Сегіз қырлы, бір сырлы

Жұма, 3 тамыз 2012 7:43

Көрнекті сыншы, білікті әдебиеттанушы, шебер аудармашы, ұлағатты ұстаз, белгілі мемлекет қайраткері Мүсілім Базарбайұлы қазақ халқының ары таза адал перзенттерінің бірі еді. Осындай қайраткерді өмірінің соңғы жылдарында көріп, білімі мен білігіне, талғамы пен талабына тәнті болған жайларымыз бар.

Жұма, 3 тамыз 2012 7:43

Көрнекті сыншы, білікті әдебиеттанушы, шебер аудармашы, ұлағатты ұстаз, белгілі мемлекет қайраткері Мүсілім Базарбайұлы қазақ халқының ары таза адал перзенттерінің бірі еді. Осындай қайраткерді өмірінің соңғы жылдарында көріп, білімі мен білігіне, талғамы пен талабына тәнті болған жайларымыз бар.

Саналы ғұмырын қазақтың әдебиеті мен өнерін насихаттауға арнаған Мүсілім ағамыз шын мәнісінде ұлтының, елінің жанашыры, патриоты болатын. Ән мен жырдың бесігіне айналған Қызылорда өңірінің Сырдария ауданындағы Кекіреліге кіндік қаны тамған ағамыз жастайынан қазақтың мол әдеби мұрасын қанып ішті. Бала күнінде атақты жыршылардың аузынан батырлық, ғашықтық жырларды тыңдап өскен ол хат тани бастаған соң, алқа-қотан жиналған ауыл ақсақалдарына өзі де Абай мен Шәкәрімнің жырларын оқып беретін болған. Шәкәрімнің 1935 жылы С.Сейфуллиннің алғы сөзімен шыққан «Еңлік-Кебек» дастанын мұқабасы тозып кеткенше қайта-қайта оқыған ол дастанды тіпті жатқа айтатынын «Шәкәрім ақын» атты зерттеуінде еске алған болатын. Ес білгеннен басталған әдебиетке деген құмарлық хат танып, кітап оқыған соң артқан үстіне арта түсті.

Киелі топырақта дүниеге келіп, ел арасындағы қазыналы бұлақтан сусынын қандырған Мүсілім Базар­бай­ұлы әдебиет пен өнерге бір табан жақын екендігін мектеп қабыр­ға­сында жүрген кезінде-ақ танытып үлгерді. Бастауыш сыныпта оқып жүріп-ақ алғашында аудандық, сосын Алматыдан шығатын «Октябрь балаларына» хабар жаза бастайды. Сол бір қызғылықты сәттерді ғалым былайша еске алады: «1940-41 жылдары «Октябрь балаларына» бір-екі хабарым жарияланып, дәндеп алған­мын. Енді «Лениншіл жасқа» жаза бастадым. Бір жазамын, екі жазамын, хабарым басылмайды. Ақы­рын­да мектептің драмалық үйірме­сінде Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көр­пеш – Баян сұлу» пьесасы қойыл­ғанын жазып жібергенмін. Бұған мөр басылған мынадай жауап алдым: «Сіз мектеп үйірмесінде «Қозы Көр­пеш – Баян сұлу» пьесасы қойыл­ғанын асыра мақтайсыз. Республи­калық академиялық театр да ол пьесаны дұрыс қоя алмағанда, мектеп үйірмесі қалай жақсы етіп қоя алады? Хабарыңыз осы себептен басылмайды. Бөлім меңгерушісі Қ.Сүлей­менов».
Хабарым басылмаса да, сол кезде хатқа едәуір қуанып қалдым».
