Болот Шәмшиев: Режиссерлер арасындағы сабақтастық үзіліп қалды

– Болот аға, құндылықтар құлды­раған заман болды бұл. Мұның себебін «қоғамдық формация ауысқан кездегі заңды құбылыс» деп түсіндіретіндер көп. Кинодан, руханият әлемінде бағытымыздан, барымыздан айырылып қалған жоқпыз ба өзі?

– Ғылыми тілде мұны аберрация дейді. Сіз айтқан факторларды тек қазақ пен қырғыз ғана бастан кешіп жатқан жоқ. Мұны тәуелсіздіктің кері жаңғырығы деу­ге болатын шығар. Мемлекеттік аппарат өткеннің құндылығы мен бүгінгі көзқарастың бір-бірімен үндесіп кетуі үшін, қоғамдық сана оны қорытып, қабылдау үшін біраз жұмыстар істеу керек еді.

Басқаша айтқанда, рухани құндылық­тарды материалдық көзқарас ығыстырып шығарды. Режиссерге жақсы кино түсіру үшін идеяны аспаннан алудың қажеті жоқ. Біз кино жасағанда оның қоғамға әсерін ойладық. Мысалы, «Қасқырдың апанын» көрген жас «мен наша тасымалдаушы болмаймын» деп ой түйсе, мақсаттың орындалғаны. 

Қазір бәрі басқаша болып кетті. Режис­серлер арасындағы сабақтастық үзіліп қалды. 20-30 жылдық бай тәжіри­бесі бар режиссер өзінің тәжірибесін жұм­сайтын орта таппаса, жас режис­серде тәлімгер ұстаз болмаса, қаржылан­дырушы көз болмаса, жақсы кино қайдан шығады?! Жас режиссерлерге қарап, олардың жасындағы өзімді іздеймін. Солардың басында жазылған, түсірілген дүниелерді іздеймін. Мемлекетке кино­ның алтын қоржынын классикалық туын­дылармен толықтыратын таланттар керек. Соңғы 15-20 жылдағы кинолардың ішінен ойдан шыққандары аз. Есіме түсіре алмай отырмын. 

«Біз жас ұрпақты қандай киномен тәрбиелейміз, олар экраннан қандай кино көреді» деген ой жаныма жай таптырмайды. Компьютердің жасанды көріністері, образ бен жан дүниесін үйлестіре алмаған әртіс. Мұның бәрі киноны өзінің бастапқы тұнығынан алыстатып жібергендей болып көрінеді. 

– Бүгінгі киноға не жетпейді?

– Бүгінгі киноға талант пен жүйелілік жетіңкіремей тұр. Киноиндустрия партизандық деңгейде. Талантты режиссерлер жеке-дара әрекет ететінін жоғарыда айттым. Қырғыз киносының проблемасын мемлекеттік деңгейде шешетін, кинематографиялық үрдісті жүйелейтін кез келді. Бұлай жалғаса берсе, біз қырғыз киносының алтын дәуірі туралы тек өткен шақпен ғана сөйлейтін боламыз.

– Сізде бай тәжірибе бар. КСРО кезінде сценарий немесе актер қалай таңдалатын, іріктеу қалай өтетін еді? 

– Әуелі КСРО Мемлекеттік кино комитетінің сүзгісінен, сонан кейінгі процесте сынақтан өтіп келген адамдарды басқа инстанцияда сынақтан өткізеді. Бұл міндет сценарийстің құзыретінде болатын. Осылардың бәрінен іріктеліп шыққандар ғана кино түсіру алаңына жіберіледі. Кейде кинода қызық-қы­зық ұстанымдарды байқап қаламын. Мем­лекеттің қаржысына түсірілген киноны кинопрокатқа шығаруға тек мемлекет қана мүдделі. Киноның жолын байлап тұрған кедергі осы. Түсіруші топтың міндеті – кино түсіру, актіге қол қоюмен ғана шектеліп қалған. Қазіргі киноға оның сәтті шығуына мүдделі топтардың ықыласы кемшін түсіп жатыр. 

– Сіздің ресейлік досыңыз Никита Михалков журналистерге бер­ген сұх­ба­тында: «Жаман актер­ бол­май­ды, сауатсыз режиссер болады» деп­ті. Ре­жиссердің немесе сцена­рийс­тің шебер­лігі актердің кем-кеті­гін толық­тырып, оны басқа, көпке режис­сердің бел­гісіз қы­рымен жарқыратып алып шығу мүмкін бе? 

