Адалдық алаңындағы қаламгер

Сейсенбі, 4 қыркүйек 2012 7:39

 (драматург, жазушы Төлен Әбдік туралы сөз)

Осыдан әлденеше жыл бұрын қасиетті Түркістан топырағына жолымыз түсіп, қалалық драма театрына ат-басын тіреген болатынбыз. Осы Түркістан драма театрының негізін қалаушы әйгілі режиссер, талантты актер Райымбек Сейтмет мырза атақты ақын Мағжан Жұмабаевтың түрмедегі соңғы түнін суреттейтін «Абақты – ғұмыр» деген поэтикалық драмамды сахналағалы жатқан. Соның премьерасына шақырылған болатынбыз. Өзіміз «қалай шығар екен, көрермен қалай қабылдар екен» деп көңіліміз алаңдап, ойымыз онға бөлініп отырған сәт еді, Райымбек ағамыз кәдімгі ақжарқын мінезімен бізді өзіне қарай баурап әкетті:

 

Сейсенбі, 4 қыркүйек 2012 7:39

 (драматург, жазушы Төлен Әбдік туралы сөз)

Осыдан әлденеше жыл бұрын қасиетті Түркістан топырағына жолымыз түсіп, қалалық драма театрына ат-басын тіреген болатынбыз. Осы Түркістан драма театрының негізін қалаушы әйгілі режиссер, талантты актер Райымбек Сейтмет мырза атақты ақын Мағжан Жұмабаевтың түрмедегі соңғы түнін суреттейтін «Абақты – ғұмыр» деген поэтикалық драмамды сахналағалы жатқан. Соның премьерасына шақырылған болатынбыз. Өзіміз «қалай шығар екен, көрермен қалай қабылдар екен» деп көңіліміз алаңдап, ойымыз онға бөлініп отырған сәт еді, Райымбек ағамыз кәдімгі ақжарқын мінезімен бізді өзіне қарай баурап әкетті:

– Қазір драма жазғыштар көбейіп кетті ғой, – деді асыл аға. – Шамасы келетіндер де, кел­­­­­мей­тіндер де аяқ астынан драматург бола салғысы келеді. Сөйтіп, бі­рінен соң бірін жазады. Сапа емес, санды қуады.
– Енді көбірек жазса, арасынан біреуі шедевр болар деп арман ете­тін шығар, – деп өзімізше әзіл­деген болдық.
Аға жылы жымиды да:
– Ал, енді жалғыз пьеса­сы­мен-ақ танымал болып, дарындылар то­­бына қосылған драматургті бі­лесің бе? – деді.
– Қайдам, есіме түспей тұр, – дедім шынымды айтып. – Ол кім болды екен?
– Ол кім дерсің! – деп Райымбек аға тағы да тамсанып қойды. – Ол өзің жақсы білетін, осы күні бірге қызметтес болып араласып жүрген Төлен ағаң…
Түсіне қойдым. Әрине, біле­мін Төлен ағаның «Біз үшеу едік» атты алғашқы пьесасы Ал­ма­тыдағы балалар мен жасөс­пі­рімдер драма театрында сахна­ланған кезде біз студент едік. Бір емес, бірнеше рет барып тама­шалағанымыз да есімізде.
Сосын жігіттер мен қыздар болып, екі топқа бөлініп алып, біріміз Мұратты жақтап, ал екін­шіміз, Өмірбекті қостап, түні бойы қызу талас-тартысқа түске­німіз, күні кеше сияқты еді. Сөйт­сек, арада талай уақыт зымырап өте шығыпты-ау!
– «Біз үшеу едік» деген пьесасын айтып тұрсыз ғой, – дедім өзімше білгішсініп.
– Иә, – деді Райымбек аға. – Иә, сол шығарма…
Сосын аз-кем ойланып отырып қалды да, қайта сөзін жал­ғады.
– Сол пьесаның жолы әуел­ден-ақ ауыр болды, – деді. – Режиссерлер біріне бірі сілтеп, көбі шығарманың ішкі мәнін түсін­беді-ау деймін, сағызша созып жүрген шақ еді. Мен өзім аттай қалап алып, жасөспірімдер театрына сах­наламақ болдым. Қою­ға кірісер алдында Төленге хабарласып, ойымды айтып ем, ол қуана:
– Реке, сізге сенемін, – деді. – Тек жалғыз өтінерім – менің не­гізгі айтпақ идеям сол қалпында сақталса екен… Сол ой бұрма­ланбай жетер болса, арман жоқ.