Ұлы Отан соғысы басталып, ер-азамат­тардың бәрі майданға аттан­ған­да Базарбай ақсақал ұжымшар төрағасы қызметін атқарады. Тыл майданындағы бүкіл ауыр жұмысты еңкейген қариялар мен бұғанасы қатпаған жас балдырғандардың, қыз-келіншектердің атқарғанын еске алсақ, Мүсілім аға бұл кезде 14 жастағы жасөспірім екен. Әкесі ауыл адам­дарына үлгі көрсету үшін мектептегі баласы Мүсілімнен бас­тап қара жұмысқа салады. Жігерлі жас­ты кетпенмен атқарған қара жұмыс та қажыта алмайды. Кері­сін­ше, сол бір ауыр жылдар жастарды шира­тып, өмірге деген құштар­лық­тарын арттырып жіберген болатын.
Ол арман қуып Алматыға келген соң да бала кезінен өзіне таныс «Лениншіл жас» газетімен байланысын үзбейді. Болашақ ғалымның тұ­сауын кескен де осы газет екені анық. Оны өзі былайша еске алады: «Қанша дегенмен газет жұмысы қы­зық. Жақсы журналист қай кезде болса да сан алуан оқиғалардың қақ ортасында бола біледі. Ол кездің кезбелік те, кеңселік те шағын осы кезде ризашылықпен еске аламыз. Өйткені, жазу тәсіліне ғана емес, еңбекке, ойлау еңбегіне үйреткен газет. Егерде бойда азғантай жазарлық қасиет, оған құштарлық, ынталық бар болса, газетке, «Лениншіл жас­қа» қарыздар екенімді ұмыта алмаймын».
Міне, осылайша басталған қа­дам­­ның болашағы жарқын болды. Өзінің ізденімпаздығымен ерекше көзге түс­кен жас журналистің 1953 жылы «Социалистік Қазақстан» га­зе­тінде жария­ланған «Қазақ әде­биетінің оқу­лығын жазу туралы», «Қазақ әде­биетінің тарихынан сапалы оқулық жазу керектігі жөнінде» атты мақа­лалары әдебиетші қауым арасынан қолдау тауып, жаңа оқулық жазу нау­қаны басталып та кетті. 1954 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясы президиумы мәжілі­сінің қаулысы бойынша белгілі ғалым­дар М.Әуезов, ­С.Мұқановтар­дың басшылығымен М.Ба­­зар­­­­баев (Е.Лизунова, А.Нұр­қатов, Х.Сайкиев, С.Сейітовтер­мен бірге) оқу құралын жазатын авторлардың құрамына енді. Оқулық жазуға араласқан жас әдебиет­шілердің ішінен М.Базарбаевтың (автор­лармен бірге) алғашқылардың бірі болып жазған 10 сыныпқа ар­налған «Қазақ совет әдебиеті» оқу­лығы 1954 жылы жарық көрді. Бұл оқу­лықтың талап-тілекке сай жазыл­ғандығын 1986 жылға дейін 11 рет қайта басылғанынан да көруге болады. Толықтырылып, түзетілген осы оқулық 1989 жылы 11 сыныпқа арналып қайта жазылды да, 1994 жылға дейін басылып отырды.
Алғашында ізденімпаз журналист, оқулық жазуда талғампаз әде­биетші, шебер әдіскер ретінде көзге түсіп, қаламы төселген ол әдебиет майданына еркін араласты. 1955 жылы М.Базарбаев КОКП Орталық Ко­митеті жанындағы Қоғамдық ғы­лым­дар академиясында «Қазақ совет поэзиясындағы еңбек тақы­рыбы» деген тақырыпта кандидат­тық диссертация қорғады.
