Дегенмен көктем келе көкөніс бағаларының көтерілуі тағы да байқалып отыр. Әсіресе, солтүстік өңірлерде, соның ішінде халық саны жылдан жылға артып келе жатқан Нұр-Сұлтан қаласында қымбатшылық қалтаға салмақ салады. Міне, осындай кездері әкімдіктер тарапынан қолға алынатын қала базарлары мен сауда дүкендерін тексеру, бағаның шарықтауына шектеу қою секілді жұмыстар биыл да қолға алынды. Дегенмен бұл бір реттік төтенше шаралар сипатында болғандықтан көкөніс бағаларын жүйелі төмендетуге нақты бір әсерін тигізе алмасы анық.
«Ел тұрғындарының ерте көктем уақытында қияр, қызанақ секілді өнімдерге деген қажеттілігін қамтамсыз ету үшін жылына 267 мың тонна жылыжай өнімдері өндірілуі керек. Әзірге біз бұл қажеттіліктердің 64 пайызын ғана жаба аламыз. Сондықтан өнімдердің бір бөлігін шеттен импорттауға тура келеді. Осының бәрі бағаның көтерілуін тудырады. Бұл ретте бағаның көтерілгені үшін саудагерлер мен кәсіпкерлерге айып салу секілді шаралар аса бір тиімділігін бере қоймайды. Саудагерлер тексеру кезінде бағаны бір сәтке түсіргенімен, тексерушілер кетісімен қайта көтеріп жатады. Өйткені сұраныс бар, ал ұсыныстың мөлшері шектеулі. Демек, жылыжай шаруашылықтарын дамыту ісін әркез назарда ұстау қажет» дейді Ауыл шаруашылығы министрлігінің Өсімдік шаруашылығын дамыту стратегиясы басқармасының басшысы Алмат Қонақов.
Былтыр елімізде жаңа жылыжайлар салуға 8,5 миллиард теңге жұмсалған екен. Биыл қаржы көлемі одан да арта түспек. Сондықтан әзірге, бағаның шектен тыс көтерілмеуін әкімшілік тұрғыдан қадағалау, осындайға ұмтылатын қанағатсыз саудагерлерді айыппұлмен шектеу секілді шараларға баруға тура келеді. Өйткені тұтынушы қарапайым халықтың мүддесін қорғаудың басқа бір төтенше шарасы табылмасы белгілі. Мәселен тұтынушылардың айтуына қарағанда, елорда базарларында қызанақ бағасы килосына 900-1000 теңгеге дейін саудаланатын болса, кейде тіпті 1400 теңгеге дейін шарықтап кететін тұстары бар. Міне, осындай кезде әкімдік тарапынан базарларға жүргізілетін рейдтердің тұтынушылар үшін пайдасы бар.
«Біз желтоқсан айында қызанақтарды килосына 400-600 теңгеден төлеп топтап сатып алсақ, қазір оның бағасы қымбаттап тұр. Сондықтан бізге де бағаны көтеруге тура келеді. Мәселен, қызанақтың бағасын килосына 800 теңгеден сатып алатын болсам, оның бөлшек саудадағы бағасын 900-1000 теңгеден түсіре алмаймын ғой. Өйткені салық төлеуім керек, тасымал шығындары және бар. Егер күнделікті саудадан өз шығындарымды ақтап, отбасын асырайтындай табыс таппасам, онда не үшін сауда жасаймын?! Түптеп келгенде бағаны қымбаттатын біз емес» дейді қаладағы базарлардың бірінде еңбек ететін кәсіпкер Абадхан Мырзахметов.
«Астана» әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациясы төрағасының орынбасары Досбол Көшербаевтың айтуынша, қияр мен қызанақ әлеуметтік маңызды тауарлардың қатарына жатпайды, себебі мұндай тауарлардың тізімінде тіркелмеген. Сондықтан оны тұрақтандыру қорларынан сатып алудың өзі мүмкін емес. Дегенмен, бұл мәселе жаңа қырынан қарастырылу үстінде екен. Маусым кезіндегі көкөніс бағаларын төмендетуде сауда желілеріне оны сатып алуға пайызсыз несие беру арқылы кәсіпкерлермен келісімге келуге болатындай. Ал енді осындай шарамен жылыжай шаруашылықтарын да қамтитын болса, әрине, мұның тиімділігі жоғарылай түсетін болады.
