекел болатын. Арқа елінің Семей, Қарқаралы, Кереку, Қызылжар жерлеріндегі атақты әншілерді тыңдады. Майра, Қали Байжанов, Иса Байзақов сияқты әншілерді бағалады, олар туралы теориялық талдаулар жазды. Сәкен Сейфуллиннен әндермен бірге күйлерді де жазып алды. «Абылайханның атты әскерінің маршы», «Тоқаның күйі» сияқты шертпе күйлерді қағазға тұңғыш түсірген Затаевич еді. Қазақтың игі жақсыларының аузынан дастан, ән, термелер жазып қалдырды. Әрине Затаевич еңбегі тек фольклор жинаумен шектелген жоқ, ол осы материалдарды камералық-аспаптық туындыларға айналдырды. Ол шығармалар осы күнге дейін орындалып келеді. Бұл орайда Затаевичті ұлттық камералық мәдениеттің іргетасын қалаушы деп тануға әбден болады», дейді Ж.Жүзбай.
Бір сөзбен айтқанда, Затаевичтің ерен еңбегі – заманауи қазақ музыка өнері дамуына өлшеусіз ықпал етті. Музыка жанрлары жүйелі қалыптасып, төл музыкатанушылар сол қайнарлардан бағыты айқын бастаулар алды. Қазақ халқының музыка қорын зерттеуші, қазақ операсының негізін салушылардың бірі Е.Брусиловский, әйгілі композитор С.Прокофьев, Н.Я.Мясковский, М.М.Ипполитов-Ивановтардан бастап, қаншама музыка мамандары Затаевич жинаған дүниелерді өз шығармаларында сәтті қолданды.
Қазақ халқы үшін өлшеусіз еңбек жасаған музыка зерттеуші, Қазақстанның тұңғыш халық әртісі Александр Затаевич 1936 жылы Мәскеуде өмірден өтеді. Мәскеудегі Новодевичье зиратында әйгілі жазушы Антон Чеховпен қатар жерленген. Бір анықталмаған жайт, сол зираттағы құлпытасты кім орнатқаны белгісіз. Ол көктаста жас қазақ домбырашысының бейнесі бедерленген. З.Тайшыбай ол құлпытастың біздің республика қаржысымен 1950 жылы қойылғанын жазып: «Әттең, ескерткішті кім, неге қойғаны жазылмаған. Қайран қазекем, осы жерде тағы бір ұпайынан айырылып қалыпты-ау! Ал біздің Қазақстанымызда Затаевичке ешқандай белгі жоқ» деп түйеді 2000-жылдары.
* * *
Бүгінгі Алаштың азат таңында Александр Затаевич есімін еміс-еміс болса да айтып қалатын өңірлер, Құдайға шүкір, баршылық. Бізге салса, қазақ қиырының қай төрінде болсын, Затаевич есімі жарқырай жұртқа таныс тұрса дейміз. Қазіргі күнде Шығыс Қазақстан облысында, елорда шәрінде қазақ әнінің қамқоршысына деген құрметті оның атына берілген көшелерден байқау қиын емес. Дегенмен, біз әңгімемізге көп арқау қылған Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстары, Павлодар өңірлерінен де лайықты құрмет күтетініміз белгілі. Ол – қазақ әні мен күйіне жасалған тағзым мен тағылым болатыны рас.
Мирас АСАН,
«Egemen Qazaqstan»