Мұхтар Әуезов болашағынан мол үміт күткен шәкірті 1961 жылы Тіл білімінен бөлініп, өз алдына отау тіккен Әдебиет және өнер институтына директор болып сайланды. Академиктер мен ғылым докторларына басшылық еткен ол орда бұзар жасындағы сынақтан жақсы өтті. Ғалымның замандасы Серік Қира­баев­тың: «Академия қабырғасында Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, І.Кеңесбаев, С.Бәйішев, А.Жұбанов сияқты ғы­лым корифейлерімен бірге істескен жас Мүсілім олардың тәлімін бойына сіңіріп, ғалымдығына қоса ғы­лым­ның көрнекті ұйымдасты­рушы­сы ретінде танылды», – деген сөзі 1961-1970 жылдар аралығында инс­ти­туттың тұңғыш директорының жаңа қырынан танылғанын байқа­тады. Себебі, ол «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты 3 томдық 6 кітаптан тұратын ұжымдық еңбек автор­ла­рының бірі болуымен бірге оған тіке­лей басшылық етті (1960-1967). Қа­зақ, орыс тілдеріндегі «Қазақ әде­биеті тарихының очеркі» (1958, 1960) атты еңбектердің тыңғы­лықты зерттелуі мен жазылуына, олардың жариялануына тікелей басшылық етумен бірге көп томдық «История многонациональной советской литературы» атты іргелі зерттеудің негіз­гі авторларының бірі болды.
Мұхтар Әуезов қайтыс болған соң оның есімін мәңгілік есте сақтау жөніндегі Қазақ КСР Ғылым акаде­миясының қоғамдық ғылым­дар бөлі­мінде өткен мәжілісте (1961, 28 маусым) жасаған М.Базарбаевтың баяндамасынан кейін көп ұзамай осы институтқа академик жазушының есімі берілді. Сонымен қатар, жазу­шының мемо­риалдық музей үйін ашуда қыруар еңбек сіңірген ғалым 1967 жылы оның 12 томдық жина­ғына алғысөз жазумен бірге бас редакторы болды.
1971 жылы Мәскеудің Шығыс­тану институтында «Қазақ поэзия­сын­дағы ұлттық дәстүр мен жаңа­шылдық» деген тақырыпта док­торлық диссертация қорғап, ғылым корифейлерімен қатар жүріп, олардан тәлім-тәрбие алған ол ендігі жерде мемлекеттік қызметтерге араласа бастады. 1970-1976 жылдары Қазақ КСР-нің Мәдениет министрі, 1976-1981 жылдары Сыртқы істер министрі қызметтерін атқарды. Оның осы жылдарда атқарған қыз­мет­теріне Гүлбараш Ізбасқанқызы­ның «Біз және біздің замандастар» («Мы и наши современники»), «Мүсілім Базарбаев туралы естелік­тер» атты еңбектерінен қаныға түсе­міз. Ол Мәдениет министрі болған кезде Кеңестер одағында өткен мәде­ниет пен өнерге арналған халық­аралық конференциялар мен кон­грес­тердің ұйымдастырушысы ғана емес, тұрақты баяндамашысы да бол­ды. Оның «Қазіргі заман және өнер» (1972), «Қоғамдық даму және өнер» (1973), «Әдебиет пен өнердің қоғамдық функциясы» (1974), «Өнердің ұлттық және ин­тер­на­ционалдық мазмұны» (1975), «Со­веттік мәдениет және оның шетелдік сыншылары» (1976) атты баяндамалары қазақ әдебиеті мен өнері ғана емес, бүкіл кеңес халқы мәде­ние­тінің маңызды мәселелерін көтергені анық. Мүсілім Базарбай­ұлының ЮНЕС­КО жылдарында Ашғабад, Индо­незия-Джокартада сондай-ақ, кеңес елінің Швеция, Батыс Берлин, Дания, Чехословакия, Конго сынды елдердегі мәдениет күндерінде бүкіл министрлер атынан жасаған баяндамалары – өнер мен мәдениет жолындағы еңбек­терінің көрінісі.