– О, не дегенің, – дедім мен Төленге. – Әрине, сақталады. Ав­тордың ойы бұрмаланса, ол көр­кем әдебиетке қиянат.
Ақыры сөз басталып кеткен соң, мен де Райымбек ағаның ойын білгім келіп:
– Қалай ойлайсыз, «Біз үшеу едік» пьесасының неге жолы ауыр болды екен, а? – дедім.
– Оның көп-п себебі бар, – деді Рекең енді қоңыр үнімен дауысын соза сөз сабақтап. – Ең бі­рінші себеп – бұл драма ішкі пси­холо­гия­лық қақтығысқа құрыл­ған. Оны көру үшін көңіл көзімен қарау керек. Ал, екінші себеп – мұнда кей драмалардағы секілді шым-шыты­рық оқиға жоқ, бәрі де әңгімелесу мен ой ағыны үстінде шешіледі.
– Сонда бұл шығарманы драма-монолог деп атасақ ше!
– Бәлкім, солай деуге де болар. Алайда, олай атасақ, пьеса­ның екінші бір елеулі қырын елемеген боламыз.
– Ол не?
– Ол ма? Ол-л…
Осы кезде әңгімеміз кілт үзілді.
Администратор келіншек Райымбек ағаны шұғыл телефонға ша­­қырды. Ал, біз орнымыздан тұ­рып, көрермендер отырған за­л­ға қарай беттедік.
* * *
Осыдан оншақты жыл бұрын Төлен аға алпыс жасқа толып жатқанда Астанадағы Қ.Қуаныш­баев атындағы драма театры «Біз үшеу едік» пьесасын қайталап сах­налады. Оған бардық. Көрдік. Желпініп шықтық.
Шыққан соң есік алдында тұ­рып марқұм Ақаң (А.Сей­дім­бек):
– Ойпырмай, осы Төленнің спек­­таклін көрсем болды, есіме қайдағы-жайдағылар түсе береді, – деді.
Жазушы Алдан Смайыл:
– Сонда есіңізге не түседі, Ақа?-деп жеңіл қағытты.
– Әй, оның қайсыбірін айтайын, – деді Ақселеу аға. – Бір біле­тінім – тәуір көркем дүние ғана кісінің ойына ой қосады, санасына сілкініс жасай алады…
– Ақа, сізді қайдам, мен баға­на спектакльді көріп отырға­нымда ана Мұрат өзімнің бір досымды еске түсірді, – деді жазушы Әлібек Асқаров. – Сол досым да Мұрат секілді қиялилау, өз деге­ні­мен өмір сүргенді ұната­тын. Кейде тым артық кетіп те жататын.
Ақселеу аға сөзді іліп әкете қойып:
– Қалай десек те мына фәниде сол Мұрат тектес адамдар аса қажет, – деді. – Егер олар болмаса, Өмірбек-өмір басталады. Ол –баянсыз өмір… Ол – қауіпті…
Осындай бірі шын, бірі әзіл-қалжыңмен біз аз-кем кідіріп тұрдық та, сосын үйді-үйімізге тарасып бара жаттық.
Үйге келген соң тағы да Тө­лен ағаның пьесасын еске алдым. Өзіме таныс оқиға. Өзіміз әбден талқылаған, таласып-тартысқан та­­қырып. Баяғыда. Студент кезде.
Бас кейіпкердің бірі Мұрат­тың спектаклдің финалында кө­рермен­дерге қарап тұрып:
– Адалдықтың бәйгесіне атың­­­ды қос. Жеңсең де – алда­сың, же­ңілсең де – алдасың, – деп айтатын әйгілі сөзі санамда сайрап тұр.
Менің көз алдымда еріксіз Райымбек Сейтмет сахналаған көрі­ніс елес берді.
«Әй, сол қойылымға жететін сахналық нұсқа жасала қояр ма екен. Әлде… жас күнгі алған әсер кім-кімге де сондай аса ыстық болып қала бере ме,а!?.»
Сәті түскен бір күні Төлен аға­ны осы тақырыпта әңгімеге тарттым.
– Астана театры да жаман сах­наламаған сияқты, – дедім.
– Е, енді әр режиссердің өз ойы болады емес пе, – деді Төкең.
