Сан қырлы қаламгер
Сенбі, 19 мамыр 2012 8:11
(Құрван Тохтәмов туралы толғаныс)
Өткен ғасырдың 60-жылдары ұйғыр мәдениетінің жаңаланып өрлеуі кезеңі болып саналады. Бұлай айтуымыздың өзіндік себептері де жоқ емес. Ең әуелгі елді елең еткізерлік қоғамдық-саяси өзгерістерді тудырған Хрущев заманын атап өткен дұрыс. Жеке басқа табыну сынға алынып, жылымық келе бастаған кез еді. Кеңестік жүйенің қателері біртіндеп қалпына келтіріле бастаған болатын. Міне, осы тұста мәдениетке де, әдебиетке де өзгерістер ене бастады. 1957 жылғы «Коммунизм туы» газетінің жарық көруі үлкен оқиға болды.
Сенбі, 19 мамыр 2012 8:11
(Құрван Тохтәмов туралы толғаныс)
Өткен ғасырдың 60-жылдары ұйғыр мәдениетінің жаңаланып өрлеуі кезеңі болып саналады. Бұлай айтуымыздың өзіндік себептері де жоқ емес. Ең әуелгі елді елең еткізерлік қоғамдық-саяси өзгерістерді тудырған Хрущев заманын атап өткен дұрыс. Жеке басқа табыну сынға алынып, жылымық келе бастаған кез еді. Кеңестік жүйенің қателері біртіндеп қалпына келтіріле бастаған болатын. Міне, осы тұста мәдениетке де, әдебиетке де өзгерістер ене бастады. 1957 жылғы «Коммунизм туы» газетінің жарық көруі үлкен оқиға болды. Қазақ радиосы жанынан ұйғыр тілінде хабарлар таратыла бастады. Қолданбалы әдебиет және оқулықтар басып шығаратын ұйғыр тіліндегі баспалар іске қосылды. Абай атындағы Қазақ педагогикалық институты жанынан ұйғыр бөлімі ашылып, оны бітірген жас мамандар әр салада қызмет ете бастады.
Ерекше қадап айтатын мәселенің бірі – отандық бір топ ғалымдар, әдебиетшілер, көркемөнерпаздар шықты. Шығарма-шылық, ғылыми іздену сапасы көтерілді. Бұл жайт өмірге жаңа леп әкеліп, дамуды тездетті, осындай қауырт өрлеудің ықпалында әрбір адам өз ісінде белсенділік танытты.
Орта Азия университетінің (САГУ) ұйғыр бөлімін бітірген жас маман Құрван Тохтәмов сол жылдары қоғам есігін ашып, өмір мұхитына араласты. Ол алғашында «Коммунизм туғи» газетінің әдебиет бөлімінде істеді. Онан соң бір-екі жылдай Абай атындағы Қазақ педагогика институтының ұйғыр бөлімінде ұстаздық етті.
60-жылдардан бастап, ұйғыр әдебиетін ғылыми-зерттеу жұмыстары қолға алынды. Осыған орай әдебиеттанушы ғалымдарға деген сұраныс өсті. Сол жылдары ұйғыр жастарынан алғашқы аспирантураға қабылдау кезінде Құрван бірінші болып оқуға түсті. Содан өмірінің соңына дейін Қазақстан Ғылым академиясының ұйғыр әдебиеттану бөлімінде ғылыммен айналысты.
Қ.Тохтәмов Қазақстан ұйғыр әдебиетінің көшбасыларының бірі ғана емес, ол проза жанрының дамуына, өсуіне зор еңбек сіңірген жазушы. Оның жазушылық таланты әр жылдары жарық көрген «Қарапайым адамдар», «Аяулылар» хикаяттар жинағы, «Күн шығып келеді», «Байқамай бастым тікенді» хикаяттарында, «Өмірге махаббат» кітаптарында жан-жақты жарқырай көрініп еді. Бұл шығармалар өз кезінде қызу оқылып, әсерлі болғанына өзім куәлік бере аламын. Құрванмен бірге болған оқырмандармен кездесулерде, қойылған сұрау, айтылған жауаптардан анық байқалатын. Оған жер-жердегі оқырмандары тоқтаусыз хат жолдап жататын. Әр жаңа кітабы басылған сайын қаламгерлердің пікірлері үздіксіз баспа бетінде шығып отыратын. Біз оның жазушы ретінде үлкен беделге ие екенін сезетінбіз. Жасампаздықта өзінің қалыптасқан қолтаңбасы айқын білінетін. Өз заманының талантты қаламгері екені даусыз еді.