 – Киноға қатысқан актердің жауап­кершілігі режиссердің мойнында. Оның миы, бұл ретте миллион деректі сый­ғыза алатын база тәрізді. Актерді қай жерде қалай көрсету, тіпті жарықты қай қырынан түсіру керектігін жұмыс барысында түйсікпен басқарып отырмасаң, еңбегің еш кетеді...

– Кешегі кеңес киносының жарық жұлдызы Сүйменқұл Шоқморовты үлкен киноға сіз алып келдіңіз. Бәйгеге қостыңыз. Талантты тұлғаны қалай тапқаныңыз туралы аңызға бергісіз әңгімелер айтылады. 

– Кастингке қатысқандар ішінде мен іздеген кейіпкермен сырт келбеті үйлесіп тұрған жанды көрмедім. Қиялымдағы Бақтығұлды шарқ ұрып іздеуіме тура келді. Арада біраз өткенде Сүйменқұлды кездестірдік. Оның мамандығы суретші болатын. Бастапқыда киноға түсуге көндіру оңай болмады. 

Оны Бақтығұл рөліне дайындауға 

1 жыл кетті... Чокморов өңделмеген жаһұт тас тәрізді болып келді де, бар қырымен жарқырап, құйрықты жұлдыздай ағып түсті... 

– Айтұрған Темірованың да кино­да­ғы бағын ашқан сізсіз ғой... 

– (Күліп) Одан қазақ бауырлар зиян көрді ме? Қазақтар Айтұрғанды «Мергендер» фильміне түскеннен кейін «өзіміздің Әлия» деп кетті. 

– Сіз – режиссерсіз, сценарийссіз. Ки­ноның соңында жүрген әріптестері­ңізге не кеңес бересіз? 

– Кино үшін сценарий – жартылай дайын өніммен бірдей. Оны кино алаңы өзіне бағындырады, жұтады, қайта өңдейді.

– Түпкі нәтижеге әсер ететін фактор не сонда? 

– Актерлер, қосалқы көріністер, қор­шаған орта. Жазушы ойды жеткізеді, суретші формасы мен түсті үйлестіреді. Ал актер сезімді береді. Режиссер осы­ның бәрін үйлестіріп, өзінің авторлық ұс­танымына бағындырады. 

– Киносценарий жазылып жат­қанда қандай актерді таңдау қажет­тігін алдын ала білу мүмкін бе? Сын­шылар сценарий кейіпкерінің таби­ғатымен актердің мінезі үйлесуі ма­ңызды дейді. 

– Біздің жағдайымызда бұл мүмкін болатын. Сценарий жазған кезде көңі­лім құлаған актерді кейіпкерімен сәй­кестендіруге тырысатын едім. Жал­ғыз мен емес, бәрі сөйтетін. Себебі бізде ак­тер­лер тым көп емес, көп болмаған соң маңдайынан шертіп жүріп таңдау мүм­кіндігі де шектеулі еді. 

Кейін «Голливуд» продюсер­лерімен жұмыс істей бастаған кезде мұндай әдістің дұрыс еместігін түсін­дім. «Актерлермен таныстырыңыз, мен солардың біріне лайықтап киносцена­рий жазайын» деген өтінішімді тыңдаған продюсерім оған қажеттіліктің жоқ­ты­ғын, актерлерді кез келген уақытта таң­дауға болатынын айтты. 

АҚШ-тың киноиндустриясы кәсіби дең­гейге көтерілгеніне кейін көзім жетті. Актерлерді тек резюме бо­йын­ша ғана таңдайсың. Талантына кү­мән­дану онда ақылға сыймайтын, тіпті адамның күлкісін келтіретін нәр­се. Себебі дарынсыз, талантсызға Гол­ливудта орын жоқ. Кездейсоқ кіріп кеткендер өзінен өзі ысырылып қалады. Актер таңдаған кезде оның тіліне, атқа отыра алатындығына, көзінің қа­рашығының түсіне және салмағына ғана басымдық береді екен. 

– «Голливудтың» дамуына ХХ ға­сырдың 20 жылдарындағы эко­номи­кадағы дағдарыс, Американың ұлы қасіреті әсер етті» дейді зерт­­теушілер. АҚШ-та қатыгездіктен жи­ренген қоғам тазалықты кино­дан іздепті. Мұндай көзқарас қазір де байқалады. Адамдар кинодан та­залық іздейді немесе бол­­мы­сын­дағы кемістікті кино арқылы толық­тыр­ғысы келеді. Бұл да қайта айналып соқ­­пай қоймайтын эволюция заңы ма?