Сосын тоқтап қалды. Өзіне тән асықпайтын әдетімен біраз мү­ді­ріп барып:
– Ал, сен Райымбек аға сах­на­лаған қойылымды көріп пе едің? –деп сұрады.
– Көрмегенде. Біз ол кезде студент едік.
– Өзгелердің көңіліне кел­ме­сін, менің осы шығармамның бү­кіл болмысын қазбалап көрсе­тіп, ішкі мазмұнын, қыртыс-қат­парын терең түсіне білген сол Рекең…
Сол күні әңгіме үстінде мен Төлен ағамнан:
– Сіз тағы да пьеса жазбайсыз ба? – деп сұрадым. – Қарымыңыз менің білуімде қай драматургтерден де асып түспесе, кем емес.
– Ой, тым асыра айтып тұр­сың, – деп күлді Төлен аға. – Мық­ты драматург деп ана Дулат құрдасымды айтсайшы. Жыл са­йын біреуін жазады.
– Жоқ, сіздің өз әдісіңіз бар. Сізді оқығанда…
Төкең сөзімді бөлді.
– Ойда бір шығарма бар, – деп, ол кісі ойлана түсті. – Бірақ бұл жазылмақшы шығарманың жолы бұрынғыдан да ауырлау болатын шығар… Жазылар-ау, алайда…
– Неге? Не себеп?
– Оны кезінде көре жатарсың. Әзірге жұмбақ бола тұрсыншы!
* * *
Біз білетін Төлен Әбдікті драматург ретінде кеңінен танымал еткен шығармасы – осы «Біз үшеу едік».
«Біз үшеу едік» пьесасында үш достың – екі жігіт және бір келін­шек арасындағы хикая сөз болады. Мұрат о бастан шын­дықты сүйеді. Қай кезде де адалын, ақиқатын айтып отырғанды қалайды. Өз қиялында өмір деген шыныдай таза, судай мөлдір болуы шарт. Соны іздейді. Соны арман етеді. Ал, екінші досы Өмір­бек олай емес. Ол үшін өмір сүру деген – көп нәрсеге көз жұма қарау. Тым талапшыл болмау. Сонда ғана өмір қиын болмайды. Шығарманың ша­рықтау шегінде сол Мұраттың «шын­­дығы» ар­қасында досы Өмірбек пен әйелі Дариға ажырасып тынады.
Сондай сәтте бірге өскен досы – Өмірбектің айтатыны бар. «Егер сен әлгі шындықты айт­пай-ақ қойғаныңда, біз тату-тәтті өмір сүре берер едік».
Айтпақшы, шығармаға негіз бол­ған оқиға қалай еді? Өмірбек пен Дариға отбасын құрады. Тату-тәтті өмір кешіп жатады. Ал, күндердің күнінде Дариға өзі қыз­мет істейтін жердегі басшысымен «тіл табысады». Осы жағ­дайды Мұрат біліп қояды. Бі­леді де бе­ті­не басып айтады. Өмір­­бектің кө­зінше. Ал, содан соң…
Иә, бұдан кейін қандай отбасы болсын. Екеуі ажырасады. Өмір­бек бұның бәріне де Мұрат­ты кінәлайды.
Мұрат ше?
Мұрат досын еш түсінбейді.
«Адамдар неге өтірікпен өмір сүре алады, бұл өз болмысыңа жасаған барып тұрған қиянат қой» деп қиналады.
Қысқасы, Төлен Әбдіктің бұл пьесасы – драма – дискуссия. Немесе, драма-тартыс! Ой тартысы… Сахнаға қарап отырғаныңда екі жігіттің қайсысын жақтап шыға­рыңды білмей қиналасың.
* * *
Төлен Әбдік жазушы ретінде осы жасына дейін бірқатар про­залық дүниелерді де өмірге әкелді. Әрине, өз тұстастарымен салыс­тыр­ғанда өте талапшыл, өте тал­ғамшыл қаламгер екені мен мұн­далап көзге ұрып тұрады. Қалай дейсіз бе? Өйткені, Төкең ең алдымен, сан қуған жазушы емес. Бір шығармасын сарғая күткізіп, ұза-қ-қ жылдар бойы әлдилеп, аялап, оқырманға әзер дегенде ұсы­на­ты­ны бар. Бұл – бір. Екіншіден, Тө­кең өзі жазатын шығармасын терең зерттейді. Әб­ден түсініп, әбден зерделеп болмайынша жазуға отырмайды. Бұл – екі. Ал, үшіншіден, өз-өзіне өте қатты сын көзбен қа­рай­тыны тағы бар. Яғни, тілге, об­разға, шығарма шымыр­лығына…
Айта берсек, қаламгердің бұ­дан өзге де ерекше қырлары жет­кі­лікті.