Құрванның әдебиетші болып қалыптасуына – оның бала кезінен еңбек адамдары арасында шыңдалып өсіп, ержеткені себеп болды. Бай тәжірибенің, жинақталған білімнің пайдасы тиді. Соғыс жылдарында жеңіске жету жолында бар ауыртпалық елдегі бала-шаға, кәрі-құртаңдардың мойнына түсті. Олардың еңбек тіршілігі соғыс майданынан бір де бір кем болған жоқ. Қабырғасы қатпаған Құрванға сол жылдардың азабы жеңіл соқпады. Үлкендермен араласа жүріп, жұмыс істеу, көріп-білуі оның өмірге көзқарасының қалыптасуына, есейіп, ержетуіне өз әсерін жасады. Сондықтан да оның өз құрдастары қатарында ойы – терең, жұмысы – орнықты болды.
Жазушыларды өзіне тартатын көтеретін тақырыбы, айтар мәселесі десек, Қ.Тохтәмов ауыл өміріне, әсіресе, Отан соғысы жылдарындағы сап еңбек адамдары өмірін басты тақырып етіп қалам тартты. Ұлт әдебиетінде соғыс жылдарының сипаты біршама ашылды десек, осы жолдың басында Қ.Тохтәмов секілді жазушылар тұрды. Әр шығармасында сол дәуірдің ащы шындығы, бейнетті тердің иісі шығып тұратын. Балалық дәуіріндегі естен кетпес күндердің естеліктері, тартқан бейнет, төгілген жас, азабы мен мехнаты мол шерменде жылдардың шежіресін көркем бейнелеуші еді. Сондықтан да оның еңбектерінде ел мен жер, езілген еңбекші, ерлікке бара-бар күндер кестеленуі табиғи нәрсе деуге болады. Шығармаларының «тәні де, жаны да» сол күрделі кезеңнің жыры болуы заңды еді. Қ.Тохтәмовтің бірсыпыра әңгіме-хикаяттарында және «Жағистайлықтар» романында бұл тақырып тамаша жазылып, шырқау шыңына жеткізілген. Ауылдағы қыз-келіншектердің аяздан қатып қалған диірменді мұздан аршып, суын ағызып, жан бітіріп іске қосуын ол шынайы суреттейді. Бір эпизодында: «Сол болаттай берік, ерік-жігері мықты әйелдер сұрапыл соғыс жылдары қыста қатып қалған диірмен тасын ғана емес, тарихтың тегершігін айналдырған еді» деп, өткір ой, терең мазмұнмен романның нүктесін қойып еді.
Осылай жарқын образ, өмір естелігін айтып отырып, тылдағы нәзік жанды аналардың азапты сәттеріне бас игізіп, жанқиярлық рухына құрмет сезімін оятады. Бір айта кететін нәрсе, жазушы қаламында әйел-аналар образы барынша ашыла түседі. Бұдан өзге де балалық шағының естен кетпес кездері аз емес. Әкесі соғыста қаза болған болашақ жазушы ел-жұртқа келген қайғы-қасірет, тізені дірілдеткен қиындықтың алдында әлсіремеген, қайсар, қайратты, табанды әйелдердің тағдырын суреттейді. Сондай аналардың бірі – өз анасы. Ол еңбекшілдік пен жүректіліктің өнегесі ғана болып қалмастан, мейір-махаббаттың да, сүйіспеншіліктің де сарқылмас көзі болған.
Жарқын образ, шынайы кішіпейілдік Қ.Тохтәмов еңбектерінде басты образ болып қаламға ілінеді, нақты тіршіліктің жанды көрінісіне айналады. Қаламгер көңілдің кеңдігін, пейілдің ашықтығын көркем суреттейді. Жан әлемді толқытып, көзіңе жас әкелетін әсерлі жерлері өте көп. «Жағистайлықтар» романында жазушы қаламына тән ерекшеліктері жан-жақты қамтылып, ұйғыр ұлтының өмірін, тыныс-тіршілігін бейнелеп, шындыққа барынша жақындата түседі. Бізге белгілі болғандай, осы заманғы ұйғыр әдебиетінде соғыс тақырыбын арқау еткен бірнеше еңбек бар. Ал, аталған роман солардың қатарындағы шоқтығы биік шығарма. Бұл кітап ұзақ жылғы іздену, еңбектенудің ғана жемісі емес, ол – ойға ерік беріліп, қолға жұмыс жасатқан, көзмайын тауысқан туынды. «Жағистайлықтар» алғашында хикаят болып жазылып, оған «Таң атып келеді» деген көлемді бөлім қосылып, кейін бірлестіріп, толықтырып романға айналған, көп жылғы жұмыстан жарыққа шыққан көркем шығарма!