– Мүмкін, солай шығар. Голл­ивуд­тың жеңісі – нүктені тапты. Екінші жеңісі – киноны саясатқа телуге асық­пады. Көрерменді дайындады. Қазір америкалық арман тек АҚШ-тың ғана емес, әлемдік идеологияның шыр­мауы­ғына айналды. 

Бұл бір фактор. АҚШ – алпауыт мемлекет. Коммерциялық жобаның кез келген түрі өзін өзі ақтайды. Ал біздегі бар- жоғы 5-6 млн адамның ішінде тек жас­тар ғана киноға барады, олар қырғыздың емес, «Голливудтың» киносымен ауызданып өскен толқынның өкілдері. 

Қырғыз киносы батыстың киносымен бәсекеге түсіп, жастардың бе­­тін бері бұруға әрекеттену керек екенін қыр­­ғызстандық жас режиссер Руслан Акун­ның «Салам, Нью-Йорк» киносы дәлелдеді. 

– Сіздің толқын батыстың киносымен бәсекеге түспей-ақ әлемге танылған еді.. 

– Түсінемін. Бұл бізге күш алу үшін, қайта тамырлану үшін керек. Біз тамырымыздан алыстап кеткен дәуірді бастан кешіп жатырмыз. Бізге бойымызды жинау үшін, ширығу үшін бәсеке керек. Жан-жағымызға қарасам, киносының көшін бізден оздырып жіберген елді көріп тұрған жоқпын. Сондықтан  біз үлгі алатын, бой түзейтін мамандар – Батыс режиссерлері. 

– Сіздер жасап кеткен киноның табыстылық формуласы туралы не ай­тасыз? 

– Біз киноға келгенде кез келген есік ашық еді. КСРО идеологтері киноның қуатты қару екенін білді. Көңіл қалаған және табыстылығы түйсікпен сезілген жоба қаржыландырылатын. Батыс киногерлерімен бәсекеге түсуге жасымыз да, тәжірибеміз де мүмкіндік берді. КСРО құлап, қаржыландыру тоқтады. Алыс-жақын көршілеріміз мемлекетті кино арқылы басқаруға болатынын енді түсініп жатыр. 

– Қазақстанда Сұлтан Қожы­қовтың «Қыз-Жібегінің» біраз бөлігі цен­зураның қай­шысында кетті. Сіз­дің «Қараш-Қарашыңыздың», «Қасқырдың апаны» немесе «Ақ кеменің» де кесіліп қал­ған жерлері көп дейді. Сонда КСРО-ның бас идеологтері жекелеген рес­публикалардағы ұлттың руханияты туралы тақы­рып­тардан саналы, интуитивті түрде қо­рықты ма?

– Жекелеген ұлттардың тарихын немесе өткенін бейнелейтін туындылар сүзгіден өткені рас. Бірақ «Мосфильм» жылына 55 фильм түсірді. Бір немесе екі киноның өтпей қалуы киногерлердің материалдық жағдайына әсер ете алған жоқ. «Қараш-Қараш оқиғасы» 1967 жылы түсірілуі керек еді. 1968 жылы түсірілді. Кейін дайын дүниені қайта өңдедік. 1969 жылы ғана жарыққа шықты. «Қасқырдың апанының» да жолы қиындау болды. 

– Жоспар бойынша «Қараш-Қараш­тың» бюджеті 350 мың сомнан аспау керек еді, түсірілім кезінде өзгерістер еніп, бюджеті жарты миллионнан асып кет­ті дейді. Сол рас па? 

– Рас. Бірақ кино өзін өзі жүз есе ақтады. 

– «Қасқыр апанын» 1984 жылы 22 млн адам көріпті. Тек 1 жылғы кас­салық табысы 100 млн рубльді құрапты. Ол кезде 1 АҚШ доллары 90 тиын болатын. «КСРО-ның бізде есірткі тасымалдаушылар жоқ» деген эгосы шындықтан жеңіліп қалды ма? 

– Солай болған тәрізді. Лента кесілді. 70 пайыз қайта өңдеуге мәжбүрледі. Соның өзінде бүкіл Кеңестер Одағында зор табыспен өтті. «Егер тым болмаса 70 пайызы сақталған кезде киноның табыстылығы қандай деңгейде болар еді?» деген ойды санамда қонақтатуға да қорқамын. 