Бүгінге дейін жазғаны – жал­ғыз роман («Өліара»), төрт-бес хикаят және он-он бес әңгіме. Егер осы шығармаларын түгел жинас­тырып, кітап етіп басатын болса, әрі кеткенде 3 том болатын шығар.
Әрине, жазушының болмыс-бі­ті­мі мен талант тұғыры оның жаз­ған шығармаларының аз-көп­ті­гі­нен көрінбейді. Шығарма саны қалай десек те, көркемдік кілті бола алмайды. Әлем әде­биетінде жалғыз-ақ туындысымен тарихта аты жазылған қалам­герлер де бар. Мәселе – көркем­дікте! Мәселе – шеберлікте!
Біз білетін Төкең сол көркем­дік деген биік шыңды қалай ба­ғындырамын деп бас қатырып, тынымсыз еңбектеніп, үнемі ізденіп жүретін қаламгер.
Оның «Өліара» романы осыдан талай жыл бұрын жарыққа шықты. Сол романның аяғында «бірінші кітаптың соңы» деген ескертпе де бар болатын. Міне, сол романның екінші кітабын жазып жүргеніне ширек ғасыр!
Бір жолы әзілдеп:
– Сол романның жалғасын саналы түрде жазбай жүрсіз бе, әлде қаламыңыз жүрмей, созылып келе ме? – деп сұрағанымыз бар.
Төкең күліп алып:
– Екеуі де бар, – деді. – Ал, шын­дығын айтқанда, роман се­кілді кесек дүниені кісі жастау күнінде, бойыңда қажыр-қайраты көп кезде жазып тастаған дұрыс екен. Жас келген сайын күш кете­тіні өз алдына, сонымен бір­ге талғамың да тым биіктеп кетеді. Анау-мынауды жазғың да кел­мейді. Қаламың жүрмейді.
Біз түсінбекші болдық. Бі­рақ…
Оймен барлап қарасақ, тарихта жасы егде тартқанда көлемді дү­ние жазған қаламгерлер де бар­шылық. Айталық, Л.Толстой «Қа­жымұратты» сексенге жақын­дағанда жазған. Өзіміздің М.Әуе­зов болса алпыстан асқанда бес кітаптан тұратын романдар сериясын (ал­ғаш­қысы «Өскен өркен») бастамап па еді!?.
Алайда, кім біледі, әркімнің шабыт шалқары өзінше өрнек­телетіні тағы бар. Бұл көркемдік әлемі тылсымы тереңге бастайтын өзгеше әлем ғой,ә!..
* * *
Жазушы Төлен Әбдіктің ерекше қыры – аз жазатындығы ғана емес, алған тақырыбын көп-п уақыт зерттеп барып қолға қалам алатынын жоғарыда айттық. Со­ған бір мысал.
«Тозақ оттары жымыңдайды» деген хикаятында Африкадағы бір тайпа өмірін тілге тиек ете отырып, бүгінгі қоғамның, қа­зіргі кезеңнің кейбір келеңсіз­діктерін астарлап ашып көрсет­пек болады.
Өзінің айтуынша, осы хикаятты жазбас бұрын әлгі тайпа өмірін ұзақ зерттепті. Көптеген мақала­лар, кітаптарды парақ­тап­ты. «Сол хикаятты жазамын деп жү­ріп, әлгі тайпа туралы көп деректер таптым. Біраз жайларға қа­нықтым. Тіпті, арнайы та­ным­дық кітап жазуға да болатын еді» деп күледі Төлен ағам.
Ал, идея… Жазушының дітте­ген ойы қайсы еді?
Бір жолы, биллиард ойнап жат­қан кезде, сөз арасында Тө­кең­­ді әңгімеге тартып:
– «Тозақ оттары жымың­дай­ды» деген хикаятыңызда неге бө­тен елді негіз етіп алғансыз? – деп сұрадым.
