Кезінде қаракөл өндірісі өте жақсы дамыған Түркістан облысында қой саны жылдан-жылға азайып, жүн-терісі мүлде пайдаға аспай тұр. Оның басты себебін мамандар мемлекет тарапынан қолдаудың болмауымен және етке деген сұраныстың өсуімен байланыстыруда. Яғни, ет өніміне сұраныс өскен жылдары қой шаруашылықтары осы бағытқа басымдық берген. Араб елдері қаракөл қойларын елімізден терісіне емес, майлылығы аз етіне қызығып, сатып алады екен. Сондай-ақ қаракөл қойларының азаюына өңдеуші кәсіпорындардың жоқтығы басты себептің бірі ретінде аталуда. Яғни, тері мен жүн өңделмейді, сұраныс жоқ. Сондықтан да шопандар қойдың етті-майлы тұқымына ауысуға мәжбүр. Үш күндік қозының терісін өңдеу арқылы алынатын қаракөл елтірісі әлем аукциондарында ең құнды тауар болып бағаланады.
Бүгінде Түркістан облысында 38 мың қаракөл қойы ғана қалған. Кезінде бірнеше миллионға жеткен қой саны жылдан-жылға азайып келеді. Жалпы, қой шаруашылығын дамыту, қой еті мен жүнін өндіру мен өңдеп, пайдаға жарату жайы әлі де сын көтермейтіні туралы күні кеше сенатор Аңсар Мұсаханов Премьер-Министрге жолдаған депутаттық сауалында көтеріп, Үкіметтің назарын аударғанды жөн санайтынын жеткізді. «Елімізде негізінен қазір қойдың қандай тұқымдары бар, алдағы уақытта қандай тұқымын өсіруге басымдық берілуі керек? Міне, осыны анықтау үшін таяу уақытта қой тұқымы бойынша санақ, яғни түгендеу жұмыстарын жүргізу қажет деп санаймыз», дейді сенатор өз сауалында. Сондай-ақ депутат алдағы уақытта Қазақстандағы қой шаруашылығын дамытудың жаңа әрі осы заманның талабына бейімделген мемлекеттік бағдарламасын жасау керек деп есептейді. Иә, бұл шопандардың көптен бері көкейінде жүрген мәселе. Бұл орайда қаракөл қой шаруашылығын дамыту қажеттігін айтушылар да аз емес.
«Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде қаракөл елтірісі алтынның орнына бағаланған. Яғни, қару-жарақ алған қарызын Кеңес Одағы қаракөл елтірісімен құтылуға келіскен. Осылайша қаракөл елтірісін өндіру ісі қарқын алды.
Орталық Азия республикаларынан қаракөл кеңшарлары таңдап алынды, оларға барлық жағдай жасалды. Міне, солардың бірі «Сүткент» асыл тұқымды зауыты қаракөлдің «бұхар сұры» деген түрін шығарды. Ал Шымкентте қаракөл елтірісін өңдейтін зауыт болған. Ұмытпасам, 1960 жылдары Қазақстан 6,5 млн бас қаракөл қойымен әлемде алдыңғы қатарда болған. Жыл сайын Шымкенттегі зауытта 2,5 млн дана қаракөл елтірісі өңделіп, алтынға сатылған. Бертініректе қой саны тіпті азайып кетті ғой. Қазір тері өңдеп, мол пайда табудан гөрі етін өткізуді жөн санайтындар көбейіп келеді.
Мысалы, қайбір жылы Созақ ауданындағы «Қара Құр» өндірістік кооперативінде өсірілген 2688 қаракөл қошқар-тоқтылары Біріккен Араб Әмірліктеріне экспортқа шығару үшін сатылғанын ақпарат құралдары жарыса жазды», дейді Мәскеудегі Тимирязев атындағы ауылшаруашылық академиясында білім алған, кезінде «Сүткентті» басқарған зейнеткер Әбдіжаппар Оңалбаев. Кей дерек көздеріндегі мәліметтерге қарағанда, бүгінде әлем бойынша Африка, Намибия, Ангола, Ауғанстан елдері қаракөл қойын өсіруде көш бастап тұр. Көрші Өзбекстанда да бұл сала жақсы дамып келеді екен. Кезінде Шымкентте Кеңес Одағында жалғыз қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты болған, оның міндетіне қойдың жаңа тұқымын шығару да кірген екен. Жалпы, елімізде қаракөл шаруашылығындағы ең құнды елтірінің 17 түрі шығарылған.