Аталған романды оқыған адамның көз алдынан соғыс жылдарындағы ұйғыр ауылының бейнесі, атқа мінер ер-азаматтарынан айырылған қамкөңіл халық суреттеледі. Автор, қайғыны қайратқа, нәзіктікті берілмес бекемдікке айналдырған аналарды мадақтайды, мақтан етеді. Олардың іс-әрекеттері арқылы сенімге қанат бітіреді. Шығармадағы Жемил қарт, Данихан, Адаләт, һурият қарапайым ауыл адамдары бола тұра, жігері мығым, еркі болаттан қатты екеніне көз жеткізесіз. Жазушы олардың тайсалмас табандылығын, тұрақтылығын, рухани байлығын көрсету арқылы, ойдан шықпас кейіпкерлерді сомдайды.
Қарт дихан Жемил ата бастық, ал өзге қыстақта қалған қыз-келіншектер атыз басында, тоғанның қасында ауыр қара жұмысқа жегіліп, еңбек етеді. Көп жыл бойы бос жатқан жерді игеріп, мол өнім алады. Сөйтіп, өздерінің жанқиярлық еңбектерімен жеңіс күнін жақындата түседі. Бастарына қандай ауыртпалық төнсе де тек алға ұмтылады. Күшіне күш қосып, шыдамдылық көрсетті. Шұғылалы бір күннің боларына сенді. Шығармадағы суреттелген қоғам, өмір, кейіпкерлер тағдыры шындықпен жымдасып жатқаны қандай ғанибет. Сол дәуірдің адамдары, оқиғалары артық әсірелеусіз әдемі әдіптелген. Жазушы сыртқы әлемді ғана жаза бермей, әр кейіпкердің ішкі жан-дүниесіне барынша үңіліп, ниеттерін, көңіл ауанын, дүние-танымының өсуін дөп басып тереңге бойлайды. Психологиялық мінез, психологиялық қиял әлемін өз деңгейіне жеткізіп, шебер үйлестіреді. Жан-жақтылы қарастырылған кейіпкерлер заман үнін, дәуір келбетін көрсете біледі.
Романда Адаләт, Данихан, Һевиз, Һүсәйін секілді жастардың адал махаббаты және беріктігі тұтас сюжет жемісін құрап, өмірдің озық, өскелең сын-сыйпатын паш етеді. Сонымен бірге, жазушы шеберлігін білдіретін шығармадағы бір ерекшелік – қарым-қатынастар, түйткілдер, оқиғалар, ұлттық ерекшелік, салт-дәстүр шынайы суреттеледі. Ұлттық рухпен суғарылған, қырманда бидай сапырып, онан ши сыпыртқымен майқандап жүріп дәнінен топанын айыра жүріп, айтқан әндері мұңлы, ырғағы қандай десеңші!? Әлгі шер көкірек, жарты көңіл әйелдердің көздері жасаурап отырып айтқан әңгімелері, ішкен эткэн чайлары қандай дәл берілген десеңші!? Сондай ауыртпалық арқалай жүріп, еңбекке еркін араласып, жүзім сөрелерін тұрғызып, гүл бақшаларын өсірген тазалыққа, әдемілікке құштарлықтарын да құлпыртады. Еңбексүйгіш ұйғыр ұлтының ұйымшыл ұлағатын көрсетеді.
Қ.Тохтәмовтың елу жасқа толуы қарсаңында жарық көрген «Өмірге махаббат» атты кітабына жазушының ішінара еңбектері ғана кіргізілген еді. Олар ғалымның ғылыми ізденісі, зерттеудегі жұмыстары болып саналады. Әрине, Қ.Тохтәмов – жазушы тұрғысында емес, ғалымға тән сипат арқылы да ардақтауға тиіс тұлға. Оның очерк, публицистика жанрларында жүзеге асырған жұмыстары аз емес. Осының бәрі Құрван Тохтәмов шығармашылығының көлемін, ауқымын анықтайтын абыройлы еңбектер.