– Өйткені, – деп, Төкең маң­да­йын сыйпалады. – Өйткені… оның ішінде мынадай кермек ой бар. «Қоғамдағы кейбір мық­ты­лар әуелі бір идеяны ел игілігі үшін деп ойлап тауып алып, ақыр со­ңында сол идеяны адамдардың өзі­не қарсы қолданады». Әрине, мен өз елімді айтып тұрғаным жоқ. Бұл – жалпы әлемде әлде­қа­шан орын алып үлгерген қауіпті тенденция. Міне, сосын да…
Мен үндеген жоқпын.
* * *
Төлен Әбдікті – талантты қа­лам­гер – әңгімеші ретінде қа­лың оқырманға кең танытқан алғашқы шығармасы – ол «Оң қол»! Ке­зінде «Жалын» альмана­хына (ол кезде журнал емес) жарияланды да, осы әңгіме дереу оқырмандар ілтипатына бөленді. Сол кезгі жас­тар әлгі альманахты кезек-кезек алып, тез-тез оқыды. Мұны өз кө­зі­мізбен көрген соң айтып отырмыз.
Әңгімедегі Алма қыз тағдыры кім-кімді де бейтарап қалдыра алмаса керек. Өзінің бір қолы өзіне жау. Түн ішінде өзін-өзі буындырып өлтіргісі келеді. Күнде болатын қиын хал… Бұның сырын емдеуші дәрігер де түсіне алмай әлек.
Жә, жазушы ойына тереңірек үңілер болсақ, мәселе кісінің өзін-өзі буындыруы ғана емес. Бұл – қоғамдық кесел. Ұлтымыз сақта­нар індет. «Ау, адамдар, біз кей-кейде алжасып, өзімізге өзі­міз қол жұмсап алып жүрген жоқпыз ба?..» деген филосо­фиялық ой…
Әңгіме жазылған кезде Төлен ағам небәрі отыздан енді асқан жап-жас жігіт еді. Шағын әңгіме сол кездің өзінде-ақ бірден аға буын жазушылардың назарына ілін­ді. Сөйтіп, демде талантты жазушылар арасынан ойып орын алып үлгерді.
Міне, талант дегеніңіз осы! Ше­­­берліктің жеткізер биігі осылай!
Әрине, бұдан кейін де Төкең «Әке», «Қайырсыз жұма», «Ақи­қат», т.б. әңгіме-хикаяттар жазды. Алай­­да, «Оң қол» қай кезде де өзгеше туынды, һәм оқыр­ман­ға айтары бар әңгіме болып қала бер­мекші!
* * *
Мақаламыздың басында біз Төлен Әбдік жалғыз пьеса жазып, сол арқылы-ақ дарынды драматург атанғанын ескертіп өтіп едік. Тіпті, кейбір кездесу сәт­терінде «тағы пьеса жазбайсыз ба?» деп сұрағанымызды да айт­қанбыз.
Таяуда Төлен аға жаңа бір пьеса жазды. Оның аты – «Ардагер».
Пьесаны қолжазба күйінде оқып шыққандардың бірі – бізбіз. Негізгі кейіпкер – профессор бол­са, екінші кейіпкер – ұры. Екеуі екі бөлек адам. Аспан мен жердей. Осы екі адамның ара­сын­дағы диалог.
Ең қызығы, профессордың үйіне түсем деп, ұсталып қалған ұры, «мені кешіріңіз, мен оңба­ған адаммын» десе, профессор:
– Оған еш қысылма, сен жоқ­шылықтан ұрлыққа түстің, ал үл­кен мағынада алсақ, біз де ұры­лармыз, – дейді.
Ұры аң-таң. «Бұл қалай?» деп сұрайды. Профессор:
– Біз де біреулердің ойын ұр­лаймыз да, соны өзіміздің пікі­рі­міз деп жалпақ жұртқа жария ете­­міз. Оған еш қымсын­баймыз да.
Осы пьесаның тағы бір тұ­сында, әлгі профессор:
– Қазір мың теңге ұрласа – қыл­мыс, ал миллион теңге ұрласа – ол бизнес, – деп күйініп айтатыны бар.
Меніңше, осы «Ардагер» мен баяғы «Біз үшеу едік» пьесасы арасында білінбейтін байланыс та бар. Екеуінде де кісі бойын­дағы кере­ғарлық, болмысты бұр­малап көр­сетуге ұмтылушылық қатты сынға алынған. Елдің санасын сілкілеп, есін жиғызатын ойлы туындылар деуге әбден болады.
