Сот қазақша өтеді
Сенбі, 13 қазан 2012 7:07
Еліміздегі мемлекеттік тілдің заңдық тұғыры, оның рөлі мен бүгінгі таңдағы бағыт-бағдары баршаға белгілі. Дегенмен, мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру, оның қолданылу аясын кеңейту мәселесінде әлі де шешімін күткен проблемалар аз емес. Осы орайда халқының 84 пайыздан астамын жергілікті халық құрайтын Маңғыстау облысының сот, құқық қорғау жүйелерінде атқарылып жатқан жұмыстар жөнінде айтып беру үшін облыстық соттың төрағасы Досжан ӘМІРОВТІ әңгімеге тартқан едік.
Сенбі, 13 қазан 2012 7:07
Еліміздегі мемлекеттік тілдің заңдық тұғыры, оның рөлі мен бүгінгі таңдағы бағыт-бағдары баршаға белгілі. Дегенмен, мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру, оның қолданылу аясын кеңейту мәселесінде әлі де шешімін күткен проблемалар аз емес. Осы орайда халқының 84 пайыздан астамын жергілікті халық құрайтын Маңғыстау облысының сот, құқық қорғау жүйелерінде атқарылып жатқан жұмыстар жөнінде айтып беру үшін облыстық соттың төрағасы Досжан ӘМІРОВТІ әңгімеге тартқан едік.
– Досжан Сарманқұлұлы, өзіңіз іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру мәселесін республикалық басылымдарда бірнеше рет көтердіңіз. Бүгінгі күні өзіңіз басшылық етіп отырған Маңғыстау облыстық сотында мемлекеттік тілге көшу жағдайы қалай, қандай нақты жұмыстар атқарылып жатыр? Бүгінгі күнгі сот саласындағы мемлекеттік тілдің орны туралы тоқталып өтсеңіз?
– Елбасымыздың Жолдауында – «біздің міндетіміз 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 пайызға дейін жеткізу. Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95 пайызды құрауы тиіс», деген нақты мәселе көтерілді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Төрағасының 2009 жылғы 27 ақпандағы «Іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру туралы» №36 өкімі республикамыздың барлық соттарына орындауды міндеттеп отыр. Бұл өкімнің орындалу барысы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қатаң бақылауына алынған.
Осындай бағыт – бағдарламалардың негізінде, іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру туралы талаптың нақты орындалуы Маңғыстау облыстық сотында күн тәртібінен түспейтін басты мәселе, шешімін табуда кезек күттірмейтін өзекті тапсырма. Маңғыстау облыстық соты тарапынан іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру мақсатында нақты қадамдар жасалып келеді. Ең алдымен барлық соттарға іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуді қолға алу туралы нақты, түсінікті тапсырмалар беріліп, ол облыстық сот төрағасының басты назарына алынды, үнемі бақылауға қойылды және де кеңсе басшысымен, қала, аудан соттар төрағаларымен жүйелі түрде талқыланып отырады.
Тапсырмалардың орындалуын, сонымен бірге, сот актілерінің мемлекеттік тілде сапалы жазылуын қадағалап отыратын арнайы топ құрылып, ол топ 2011 жылдан бастап жұмыс жасай бастады. Бұл топтың жұмысы жүйелі түрде талданып, олар облыстық соттың аралық отырыстарында талқыланып, кемшіліктер мен олқылықтарға тиісінше баға беріліп, шаралар қолданылуда.
Мемлекеттік тілдің сот өндірісіне толық енгізіліп, оның еркін қолданылуы, сот төрелігін жүзеге асырудағы орны ерекше, рөлі зор екені сөзсіз. Себебі, облысымыздағы тұрғылықы халықтың 84,1 пайызы қазақ халқы, сондықтан қазақ тілінде сөйлесу, қазақ тілінде іс жүргізудің рөлі аса маңызды. Өзара шеше алмаған дауларын даулап сотқа жүгінеді. Өкінішке орай, екі қазақ дауларын сотқа шешуге бергенде, өз табиғатына жат орыс тілінде береді. Өздері орыс тілін толық игермеген, кейбірі түсіне алмайды. Осыдан кейін олардың көбі өз дауының себебі мен салдарын сотқа жеткізе алмайды. Нәтижесінде сот қандай билік айтса да көңілі күпті, өзі өкпелі. Би алдында өз тілінде сөйлемеген, өз тілінде дауламаған жанның өзіне де өзгеге де күдігі молаяды. Сенімсіздік туады. Ал сот үшін әрбір азаматтың сотқа еркін қатысып, көңіл көрпесін ашып сөйлегені аса қымбат. Әділ төрелік сонда ғана айтылады.