«Индонезия сапары», «Данияда өткен он күн», «Өркен жайған өнер» атты көпшілік мақала­ла­рының да мәдениет тарихындағы орны ерекше. «Театр және театр сыны» мен «Қоғам дамуындағы өнердің рөлі» атты баяндамаларынан оның өнер мен әдебиетті қа­шанда бірлікте қарағанын көруге болады. «Театр және театр сыны» деген баяндамасында қазіргі қазақ театры мен сыны­ның жай-күйі қандай екен­дігіне үңіле отырып, оның болашақ­тағы міндеттерін санамалап көр­се­тумен бірге олардың алдында тұрған негізгі өзекті мәселелерді қалай шешу керектігі жөнінде бағыт-бағдар ұсынды. Ол: «қазақ театр сыны бар, бірақ ол қазір тәжірибе жинақтау, күш жинау үстінде», – деп келеді де драматургия жанрының табиғатына үңіледі. 1930-40 жылдардағы қазақ драматургтары «Қозы-Көрпеш – Баян-Сұлу», «Қыз Жібек», «Ер Тарғын», «Қобыланды», «Еңлік – Кебек» сынды фольклорлық мұра­ларды қазақ театрына алып келсе, осы үлгі қазіргі таңда «Алпамыс», «Қам­бар», «Қаракөз» сынды туындылармен және Құрманғазы, Махамбет, Абылай сынды тарихи тұлғалар туралы жазылып жатқан туындылармен толығу үстінде екендігін тілге тиек етеді.
«Қоғам дамуындағы өнердің рөлі» атты баяндамасында ол әрбір өнер түріне жеке-жеке тоқталып, олардың жай-күйінен хабар береді. өзбек, түркімен, тәжік, қырғыз сынды Орта Азия халықтарының өнерін салыстыра сөз етуде туысқан халық­тар әдебиеті мен мәдение­тін­дегі ор­тақ ұқсастықтарды баса айтады. Қазақстандағы театр өнерін драма, опера, балет жанры бойынша сөз еткен ол қазақ театрындағы актерлік шеберліктің негізін салған Қалыбек Қуанышбаев, Серке Қо­жам­құлов, Елубай Өмірзақов, Шәкен Айманов, Хадиша Бөкеева, Қапан Бадыров, Камал Қармысов, Сейфолла Телға­раев, Шолпан Жандарбекова, Сәбира Майқанова, Ыдырыс Ноғайбаев, Зәмзагүл Досанова сынды өнер қайраткерлерінің есімін ілтипатпен атайды. Олардың Шекспир, Мольер, Гоголь, Остров­ский­лердің шығарма­ла­рынан бас­тап, қазақтың «Айман-Шолпан», «Қобыланды», «Қозы-Көрпеш – Баян сұлу», «Еңлік – Кебек», «Қа­ракөз» сынды батырлық және лиро-эпикалық жырларының негізінде жазылған пьесаларын сахналаудағы шеберлігіне дейін көңіл аударған.
Қазақ сахнасына әлемдік озық үлгіде жазылған Софокл, Аристофан, Еврипидтердің пьесаларын шығару керектігін, ал Аристофан, Шиллер, Толстой, Островский­лер­дің пьесаларын қазақ тіліне тәржі­малау керектігін баса айтқан министр осы іске өзі де белсене араласты. Бұған дейін В.Губарев пен А.Гусевтің құрастырған «Вожатый кітабын» (екінші кітап, 1953) М.Әлім­баевпен бірге тәржімалады. И.С.Тургеневтің таңдаулы төрт повесін («Первая любовь», «Вешние воды», «Ася», «Постоялый двор») «Алғашқы махаббат» тәржі­малауда тәжірибе жинақ­таған ол (1960-1968) ендігі жерде М.Ибра­гимбековтің «Мезозей тарихы» пьесасы (екі көріністі, 1977) мен Аристо­фанның «Лисистрата» және «Фесмофорлар мейрамындағы әй­ел­дер» комедияларын (1991) қазақ тілінде сөйлетті. Осы еңбектеріне қарап Мүсілім Базарбаевтың ми­нис­трлікте отыр­ғанда сөздің емес, істің адамы болғандығын аңғаруға болады.