– Кесілген, жұлмаланған күйде жа­рыққа шықты... 

– Алғашқы көңіл күйді сөзбен жеткізу қиын. Бейнебір іште жатқан шаранаңның мүгедек екенін ультрадыбысты зерттеу арқылы білсең де, көзбен көрсең де, оның өмірге келуін тілеген ата-ананың көңіл күйі тәрізді. Кесілгенін, өзің қалаған формада шықпайтынын білдің. «Мүмкін» деп бір Құдіретке сендің. Бірақ арманың орындалмады, сені алдады. Жарымжан балаңды қолыңа алғанда жүрегің қан жылады. Бірақ бәрібір ыстық саған ол. Қимайсың. Менің ха­лім солай болды, қызым. Киноның табыс­тылығы да мұны сейілте алмады. Арада жарты ғасыр өткенде ақыры көндіктім. Қабылдадым. 

– Кейін «Мосфильмге» барып, фильм­­ді қысқартылған нұсқамен қай­та толықтыруға мүмкіндік болды ма?

 – Жоқ. Екі киноның да экранға шығуға рұқсат етілмеген таспалары көз алдымызда өртелді. 

– Кино 1984 жылы экранға шықты. Мұндай кезеңді саясаттанушылар «өлі­ара» дейді. Әсері қандай болды? 22 млн көрерменді арбаған қандай құді­­рет? 

– Біздің міндетіміз – жақсы кино түсіру. Қоғамның сезімтал нүктелерін дөп басу. Білетінім – 1985-1995 жылдар­дағы өздерін рэкитирлер деп есептейтін топ­тар Бабаханға табынды. 

– Қазіргі цензураның қауқарын қалай бағалайсыз? 

– Қазір Қырғызстанда жылына 1 кино түсіріледі. Цензура өткізбей тастады деген киноны естіген жоқпын. Қазіргі жас­тар кино түсіруге дайындықпен барады, не түсіретінін біліп барады. Егер 1 кино өтпей қалса, бүкіл қырғыз актері аш қалатын шығар. 

– Қазір тәуелсізбіз. Азат елге цензура керек пе?

– Өзімнің эгомды цензурадан, бәрінен биік қойсам, цензура керек емес дер едім. Ал ішкі түйсік керек дейді. 1990 жылдардың басында, лас дүниелер киноға еніп кетті. Біз оның әсерінен әлі күнге дейін айыға алмай келе жатырмыз. Цензура шектен шығып кетпеуді бақылау үшін керек.

– 26 жасыңызда ұлы Мұхаң, Мұх­тар Әуе­зовтің «Қараш-Қараш оқи­ғасы» туындысының желі­сімен кино түсіремін деген ние­тіңізге күдікпен қарағандар сіз­дің елде де, біздің елде де көп болыпты. Сіздің: «Әуезов бұл шығармасын 26 жасында жазған. Оны 26 жастағы Болот Шәмшиев қана түсінеді» деген жауа­быңыз қазір аңызға айналып кетті. «Күрделі тақы­рып­тарды игере алмаймын» деген қор­қыныш болған жоқ па сізде? 

– Мендегі батылдыққа жастық шақ­тың сіз айтқан эгосы себеп болған шығар. «Қараш-Қараш» – менің толық метрлі алғашқы кином. Прозада Әуезовтен, ак­терлердің арасынан Чокморовтан бас­қа ешкім көзіме түспеді. Көре алмадым. Әуезовке деген ұлы махаббат менің өзге тақырыптарды көруге көзімді байлап қойды. Мен «Қараш-Қараш оқиғасын» түсіргенде талантты режиссер Толомуш Өкеев «Көксеректі» экрандады. Екі шығарма да – Мұхтар Әуезовтікі. Қырғыздар Шыңғыс Айтматовтың түгелдей дерлік шығармасын киноға айналдырды. Әуезовтің «Абай жолы» да драмалық киноға сұранып тұрған болатын. Оралхан Бөкейдің шығармаларына, тіпті сценарий жазудың керегі жоқ. Оймақтай ғана әңгімеге романның, кино­ның жүгін артып отырған жазушы­лар қазақта да, қырғызда да жетеді. Қазақстан кинорежиссерлеріне жақсы кино түсіруге барлық мүмкіндік жасал­ған. Киноның әртүрлі жанрларын дамыту керек, қазақтың батырлары жайында телехикаялар түсіруге мүмкіндік бар. 