Қ.Тохтәмов еңбекқор, өзіне талапшыл жан еді. Ол негізгі білімі төмендеу болса да қызмет істей жүріп, қажыр-қайрат көрсетіп, аз ғана уақытта орыс және қазақ әдебиетінің қаймағын қалқып оқитын дәрежеге жетті.
Жоғарыда айтқанымыздай, 60-жылдарда ұйғыр әдебиеті саласында өрлеу кезеңі болған еді. Ал, бүгінгі таңда сол кездерден бастау алған игі бастама Қазақстан аумағында қарқынды түрде қарыштап дамыды. Жан-жақты сала бойынша жанданды. Ұлттың материалдық және рухани мәдениетінің мәйегі өсті. Сол кезге дейінгі баяу және ескерусіз келген мәселелер мән ала бастады. Әрине, өздігінен өсу болмасы анық, міне, осы шаруалардың басында ұлттың зиялысы Қ.Тохтәмов секілді адамдардың сіңірген еңбегі өлшеусіз еді. Көп жылғы зерттеуден соң, 1964 жылы «Ұйғыр кеңес прозасының қалыптасуы және дамуы» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Бұл тынымсыз еңбектену 20-30-жылдардың жемісі еді. Ол отызыншы жылдардың аяғында жазықсыз жапа шеккен А.Муһәммәдин, Н.Исрайылов, Мөмүн һәшраев, Тұрди һәсәнов секілді әдебиетшілердің есімдерін қайта тірілтіп қана қоймай, олардың еңбектерін жарыққа алып шықты. Оның ғылыми жұмысында ұлттық прозаның басында тұрған Ө.Мухаммадин еңбектері баса сараланды.
Қ.Тохтәмов ғылыммен, немесе әдебиетпен ғана шектеліп қалмай, жазушы әрі ғалым ретінде қоғамдық өмірге дендеп араласты. Әр жылы өткізіліп тұратын жыл қорытындысында, әсіресе, прозалық жанр бойынша сын-пікірлерін білдіріп жүрді. Талқы-жиындарында жасаған талдаулары жалпының көңілінен шығып, шындықтың бетін ашып отыратын. 60-70-жылдарда әдебиеттің сан түрлі жанры бойынша жаңа дүниелер жазылды десек, оның өсуіне Қ.Тохмәтовтың сыни-зерттеулерінің өзіндік әсері көп болды. Сол жылдары «Коммунизм туы» газеті күнделікті шығып тұрғандықтан, әлгі баяндамалар сол қалпында басылып, оқырмандарға жетіп тұратын.
Сол жылдары ай сайын Қазақстан Жазушылар одағында жаңа кітаптарды талқылау, талдау жүріп отыратын. Бәріміз талқыға ұсынылған кітаптарымызды оқып, шынайы әрі сыпайы пікірлерді ортаға салып, ойымызды, көзқарасымызды жеткізіп отыратынбыз.
Жоғарыда айтылған жайдан өзге, ұйғыр әдебиеттану жүйесі бойынша тікелей зерттеу, зерделеу мәселесін іске асырып отыратын. Әдебиет бөлімінің бастығы Қ.Тохтәмов осы істің басында болып, басшы ретінде әрі ғалымдық білім-білігі бойынша еңбек етті. Осы жұмыстардың жемісі ретінде оның «Ұйғыр кеңес әдебиетінің тарихы» атты монографиясын, өзге де бірнеше ғылыми мақалаларын атап айтуға болады.
Қ.Тохтәмов салмақты, сабырлы, кішіпейіл адам еді. Оның шырайында ылғи да бір кешірім сұраған кісінің әлпеті сезілетін. Артық сөзге бармай, үнсіз жүргенді ұнататын. Кейде әлдебір ұнатпаған нәрселеріне бұрқ етіп «қайнап» шыға келетін кездері де болатын. Байқауымша, кейбір маңызды нәрселерге салғырт қараушылығы да бардай көрінетін. Енді ойласам, оның өзіндік сыры да бар сияқты. Сынға ұшыраған еңбектерді іздеп тауып қайта қарап, дұрыс болса, оны дәлелдеуге тырысатын. Көміліп қалған, қалтарыста қалған әдеби мұраларға жанашырлық танытып, жарыққа шығаруға жалықпайтын. 1967 жылы «Ұйғыр кеңес әдебиеті тарихының очерктері» басылып шығарылды. Осылайша 6-7 жылдық еңбегіміздің жемісі көрінді. Мінеки, Қ.Тохтәмов жетекшілік еткен жоба халыққа ұсынылып, ұлағатты ғалым, іскер басшы екенін дәлелдеді.