Драматург ағаның өзі айт­қан­дай, аталмыш жаңа пьесасы өткен жылы Мәдениет минис­трлігі ұйым­­дастырған бәйгеде бас жүл­дені жеңіп алса да, әлі сахна­ланған жоқ. Бәлкім, бұл дүниенің де жолы ауыр болып тұр ма екен! «Мен-ақ сахналайын» деп дереу ұмтылатын елгезек режиссер Рекең, Райымбек Сейтмет те жоқ фәниде!..
* * *
Жазушының «Оң қол» әңгіме­сінің рухани-идеялық жалғасы – ол «Парасат майданы» хикаяты.
Мұнда да жазушы кісі бо­йын­дағы аласұрған сезім мен қарама-қайшылықты айтады.
Адам кейде екіге жарылады. Екі түрлі бейнеге ауысады.
Міне, жазушы осы бір құбы­лысты өз кейіпкері арқылы әдемі жым­дастырып, барынша көркем кес­телей алған.
Кісінің әлдебір жағдайда екіге жарылуы әлем әдебиетінде бая­ғыдан бар әдіс. Оны кейбір әде­биетшілер Ф.Кафка алғаш бастап жазды деседі. Ал, енді бір топ сыншылар орыс жазушысы Ф.Достоевский өз туындыларында алдымен кестелеп көрсете алған болатын деседі. Тағы біреулер одан да әріден бастағысы келеді.
Оймен барлап қарасақ, кісінің екі түрлі сезімге түсуі көркем әдебиетте әуелден бар.
Тіпті «Құран хикаяларында» да кісінің екі иығында екі кісі тұратыны айтылмай ма! Бір жа­ғында – періште, екінші жағында – шайтан…
Жалпы, көркем шығарма туралы сөз қозғағанда ондай әдісті кім бірінші болып бастағаны емес, кім қай деңгейде көркем­деп, шебер­лікпен жеткізе алды деген мәселе алдымен тілге тиек болғаны абзал.
Жазушы Т.Әбдіктің «Оң қол» әңгімесі де, «Парасат майданы» хикаяты да өз деңгейінде сәтті шық­қан, әрдайым сөз болып отырар шығармалар.
Бір атап айтарлығы – осы екі шығарма бүгінгі күнге дейін жан-жақты зерттеліп, толыққанды тіл­ге тиек болмай келе жатқаны. Егер көкірегі ашық, ойы терең зерт­теуші Т.Әбдікті әр қырынан алып қарап, кеңінен талдап көр­се­те алса, оның осы дүниелері қазіргі әлемдік озық туындылармен тайталаса алар еді-ау деп ойлап қоя­тынымыз да бар.
Бүгінгі күні бізге керегі – өзіміздің қаламгерлердің ең үздік туындыларын әлемдік деңгейге көтеру. Ол үшін «қолда бар ал­тын­­ның қадірін» білу ләзім. Әсіресе, көркем аударманы жолға қою керек! Осы мәселе өз ше­шімін таппаса, біздің көтерілер биігіміз қай уақытта да тым аласа болып қала бермекші.
* * *
Осы мақаланы жазу үстінде, неге екені белгісіз, Төлен ағаның тұстастары қайта-қайта ойымыз­ға орала бергені. Әлі есімізде, осыдан 20 жыл бұрын Төкеңнің құрдас­тары елуге толып, Алматыда бә­рінің басын қосқан кеш өткен-ді. Қарымды қаламгер Ә.Кекілбаев баян­­дама жасағаны да есте. Ол бір ғажайып әдебиет кеші болып еді. Одан соң 60 жас­қа толғанда, осы Астанада, «Конгресс-холл» сарайында үш қаламгердің – Д.Исабеков, А.Сей­дімбек пен Т.Әбдіктің кеші болды.
Ойда қалғаны – А.Сейдімбек пен Т.Әбдік екеуі көрермендерге күй тартып берді де, кезек Д.Исабековке келгенде «мен күй тарта алмаймын, одан да анекдот айтайын» деп, достары жайлы қал­жың сөзге кезек бергені. Бәріміз де желпініп, өте көңілді тар­қасқан едік.
Осы кештердің барлығына да қа­ты­сып жүріп байқағанымыз – Т.Әб­дік туралы өте аз айтылатыны. Неге? Біздіңше, бұл Төкеңнің жар­намаға, өзін-өзі насихаттауға аса құлықсыз болғандығынан шығар.