Академиялық М.Әуезов атын­дағы театр өнерінің мектебін қалып­тастыруда жоғары дәрежелі актерлер мен режиссерлерді дайындап жатқандығын, бір жылда қазақ театр­лары 160-қа жуық жаңа қойы­лым­дарды сахналайтынын да министр жіті бағалап отырған. Осындай жетістіктерімен бірге ақсап жатқан мәселенің бар екендігін жа­сыр­маған ол театр сынының жай-күйінен де біраз мағлұмат берген. «Театртанушылар мен театр сыншылары өкінішке қарай өте аз дайындалады. Москва, Ленинград сынды ірі орталықтарға жіберген жас кадрлар дайындық үстінде»,– дей келіп, мерзімді басылым беттерін­дегі театр, театр сыны туралы мәлімет­терге тоқталады. «Жалын» мен «Жұлдыз» журналы театр туралы материалдарды очерк, естелік, шығармашылық портрет түрінде жазатындықтарын айта келіп, осындай басылымдарда Абай атындағы Мемлекеттік академиялық опера және балет театрында, М.Әуезов атындағы академиялық драма театрында, Лермонтов атындағы және ұйғыр, корей театрларында қойы­лып жатқан шығармалар туралы нақты сын мақалалар мен рецензия­лардың жетіспей жатқандығына көңіл аударады. Кәсіби театр туралы мерзімді басылым беттерінде жазылып жатқан сындарды мұқият қадағалап отырған ол театр мен театр сынын қолға алып, оған қам­қорлық жасауда да қыруар еңбектер атқарды.
Мәдениет министрінің келесі бір жетістігі – жас кадрларды тәрбие­леуге қосқан үлесі. Оған Қазақстан Мәдениет министрлі­гінің жанынан республикадағы 27 театрды бас­қара­тын театр мен репертуарлық коллегия бөлімдерін ашуы нақты мысал. Жаңадан ашыл­ған театр бөліміне баспасөзде танылып жүрген, өзіндік айтары бар Әшірбек Сығайды ша­қы­рып алып басшы етіп та­ғайын­даса, ол бүгінгі таңда білікті театр сыншысы ретінде алыс-жақын шетелдерге таныс маман. Сол тұста өлеңдерімен баспа бетінде көріне бастаған жас ақын Нұрлан Ораза­лин­ді Мәдениет министрлігі жанын­дағы репертуар­лық коллегияға ре­дакторлыққа ша­қырса, бүгінде ол аға үмітін Қазақ­стан Жазушылар одағын басқару­мен ақтап отыр. Жас кадрларды дайындау үшін консерваториядан Театр институтын бөліп, жеке ғылым ордасы етуді сұраған да Мүсілім Базарбаев болатын. Қазіргі таңда осы екі оқу орны да өнерпаз жастарды тәрбиелеуде. Осылардың қатарында институт директоры болып жүрген кезіндегі өнертанушы ғалым Бағы­бек Құндақбайұлының диссертация­сының Алматыда қорға­луына мұ­рын­­дық болғанын да баса айтуға болады. Қазақстандағы өнер­тану саласы бойынша тұңғыш қор­ғалған дис­сертацияның авторы – Қазақстан­дағы өнертану ғылымы­ның көшбас­шысы болды.
1970 жылдың 17 қыркүйегінде Қазақстан Компартиясы Орталық ко­ми­тетінің бірінші хатшысы Дін­мұ­хамед Қонаевтың қабылдауын­да болғандығын растайтын құжатта Мү­сілім Базарбаевтың Алматы қала­сынан драмтеатр, кітапхана, өнер қайраткерлеріне пәтер және Гурьев, Өскемен, Петропавл сынды облыс орталықтарында жаңа театрлар салу мәселесімен барғаны жазылған. Бұл ұсынысқа бірінші хатшы қолдау көр­сетіп, сол сәттен-ақ белгілі адам­дарға тапсырған. Осындай мәлімет­терге қарап отырып, оның қазақ халқының жарқын болашағы үшін жанын аямай еңбек еткенін аңғаруға болады.