Сала мамандарының айтуынша, қаракөл қойына еліміздің оңтүстігі өте жайлы. Қазір бұл өңірде қаракөл тұқымын өсіретін 4-5 шаруашылық қалған. Оның бірі – Отырар ауданындағы «Жомарт» өндірістік кооперативінде 2 мың қой бағылуда. Кооператив басшысы Төлеп Әбдіманаптың айтуынша, қой терісін өткізетін жер жоқ. «Бүгінгі таңда біз еркегінің етін ғана өткіземіз. Терісін өткізе алмаймыз. Өйткені сұраныс жоқ, тері өңделмейді. Қаракөл қойы табиғатқа төзімді мал. Үш отарды 12 адам бағуда, маусымдық кезеңдерде ауыл тұрғындарын қосымша жұмысқа қабылдаймыз. Болашағы бар шаруашылық болғанымен, өкінішке қарай, тиімділігі төмен болып тұр. Сондықтан қазақы қойға ауыссақ па деген ой да келеді. Тек Оңтүстік – Батыс мал және өсімдік шаруашылығын ғылыми-зерттеу институты көмектесіп, ұрықтандыру жұмыстарын жүргізіп келеді. Яғни, біз қазір қаракөл тұқымын сақтап қалуға тырысудамыз. Үкімет тарапынан қаракөл қой шаруашылығын дамытуға көмек көрсетілсе дұрыс болар еді», дейді Т.Әбдіманап. Сала мамандары қазақтың брендіне айналуы тиіс деп санайтын қаракөл қойларының бүгінде қазақы тұқыммен бейберекет будандасып кеткеніне өкініштерін де білдіруде. Айтпақшы, сенатор да өз сауалында қазіргі уақытта етек алып бара жатқан биязы жүнді қойлар мен қылшықты және ұяң жүнді қой тұқымдарын бір-бірімен негізсіз будандастыруға заңмен тыйым салу керектігін айтты. Бүгінгі бастан өткеріп жатқан қиындықтарға қарамастан, қаракөл шаруашылығы фермерлер назар аударатын тиімді сала. Қаракөл қойлары Жамбыл, Қызылорда облыстарында да бар. Бұл орайда мамандар елтірі аукционын өткізу арқылы өңдеу саласын ынталандыруға болатынын айтуда. Қаракөл елтірісі әлі де өте тиімді валюталық тауар деп есептейтін мамандар, сондай-ақ мемлекет елтіріні сатып алатын орталықтар құруды өз мойнына алуы қажеттігін айтуда.
Елбасы Н.Назарбаевтың «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында шикізатты қайта өңдеуді қамтамасыз етіп, әлемдік нарықтарға жоғары сапалы дайын өніммен шығуымыз қажеттігі айтылған болатын. Дәл осы қаракөл қой шаруашылығында қайта өңдеу жұмыстары мүлде қолға алынбай отыр десек те болады. Бұл бағытта өңдеуші кәсіпорындар ашу қажет пе? Кәсіпорындар ашылған күнде де шикізатпен қамту мүмкін бола ма? Шикізатпен қамтитын шағын кәсіпорындар ашылған күннің өзінде мемлекеттік тұрғыда қолдауды қажет етеді. Сондай-ақ шопандар әр теріге субсидия берілгенін қалайды. Сенатордың депутаттық сауалында да қой шаруашылығын субсидиялаудың тәртібі мен ережесін қайта қарау қажеттігі, асыл тұқымды қой өсіруге басымдық бере отырып, мемлекет тұрғысынан қолдауды қамтамасыз етуді жан-жақты шешуді қарастыратын уақыт келгені айтылды. Депутат көтерген мәселелерді өте орынды және өзекті санап отырған шопандар қаракөл қой шаруашылығында да оң өзгерістердің болатынына үмітті. Ал әзірге мал басын сақтап қалуға және көбейтуге ғалымдар ғана мүдделілік танытуда.
Түркістан облысы