– Соттар өз жұмысында мемлекеттік тілді дамытуда алдын ала тергеумен қатар, сотқа арызданушы талапкерлердің таңдаған тіліне қаншалықты тәуелді?
– ҚР Конституциясының талаптарына сай, соттың басты міндеті төрелік ету. Түсінікті. Алайда, соттар мен судьялар мемлекеттік және қоғамдық жалпы ортақ міндеттер мен жауапкершіліктерден бөлініп өмір сүре алмайды. Елбасының Жолдауларынан бағыт алатын, баршаға ортақ міндет жүктейтін заң нормаларының бұлжытпай орындалуы барлық мемлекеттік органдарға міндет болып табылады. Бұл міндеттерден сот жүйесі де тыс қала алмайды. Сот жүйесі заң нормаларымен тікелей реттелмеген жағдайларда басқа мемлекеттік органдармен қатынасын үйлесімділік, келісімділік принціпіне сай жүйелеп жүргізеді.
Біз сот төрелігін атқару нәтижелеріне сәйкес, сот тәжірибесіне талдау, қорытындылау, шолу жұмыстарын жасап, атқарған ісімізді сараптап саралаймыз, өткенде қандай кемшіліктер орын алды, болашақта не істейміз деген мәселелерді талқылаймыз.
Осы аталғандарға сүйене отырып, сот, мемлекеттік тілді дамытуда алдын ала тергеумен қатар, сотқа арызданушы талапкерлердің таңдаған тіліне тәуелді деп айта алмас едім. Алайда, осы алдын ала тергеу органдарының және арызданушы талапкерлердің тарапынан заң талаптарына, мемлекеттік тілге құрметтеушілік, ізгілік, патриоттық деген талаптар кем соғып жатады. Бұл, әрине, ең алдымен басшылардың, мемлекеттік қызметкерлердің және заң білімін игерген жоғарғы білімді мамандардың кемшіліктері.
Осы себепті алдын ала тергеу органдарының және орыс тілінде заңдық көмек көрсетушілердің істі негізсіз қазақ тілінде жүргізбей, орыс тілінде жүргізушілікке бейімділігін немесе көрінеу заңсыз әрекеттерін түзетуге тура келеді.
Мемлекеттік емес органдар мен тұлғаларға үйлесімді іс атқару приципі көлемінде арнайы хаттар жолданып, істің мемелекеттік тілде жүргізілуі туралы заң талаптарымен қатар басқа да негіздемелерді көрсетіп, ұсыныстар жасап, сонымен қатар, жауапкершіліктер туындайтынын түсіндіріп келеміз.
Қазақстан Республикасында мемлекеттiк тiлдi барынша дамыту, оның халықаралық беделiн нығайту – Үкiмет, өзге де мемлекеттiк, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдардың міндеті. Осы негізге алынып, Қазақстан Республикасының екінші дәрежелі банктерінің Маңғыстау облысы бойынша барлық филиалдарына қарыздарды өндіру туралы талап-арыздарды, банктік заем шарттары бойынша мемлекеттік тілде сотқа беру және хат алмасуды, мемлекетіміз ұстанған тіл саясатын мемлекеттік органдармен қатар, банк қызметкерлері де қатаң сақтап, мемлекеттік саясат тіл саясатына іс жүзінде жүзеге асыруға атсалысу туралы хаттар жолданды.
Сонымен қатар, Маңғыстау облыстық прокуратурасына, ұлттық қауіпсіздік комитеті департаментіне, экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес департаментіне, ішкі істер департаментіне, Маңғыстау облысы адвокаттар алқасы мен аудандық және оған теңестірілген соттарға мемлекеттік тіл саясаттын қолдап, хат алмасу мен іс құжаттарын мемлекеттік тілде жүргізу туралы хаттар жолданды.