– Сіздің кино түсіру кезінде өзіңізді-өзіңіз ұмытып кететін кездер көп бола­ды дейді. Шығармашылық әле­мін­де «фанат» деген сөз жақсы емес. 

– Мүмкін, мен сіз айтып отырған фанат шығармын... 

– Айтыңызшы, бүгінгі қазақ-қыр­ғыз киносына не жетпейді? Киноға де­ген фанаттық махаббат па?

– Бүгінгінің Айтматовы мен Әуезові жетпейді. Көпке топырақ шаша алмаймын. Бар шығар. Бірақ таланттарды қолына шырақ алып жүріп іздейтін Әуезовтердің жанкештілігі жетпейді. Қанды қыздыратын, уақыттың көшін бастап, алға озып жүретін классикалық кино түсіруді ұмытып барады. Киноны әдебиеттен емес, архивтерден де іздеу керек. Мен «Қасқырдың апанына» тірек болған тілдей хабарды газеттен оқы­дым. Кейін Ташкентке барған кезде өзбектің қария­ларынан мәселенің мән-жайын сұрағанда оқиға жанып кетті. 

Мысалы, батырлар жыры – қазақта да, қырғызда да түрен түспеген тақырып. Бізде бүгінгі тілмен айтқанда, дала ры­царьларының соңғы көші ХIХ ғасырға дейін жетті. Сонан соң ұмыт қалды. Досхан Жолжақсынов «Біржан салды» бастап берді. Оны өзгелер іліп алып кете алмады. Досхан інімнің «Біржан салы» мен «Құнанбайы» туралы ел арасында пікір көп. Бірақ екеуі де тың тақырыпты эфирге әкелуімен құнды. 

– Қазіргі көрерменнің талғамы жай­лы не айтуға болады? 

– Қазіргі көрермен – кино көруге дайындықпен келген ұрпақ. Олар өзінің сүзгісінен өткен дүниені қабылдағысы келеді. Жастарда таңдау құқы мол, аш емес. Ұлтының өкілі түсірген киноға қанағаттанбаса, қажетін шетелден алады. Қазіргі жастар шекараны мойындамайды. Қазір біз көрерменді адастырып алдық. 

– 2010 жылдардың бас кезінде қыр­ғыз басылымдарында «Манас» жырын экрандау мәселесі жиі айтылды. «Манас» сіздің кинодағы дебюттік туын­дыңыз болатын. Жоғарыда айтып өткендей, кез келген жоба мен кез кел­ген кеңсенің есігі сіз үшін ашық болған күндері «Манасты» неге қолға алмадыңыз?

– «Манасқа» үлкен дайындықпен келдім. Мүмкін, кинодағы нүктемді «Манаспен» қойғым да келген шығар. Қиялымдағы Манасыма әбден піскен кезде кіріскім де келген шығар. Манас жайлы бір-бірін жоққа шығаратын пікірлердің көптігі де кедергі келтірді. Бір кездері оны бай-манаптардың өкілі деді. КСРО кезінде бұл тақырыптың көтеріле бермеуіне сол себеп болды. Тіпті Сталин, Берия және Манас есімдерін қатар қойған басылымдар да болды. 

 Қазір Манас қоры ашылды. Экрандау мәселесі енді қолға алынатын шығар деп үміттенемін. 

– Тек «Манас» емес, Шыңғыс Айтматовтың «Жан пидасын» экрандау да кешеуілдеп жатыр. Болот Шәм­шиев «Жан пиданы» түсіреді» деген сөзді естіген едік. «Жан пида­ны» экрандауға жапон режис­сері Акира Куросава да кезінде Айтма­товтан рұқ­сат сұрапты.

– Қырғыз басшылығының тарихи киноларға деген ықыласы оң. «Жан пиданың» басты кейіпкері – қасқырлар дрессировкаға көнбейді. Айтматов айтып кеткен қасқырлар тобын қайдан табамыз. Айтматовтың тақырыбын жасандылықпен алдағым келмейді. Жасандылық менің табиғатыма жат. Мүмкін, мұның да бір шешімі табылып қалар. 

Әңгімелескен Гүлбаршын САБАЕВА, 

«Еgemen Qazaqstan»

АЛМАТЫ