Тұрақтандыру қорының өкілі міне, осылай дейді. Бірақ бұл шараның өзі де түбегейлі бетбұрыс әкеле алмайды деген ойдамыз. Өйткені ерте көктем уақытында көкөніс жетімсіздігі бәрібір туындайтын болғандықтан, бұл шара бағаның көтерілмесіне толық кепілдік бере алмайды. Оның үстіне, базаршы мен дүкенші белгілейтін бағаны күндіз-түні кім аңдып отырады?! Нарық пен базар қашан да болсын бір ғана жайтты ескереді. Сатып алушы бар ма? Бар. Тауар жақсы өтіп жатыр ма? Өтіп жатыр. Ендеше бағаны неге көтермеске?! Демек, басты мәселе базарлар мен дүкендерге келетін өнімнің өзін көбейтуде тұр. Мұнсыз мәселе толық және тұрақты шешімін таба алмасы анық.
Қазақстандағы жылыжайлардың көбі оңтүстікте, оның ішінде Түркістан облысында орналасқан. Нұр-Сұлтанның маңайында да соңғы уақыттары салынған жылыжайлар бар. Мәселен Қарағанды облысында екі ірі жылыжай жұмыс істеп тұр. Одан босатылатын бағаның өзі саудагерлер мен қарапайым халық үшін қымбат тиетін секілді.
Қарағанды облыстық Ауыл шаруашылығы басқармасының өкілі Серік Әмірәлиннің айтуынша, қазіргі уақытта қиярларды жылыжайдан босату бағасы килосына 620 теңгені құрайды.
«Астанаға 15-20 тонна қияр, 15 тоннаға жуық қызанақ саудалаймыз. Қызанақтың бағасы әзірге белгісіз. Өйткені оны саудалау наурыз айының соңына таман басталады. Біздегі жылыжайларда өсірілетін өнімдер әдетте қымбаттау болып келеді. Себебі жылу мен жарықтандыруға едәуір шығын жұмсалады. Әрине, бұл бағалар импорттық көкөністер бағасына қарағанда бәрібір төмен. Біздегі жылыжай өнімдері өңірдегі халықтың сұранысын өтей алмайды. Сондықтан бәрібір импорттық көкөністерсіз болмайды» дейді ол.
Осыдан туатын қорытынды, елорданың маңайынан жеделдетіп ірі өнеркәсіптік жылыжай салмай мәселе шешілмейді. Өйткені қала халқының саны жылдан жылға қарқынды түрде артып келеді. Сондықтан дәл осы ерте көктем кезінде аталған мәселенің де ушыға түсетіні анық. Биылғы көктемде бұл жағдай өзінің проблемалық сипатын анық көрсетті. Өйткені басқа өңірлерде дәл Астанадағыдай баға көтерілуі байқала қойған жоқ. Мәселен халқы Нұр-Сұлтаннан да көп Алматы қаласын алайық. Қала маңайында ірісі бар, ұсағы бар 94 жылыжай жұмыс істейді екен. Соның алтауы өткен жылы салынған. Алматы маңайындағы қиярлар мен қызанақтарды жылыжайдан босату бағасы килосына 400-450 теңгені құрайды екен. Оның үстіне, Алматы Өзбекстан мен Қытайға жақын орналасқандықтан мұндағы импорттық тауарлардың бағасы да соншама қымбат емес. Яғни өнімдерді өндіру мен өткізу ісінде бәсекелестік қалыптаса бастаған. Сондықтан алматылық мамандар елордадағы көкөніс бағасының шектен тыс көтерілуін негізінен «алыпсатарлықтан» туындап отыр деп санайтын көрінеді.
Мәселен, Текелі қаласындағы жылыжай кешенінің атқарушы директоры Талғат Мұқанов өз өнімдерін Алматы қаласындағы «Алтын орда» базарына өткізетінін айтады. «Бізге осы базар жақын. Біз орта есеппен 400 теңгеден өткіземіз. Одан әрі бағаны көтергіміз келсе де, көтере алмаймыз. Өйткені жалпы базар бойынша баға төмен. Импорттық көкөністер бағасы да солай. Біз-ден қымбат бағаға өнімді ешкім алмайды. Ал Нұр-Сұлтанда көкөніс бағасы 1200-1500 теңгеге дейін шарықтауда деп естиміз. Демек, арадағы делдалдардың көп болғаны ғой. Мұндай бағаның қалайша қалыптасып отырғанын түсіне алмадым» дейді ол.
Демек, елордадағы қияр мен қызанақтың килосына 1400-1500 теңгеге дейін шарықтауы дегеніміз – қолдан жасалған баға. Ал бағаның қолдан жасалуына ең бірінші кезекте жылыжайлар жетімсіздігі түрткі болуда.