Мемлекеттік тілді дамыту және насихаттау аясында судьялар мен кеңсе қызметкерлерінің бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жеткізу қолға алынып, газет-журнал беттеріне тіл туралы мақалалар шығарылып, тиісті деңгейде жұмыстар атқарылуда. Мемлекеттік тілдің өрісін насихаттау және оны қоғамдық өмірдің түрлі салаларында қолдану аясын кеңейту жұмыстары да бүгінгі таңда жан-жақты жүргізілуде. Облыстық сотта «Сот ісін мемлекеттік тілде жүргізудің өзекті мәселелері» тақырыбында құқық қорғау органдарының басшылары, мекеме басшылары арасында БАҚ өкілдерінің қатысуымен екі мәрте дөңгелек үстелдер өткізілді.
Нәтижесінде, шығыс құжаттары мен ішкі құжат айналымын мемлекеттік тілге көшіру жұмысы нәтижесін бере бастады. Егер 2011 жылдың 12 айы бойынша шығыс және ішкі құжаттар 108239 болып, оның ішінде мемлекеттік тілде 75153 жүргізілген болса, 2012 жылдың тек 8 айы бойынша шығыс және ішкі құжаттар 72133 құжат тіркеліп, оның ішінде 70825 құжаты мемлекеттік тілде тіркеліп, өткен жылғымен салыстырғанда 28,8 пайызға өсіп отыр.
– Өзіңіз атап өткендей жағдайлар орын алғанда, екі қазақтың арасындағы істі заң бойынша мемлекеттік тілге ауыстыруға бола ма?
– Заң нормаларына сай істі мемелекеттік тілде жүргізу ҚР ҚІЖК-нің 30 бабымен, ҚР АІЖК-нің 14 бабымен, ҚР ӘІЖК-нің 21 баптарымен көзделген тәртіптерде реттеледі. Осы ретте сот өндірісіне түскен істі сотта қарауға әзірлеу сатысынан бастап, судья екі қазақтың қарсы отырып өзге тілде сөйлемеуіне, іске өздерінің толық игерген ана тілдерінде қатысуына жол ашады.
Облыстық сот 2011 жылдың 3-ші тамызында №4-11/5437 санды хатпен жергілікті сот төрағалары мен судьяларға тіл мәселесіне жанашырлық танытып, қолдан келген мүмкіншілікті толықтай пайдаланып, орыс тілінде түскен қылмыстық істерді ҚІЖК-нің 30 бабының, азаматтық істер бойынша АІЖК-нің 14 бабының және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істердің ӘҚБтК-нің 21 бабының талаптарын сақтай отырып, сот ісін жүргізу тілін мемлекеттік тілге өзгертіп қарауды жолға қою тапсырылды. Оның орындалуы ай сайын төрағалардың қатысуымен талқыланып, қатаң бақылауға алынып отыр.
– Досжан Сарманқұлұлы, көтерілген өзекті мәселенің Маңғыстау облыстық сот жүйесінде атқарылу нәтижесіне қарай өз ой-тұжырымыңызды білуге бола ма?
– Бұл ретте сөз бастамас бұрын республика соттары арасындағы тіл мәселесіне байланысты атқарылып отырған жұмыстар барысына көңіл аударғанды жөн дер едім. Мысалы, республика соттарында мемлекеттік тілді қолдану, дамыту және іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру барысы туралы 2011 жылдың қорытындысы бойынша берілген ақпаратта, соттар ішкі құжат айналымында мемлекеттік тілді қолдануды кеңейту бағытындағы жұмысын біршама жандандырды. Маңғыстау облысы 95,7 пайызға дейін көтерілді деп атап өткен.
Жоғарыда тоқталып өткеніміздей, өткен жылмен салыстырғанда, Маңғыстау облыстық сотында ішкі іс қағаздары айналымы және сот өндірісінде қаралған істер бойынша да біршама өсіп отыр. Бұл бір жылда ғана атқарылған жұмыстың оң нәтижесі – қомақты жетістік. Алайда, әлі де болса мемлекеттік тілге көшу бағытында атқарылар жұмыс көл-көсір.
Маңғыстау облыстық сот жүйесінде Елбасы Жолдауына сай атқарылар жұмыс нәтижесі 2017 жылға дейінгі белгіленген межеде мемелекеттік тілге көшу 80 пайызға емес, 100 пайызға жетуге тиіс. Ол үшін барлық мүмкіндіктер бар. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» – дегендей біріге, ұйымдаса білсек мол жетістіктерге жететініміз анық.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Шарафаддин ӘМІРОВ,
«Егемен Қазақстан».