70-жылдарға дейін мектептің әдебиет оқулығы шынайы әдебиетшілер жағынан емес, әлдебір мамандардың жазылуы бойынша оқытылып келгендіктен, әртүрлі сынға алынушы еді. Жаңа әдебиетші, білгір мамандар өсіп-жетіліп шыққаннан кейін, әлгі кеткен қателіктер түзетіліп, қайта жазылды. Осы бір жауапкершілікті жұмыстың басында Қ.Тохтәмов жүрді. 1970 жылы ол 10-сыныпқа арналған оқулықты жаңа оқу жылына дейін жазып бітірді.
Жазушылар одағының тапсырмасымен қызмет бабымен аудандарға шыққанда, ол ең алдымен мектеп оқушыларымен кездесу өткізетін еді. Мұғалімдерден «Оқулықтың олқы тұстары бар ма?» – деп сұрап отыратын. Алда-жалда ұсыныс-тілектер болса, өзгеріс енгізу мәселесін де ұмытпайтын.
Өкініштісі, Қ.Тохтәмов арамыздан ерте кетті. Оның сансыз армандары, сан түрлі идеялары болатын. Алайда орындап үлгере алмады. Баста айтқанымыздай, ол Қазақстандағы ұйғыр әдебиетінің қалыптасуы кезеңінде кемелденді, тұғырлы тұлға болып қалыптасты, өзінің соңына іргелі еңбектер қалдырды. Құрван Тохтәмовтың өміріне және шығармашылығына назар салып қарасақ, атап өтер артықшылықтары баршылық. Сонымен бірге тағы бір белгілі жазушы, оның бауыры Тұрған Тохтәмовтың атын да ауызға алуға тура келеді. Бір анадан екі бірдей қаламгердің туғаны және олардың тағдырлы тұлғаларға айналып, тамырын тереңге салуы, тегіннен тегін болмаса керек. Әрине, Меликам ананың ақ сүті, адал еңбегінен бөле қарауға болмайды. Отан соғысы басталған алғашқы күндерде соғысқа аттанған әкесі темірші Қасым аға соғыстың отты ошағына түскен бетінде жау оғынан қаза болып, келмеске кетті. Ал, жас қалған Құрван мен Тұрған анасының тәрбиесінде есейіп, ер жетті.
Сөз реті келгенде айту артық болмас, Құрван мен Тұрғанның шығармашылығында көзге түсетін ортақ жағдайлар бар. Әрі екеуінде де ана образы баса суреттеледі. Оларға мейлінше орын беріледі. Ағасының еңбегін інісі онан әрі жалғап күш қосқандай. Тұрған Одақ көлемінде танымал жазушыға айналып, атақ-даңққа бөленеді. Оның «Әкемнің ақырғы хаты», «Ескі диірмен», «Балға дауысы» хикаяттары, әрі «Назугум» романында Құрван бастаған жолдың жалғасқанын көреміз. Бұл жақындық, ұқсастық мүлде кездейсоқтық емес, оның түп негізінде әулеттік тек және талантты қабілет жатқанын көрсетсе керек. Қайталап айтар болсақ, ананың ақ тілегі, аялап күтуі арқаландырса керек! Иә, бұл қос есім оларды білетін әр жүректен ойып орын алған. Өйткені, олар еңбектерін еліне арнап жазды.
Бүгінгі таңда жазушы-ғалымның 80 жылдық мерейтойы келіп отыр. Қазақстан – көп ұлтты халықтардың алтын бесігі. Мұнда туып, мұнда есейген әрбір адам үшін Отанымыз аяулы. Рухани қазынамыз ортақ, байлық баршаға тән. Құрван Тохтәмовтың тойы – халықтың тойы.
Ахметжан АШИРИ, жазушы-драматург,
Қазақстан Жазушылар одағындағы ұйғыр әдебиеті кеңесінің төрағасы.