Қаламгердің шын биігі мен қа­бі­лет-қарымы өз уақытында бүк­­песіз айтылмай болмайды. Мық­ты шығарма бәрібір өзін-өзі ақтап шыға алады, әрине! Біз адал­дық үшін айтып отырмыз. Ай­талық, Д.Исабеков екі-үш пове­сімен-ақ әлемдік әдебиеттен өз орнын таба алатын болса, Т.Әбдіктің «Оң қол», «Парасат майданы» және «Тұ­ғыр мен ғұ­мыр» деген шы­ғар­малары қандай мадаққа да лайық. Бірақ, соны айта алмай, жеріне жет­кізе мақтай алмай келе жат­қанымыз да жасырын емес.
Біраз жылдар бойы Ақ үйдің ішінде қатар жүріп, күнбе-күн көріп жүріп, әзіл-қалжыңымыз жа­­ра­сып жүріп, Төкеңмен емін-еркін сырласқан-ақ екенбіз. Түс ауа, кеңсенің төменгі қабатына қарай беттейтінбіз. Шәй ішу үшін дейсіз бе? Иә, солай деуге де болады. Бірақ біз үшін, Ә. Асқаров, Қ.Бораш, М.Қайыңбай, Ә.Ыбырайым үшін, ең алдымен, керегі Төкеңнің ағынан жарылып айтатын әңгімесі. Бір күні қазақ әдебиеті мен мәдениетін тілге тиек етсек, екінші күні әлемдік деңгейге бір-ақ көтеріліп кетеміз. У.Фолкнер, Э.Хемингуэй, О.Бальзак, Р.Тагор, Р.Акутагава, Л.Тол­стой­­ларыңыз біз үшін түк те болмай қалады. Олардың шы­ғар­маларын көзді ашып-жұмған­ша талдап тастаймыз. Әрине, Төкең­нің көмегімен…
Айтпақшы, біздің шәй үстін­дегі пікір алысуымыз тек әдебиет мәселелерімен шектеле қоймай­тын. Төкең кейде қоғам жайлы, адамдар жайлы да ой қозғайтын. Қай әңгімесін тыңдап отырсаң да, ол ең әуелі Адалдықты, Таза­лықты, Шыншылдықты алдымы­з­­ға тарта беруші еді (Шығар­ма­ларында да соны жазады ғой).
* * *
Енді бұл жазбаларымызды тіз­гіндеп, қысқаша ой түйіндеп көре­лік. Төлен Әбдік қандай қа­ламгер!
Жазушының ең үлкен ерек­шелігі – шығармаларын өте қа­рапайым жазатындығында. Сосын да ол кез келген оқырманға ұғы­нықты, түсінікті. Қаламгер жасанды тіркес, қиын сөйлем жасауға аса құштар емес.
Сосынғы ерекшелігі – жазушы оқиғаларды тым шие­леніс­тіруге ұмтылмайды. Бәрі де өмір­ден алын­­ған, күнделікті көріп жүрген қарапайым суреттер. Алай­да, сондай қарапайым сәт­тердің арасынан өмірлік пәлсапа табады, ойы­ңа ой қосып, санаңа сілкініс жасайды.
Біз, кейінгі буын қаламгер­лер, бірқатар уақытта әуелі Ә.Кекіл­бай мен О.Бөкейге, сосын Д.­Иса­бековке, тіпті Т.Нұрма­ған­бетовке де еліктеп әңгіме-хи­каят­тар жаз­ған кездеріміз бол­ған. Оны ашық айта аламыз. Бір қызығы,  біз қан­ша талпынсақ та, зор ынталы әрі ықыласты болсақ та, Төлен ағаға еліктей алмаппыз. Неге? Соның құпия­сын әлі күнге дейін түсінбей келе жатқанымыз тағы да рас.
Төлен Әбдік қандай азамат?
Ол кісі, бір сөзбен айтқанда, өтірікке жоқ, тазалыққа құштар, кісіге қайырымы мол кең жүректі азамат. Бұдан артық айтып та керек емес.
Қысқасы, Т.Әбдік өз дәуірінің үлкен Азаматы әрі шыншыл жа­зушыларының бірі.
Оның көркем туындылары жайлы кең толғап жазылар еңбек­тер әлі өз кезегін күтіп жатыр.
Біз ондай мақала-зерттеулер жазыларына бек сенеміз! Өйт­кені, Төлен Әбдік жетпіске жетсе де адалдық алаңында ат ойнатып жүрген қарымды қаламгер!

Жолтай ӘЛМАШҰЛЫ,
драматург-жазушы.