Адам құқығының бас құжаты

Жұма, 24 тамыз 2012 7:55

Ата Заңымыз – Конституцияда адам құқықтары мен бос­тан­дықтары, конституциялық міндеттері егжей-тегжейлі қарас­ты­ры­лып, ерекше көрсетілген. Онда ел көлемінде қолданылатын құ­қық нормалары Адам құқықтары жөніндегі халықаралық үлгі-қалыпқа негізделген.
Конституция мемлекетті ұй­ым­дастыру мен мемлекеттік би­лік­тің қызметтік жүйесінің, құзы­ре­тінің демократиялық қағида­сын бекітті. Халық Президентті, Парламент Мәжілісінің депутат­та­рын,

Жұма, 24 тамыз 2012 7:55

Ата Заңымыз – Конституцияда адам құқықтары мен бос­тан­дықтары, конституциялық міндеттері егжей-тегжейлі қарас­ты­ры­лып, ерекше көрсетілген. Онда ел көлемінде қолданылатын құ­қық нормалары Адам құқықтары жөніндегі халықаралық үлгі-қалыпқа негізделген.
Конституция мемлекетті ұй­ым­дастыру мен мемлекеттік би­лік­тің қызметтік жүйесінің, құзы­ре­тінің демократиялық қағида­сын бекітті. Халық Президентті, Парламент Мәжілісінің депутат­та­рын, жергілікті органдар өкіл­дерін тікелей сайлайды. Халық мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін шешуге  референдум арқылы қатысады. Қазақстанда әрбір адам өз құқығына сай  мемлекеттік органдардың істерін бас­қаруға, қатысуға, қоғамдық бірлестіктер құруға құқылы. Әр­түр­лі әлеуметтік, ұлттық конфес­сия­лық, кәсіби және басқа топтарға жататын азаматтар демократия­лық қағиданы басшылыққа ала отырып, өздерінің мүдделерін біл­діріп, қорғай алады. Бұл орайда Конституция демократиялық құқықтар мен бостандықтарды нақты іске асыру үшін заңды кепілдіктерді қамтамасыз етеді.