Бірінші хатшының қабылдауы­нан шыққан соң, келесі күні-ақ Артем Мисанович Вартанян екеуі аталған ғимараттарды салатын жер­ді көруге барған. Сол, Құрманғазы көшесіндегі үйге 1972 жылы Мәде­ниет министрі қаншама өнер иеле­ріне пәтер кілтін табыс етті. Чапаев (қазіргі Манас) көшесіндегі жатақ­ханада бүгінге дейін жас өнерпаздар тұрып келеді. Осылайша өнер қай­рат­керлеріне тұрғын үй, жатақхана салуды да Мәдениет министрі бас­шылыққа алып қадағалап отырған.
Сол тұстағы Мәдениет министр­інің ерекше көңіл бөлген мәселе­сінің бірі – өнер иелерінің әлеу­меттік жағдайы. Бұл кез келген адамның бірінші және негізгі қажет­тілігі болса, өнер иелеріне жасалған бұл қамқорлық – қазақ мәдениетінің болашағына жасалған жанашырлық еді. Оның қойын дәптеріндегі жазбаларынан пәтер беру керек, пәтерін кеңейту керек деген тізімінің ішінен К.Байсейітова, В.Пусурманов, З.Шә­рі­­пова, т.б. сынды белгілі өнер қай­раткерлерінің есімдері кездеседі.
Осы жылдары Мүсілім Базар­баев­тың басшылығымен біршама мәдени шаралар жүзеге асты. Оның аса көңіл бөлген мәселесінің бірі – айтыс өнерінің қайта жандануы. 1980 жылы М.Әуезов атындағы қа­зақ драма театрының залында М.Базар­баевтың бас­шылығымен өткен рес­пуб­­лика­лық айтыс күні бүгінге дейін өз жалғасын табуда. 1982 жылы Алматы облысы ақындары Ең­бек­шіқазақ ауданының орталығы Есікте осы бастаманы жалғастырса, 1984 жылы Қазақ телевизиясы бұл істі қолына алып, жаңаша әр бер­генін, кейін оның Талдықорған, Қы­зы­­лорда, Шымкент, Алматы сынды оңтүстік облыстарда жалғасын тап­қанын баса айтқан жөн. Олай болса, Мүсілім Базарбаев – атадан-балаға мирас болған суырып салма өнері­нің кеңестік дәуір тұсында қайта жандануына бірден-бір себепкер болған үлкен мәдениет қайраткері.
1981 жылы М.О.Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер институтына екінші рет директор болып келгеннен кейінгі жылдардағы қыруар еңбегі жөнінде академик Серік Қирабаев: «Ұзақ жылдар басшы­лықта жүріп, ғылыммен бірыңғай шұғылдануға мүмкіндігі болмай келген ғалымның осы тұстағы қа­жырлы еңбегі ерекше сүйсіндірген еді», – дейді. Бұл – Мүсілім Базар­байұлының не нәрсеге де аса үлкен жауапкершілікпен қарайтын таби­ғатын танытар аталы сөз. Бұл жылдары аталған институт Алаш арыс­тарын ресми ақтаумен тікелей айналысты. Институттың бұрынғы-кейінгі директорлары М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, С.Қирабаев, С.Қас­қабасов сынды ғалымдардың жүкті жұмыла көтеруінің арқасында әдебиеттің ақтаңдақ беттері ашылды. Алаш арыстарының мұрасын жинау, зерттеу, жариялау сынды жұмыс­та­ры­ның бәріне де олар бір кісідей атсалысты. М.Базарбаевтың жетек­ші­лігімен қазіргі қазақ әде­биеті бөлімі­нің қызметкерлері 20-30-жылдардағы қазақ әдебиетін жаңаша бажайлауға кірісті. Қыруар істің нәтижесінде «20-30-жыл­дардағы қазақ әдебиеті» (1996), «40-50-60 жылдардағы қазақ әдебиеті» (1997) атты ұжымдық зерттеулер жарық көріп, оқырманға жол тартты. Бұл тәуелсіздіктің алғашқы жыл­­дарындағы кеңестік дәуір әде­биетін егемен елдің талап-тілек­те­ріне сай жаңаша бағамдаған тұңғыш еңбек еді.

Гүлжаһан ОРДА,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері,
филология ғылымдарының докторы.