Конституцияда мемлекеттің зайырлы екендігі көрсетіліп, оның сипатына да мән берілген. Елімізде діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген, барлық діндер мен діни бірлестіктер заң алдын­да тең, діни бірлестіктер мемлекеттік функцияларды орындамай­ды және діни бірлестіктердің қызметі заңға қайшы келмесе, мемлекет оған араласпайды және діни бірлестіктерді қаржылан­дыр­­майды, білім мен тәрбие бе­ру­дің мемлекеттік жүйесі діни бір­лестіктерден бөлінген және зайырлы сипатқа ие. Қазақстанда діни ұйымдармен байланыс жүр­гізетін арнаулы мемлекеттік органдар құрылған. Мұндай органдар дінге қатысты заңдардың мүл­тіксіз жүзеге асырылуын қам­тамасыз етеді.
Осы орайда біздің еліміз Конс­титуцияға сәйкес құқықтық мемлекет орнатуда. Құқықтық мем­лекет дегеніміз адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын толық қамтамасыз ететін, сон­дай-ақ құқық нормасы арқылы мем­ле­кеттің құқыққа қайшы іс-әре­кеттерге жол бермеуін қада­ға­лай­тын саяси билік болып та­былады.
Осы көрсетілген анықтамаға сәйкес құқықтық мемлекетті си­пат­тайтын екі түрлі басты қағи­даны бөліп қарауға болады.  Біріншіден, құқықтық мемлекеттің әлеуметтік жағы – адамның және азаматтың табиғи құқықтары мен бостандықтарын барынша, толық қамтамасыз ету. Екіншіден, құ­қық­тық мемлекеттің заңдылық құбылысы – құқық нормалары арқылы саяси режімнің қызметін жұртшылық мүддесімен тікелей байланыстыру, мемлекеттік құ­ры­лымдардың құзыретін құқық­тық тежеу. Осы көрсетілген қа­ғиданың алғашқысы біздің елі­міздің Ата Заңның 1-бабында тікелей көрсетілген, онда адам құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп жазылған.
Құқықтық мемлекеттің ең басты бағыты – әрбір азаматтың жеке тұлға ретінде жан-жақты же­тілуіне, дамуына барынша жағ­дай жасау. Өйткені, құқықтық мемлекеттің белгілері қоғамда, өмір­дің барлық саласында заң­ның үстемдігінің көрініс алуы; мемлекеттік биліктің – заң шы­ғару, атқару және сот билігі бо­лып тармақтарға бөлінуі; бұлар­дың әрқайсысының өз функ­ция­ларын әділетті іске асыруы және құқықтық негізде қызмет атқа­руы; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты­лы­ғы; олардың құқықтық және әлеу­меттік қорғалуы; әртүрлі бір­лестіктердің, партиялардың, ұй­ым­дардың Конституция шең­бе­рінде құрылуы және қызмет етуі; мемлекеттегі заңдылық пен құ­қық тәртібінің тұрақтылығы; қо­ғамдық санадан құқықтық нигилизмді аластау; саяси-құқықтық сауаттылықты барынша жетілдіру; мемлекеттік және партиялық қызмет функцияларының ара-жігін ашу; мемлекетті басқарудың тиімді жүйесін жетілдіру; кез келген заңсыздықтарға тежеу жа­сайтын тәсілдерді жүзеге асыру; құқықтық плюрализмнің салтанат құруын қалыптастыру болып табылады.
Құқықтық мемлекетті құру азаматтық қоғамның орнығуына және дамуына тікелей әсер етеді. Ал азаматтық қоғам дегеніміз – адамгершілік, діни, ұлттық, әлеу­меттік-экономикалық, отбасылық қатынастар институттарының жеке тұлғалар мен мемлекет мүдде­ле­рін қанағаттандыруға бірлесіп жұмыла қызмет істеуі.
Құрылымына байланысты аза­маттық қоғам белгілеріне: адам­ның, азаматтың құқықтары мен бостандықтарының үстем болуы мен салтанат құруы; әр топқа жататын адамдар арасындағы кә­сіпкерлік бәсекелестікті дамыту; қоғамдық-құқықтық пікірді еркін түрде жариялау; адам құқық­тары­ның сақталуы туралы мәлімет­тер­ді жариялауды қамтамасыз ету; эко­номиканың көп сатылы дамуын жолға қою; адамның лайықты өмір сүруін қамтамасыз ететін эконо­ми­калық-әлеуметтік саясатты ор­нықтыру мәселелері жатады.
Біздің еліміздің Конституция­сын­да Қазақстанда әлеуметтік мемлекет орнықтырудың негізі де көрсетілген. Осыған байла­ныс­ты Конституцияда меншікті қорғау, халықты әлеуметтік қам­сыз­дандыру, жұмыспен қамту, өндіріс саласында әлеуметтік әді­леттілік орнату, халықтың әл-ауқа­тын жақсартуға басымдық беру заңды тұрғыда белгіленген.
Бұл мәселелер жөнінде Президент Н.Ә.Назарбаевтың «Қа­зақ­стан­ның әлеуметтік жаңғыр­ты­луы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты құнды мақаласында ерекше мән берілген. Осы алға мақсат етіп қойылған 20 қадамның барлығы дерлік елімізде әлеуметтік мемлекетті одан әрі жетілдіруге, дамы­туға арналған, оған қол жеткізу­дің тиімді жолдары нақтыланып көрсетілген.
Конституцияда құқықтық мем­лекет құруға, азаматтық, зайыр­лы, әлеуметтік, демократиялық қоғам қалыптастыруға нақты құ­қықтық негіздер жасалған. Олар­дың ішіндегі басты құндылық адам құқықтары мен бостан­дық­тары мәртебесінің заңдылық көрініс табуы.
Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан кейінгі жылдары азаматтық және саяси құқықтар экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар, БҰҰ-ның геноцид қылмысының алдын алу және ол үшін жаза қолдану, ке­пілге алуға күрес туралы, азап­тауларға жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы және тағы басқа адам құқықтары мен бостандықтары жөніндегі кон­венцияларды ратификация­ла­ды. Қазіргі уақытта Қазақстан­ның өкілі БҰҰ-ның Адам құ­қықтары жөніндегі кеңесінің мүшесі болып отыр.
1995 жылы 30 тамызда рес­пуб­ликалық референдумда қа­был­данған Қазақстан Респуб­ли­касының Конституциясы бүкіл әлем мойындаған халықаралық актілердің ережелерін ең басты құндылықтар ретінде таниды. Конс­титуцияда мемлекеттік би­ліктің бірден-бір бастауы халық екендігі көрсетіліп, адамның және азаматтардың консти­туция­лық құқықтары мен бостан­дық­тарын, міндеттерін айқындайтын құқықтық мәртебесіне ерекше мән берілді.
Бұл бағытта Қазақстан Рес­публикасының Конституциясы – әркімнің өмір сүруге құқығын (15-бап) ерекше атап көрсетті. Ешкім­нің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы адам­дардың қаза болуымен бай­ла­ныс­ты террорлық қылмыс жа­сағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адам кешірім жасау туралы өтініш беруге де хақылы.
Әркімнің өзінің жеке басы­ның бостандығына құқығы бар (16-бап). Яғни, заңда белгіленген негізде және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады.
Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды (27-бап). Ата Заңда белгіленгендей, ешкімді азап­тау­ға, оған зорлық-зомбылық жасау­ға, басқадай қатыгездік немесе адамның қадір-қасиетін қорлай­тын­дай  жәбір көрсетуге не жа­залауға болмайды. Мұндай іс-әрекеттер жасағандарға заң бой­ынша жауаптылық белгіленген.
Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына өзінің және отбасы­ның құпиясы болуына, ар-намы­сы мен абыройлы атының қор­ға­луына құқығы бар (18-бап). Заң­ға сәйкес әркім өзінің жеке са­лым­дары мен жинаған қаражат­тары­ның, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөз­дерінің пошта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақ­талуына құқылы. Мұндай құқық­ты шектеуге заңда тікелей белгіленген реттер мен тәртіп бой­ынша ғана жол беріледі.
Тұрғын үйге қол сұғылмайды (25-бап). Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға  жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.
Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар (13-бап). Ата Заңда азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарына ерекше мән берілген. Конститу­цияға сәйкес мұндай құқықтар мен бостандықтарға мыналар жа­тады.  Сөз бен шығармашылық ер­кіндігі. Цензураға тыйым са­лынған. Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілдермен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қа­зақстан Республикасы азамат­та­ры­ның  бірлесу бостандығына құ­қығы бар. Қазақстан Республи­ка­сының азаматтары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, митингілер, де­монстрациялар, шерулер өт­кі­зуге және тосқауылдарға тұруға хақылы. Бұл құқықты пайдалану мемлекеттік қауіпсіздік, қоғам­дық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүд­делері үшін заңмен шектелуі мүмкін. Қазақстан Республикасы азаматтарының тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет істерін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, сондай-ақ жеке және ұжымдық өтініштер жолдауға құ­қығы бар. Азаматтардың эконо­ми­калық, әлеуметтік және мә­дени құқықтары туралы да елі­міздің Ата Заңында  нақты көр­се­тілген. Олар заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқы­ғына заңмен кепілдік береді. Әркім кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқылы. Әркім еңбек ету бостандығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқықты. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай ең­бек ету жағдайында, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыз­дық­тан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар.
Азаматтардың мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі. Азамат мемлекеттік жоғары оқу орнында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқықты. Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекет қорғауында болады.
Қазақстан Республикасы аза­ма­ты­ның жасы келген, науқас­тан­ған, мүгедек болған, асырау­шы­сынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде ең төменгі жалақы мен зейнет­ақы­ның мөлше­рінде әлеуметтік қамсызданды­рылуына кепілдік беріледі.
Республика азаматтары Ата Заңда көрсетілген құқықтар мен бостандықтарды пайдалана оты­рып, конституциялық міндеттерін де мүлтіксіз атқаруға міндетті. Олар ел Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адам­дардың құқықтарын, бостан­дық­тарын, абыройы мен қадір-қа­сиетін құрметтеуге және  респуб­ликаның мемлекеттік рәміздерін құрметтеуге міндетті.
Конституцияға сәйкес, Қазақ­стан Республикасының азамат­ты­ғы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай негізде алынғанына қарамастан, бірың­ғай және тең болып табылады. Республиканың азаматын ешқан­дай жағдайда азаматтығынан, өзі­нің азаматтығын өзгерту құқы­ғы­нан айыруға, сондай-ақ оны Қа­зақстаннан тыс жерлерге аласта­ту­ға болмайды. Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы санал­май­ды. Яғни, біздің елде қос аза­мат­тық алу Конституцияға қайшы.
Конституцияның 11-бабына сәйкес, республиканың халықара­лық шарттарына өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасы­ның азаматын шет мемлекетке бе­руге болмайды. Мемлекет ел аумағынан тыс жерлерде жүрген азаматтарын да қорғауға және оларға қамқор­лық жасауға кепілдік береді.
Конституцияда көрсетілген адам, азамат құқықтары мен бос­тандықтарының бұлжытпай жү­зеге асырылуының нышаны әрі кепілі Қазақстан Республикасы­ның Президенті болып та­былады.

Арықбай АҒЫБАЕВ,
заң ғылымдарының докторы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің профессоры.