Топжарған

Бейсенбі, 27 қыркүйек 2012 7:07

Шерхан Мұртаза – 80

«Тәңірден басқа сұрамай, ұл сұраған ұрпақжанды халықпыз ғой. Жасында ерініміз тұщып сүйгені­міз­дің, есейгенде ел қатарынан көрге­ні­міздің өзіне мәз боламыз. Ал енді көптен озып, көш бастап, жұртты тоқ­татып, сөз бастап жататын сүлей­леріміздің жолында құрбан болып кетуге пейілміз. Әрбір тұщымды ісін, тұтымды сөзін естіген сайын төбеміз көкке бір-ақ елі жетпей қалып отырады. «Құдайдан азаматты неге сұрайды дейсің!» деп, қаралай айналып-толғанып бітесің.

Бейсенбі, 27 қыркүйек 2012 7:07

Шерхан Мұртаза – 80

«Тәңірден басқа сұрамай, ұл сұраған ұрпақжанды халықпыз ғой. Жасында ерініміз тұщып сүйгені­міз­дің, есейгенде ел қатарынан көрге­ні­міздің өзіне мәз боламыз. Ал енді көптен озып, көш бастап, жұртты тоқ­татып, сөз бастап жататын сүлей­леріміздің жолында құрбан болып кетуге пейілміз. Әрбір тұщымды ісін, тұтымды сөзін естіген сайын төбеміз көкке бір-ақ елі жетпей қалып отырады. «Құдайдан азаматты неге сұрайды дейсің!» деп, қаралай айналып-толғанып бітесің.

Жаратқан Ие де жоралы жұрты­мыздың осы бір пейілін ұдайы елеп-ескеріп келе жатқандай. Сараң тағ­дыр мен сарабдал тарих өткелегінің қай-қайсысының тұсында да аз бол­ға­ны­мен бар екеніне, дара туғаны­­мен нар екендігіне күніне мың шүкірлік айт­қызатындай алғадай азаматтардан құралақан қалдырып көр­мепті.
Қазіргі қазақ қауымының тап сондай маңдайына ұстап, заманымызға тап келген дулығалы нарымызға балап, жолына қоғадай жапырылып, қо­шемет көрсетіп жүрген бірегей тұл­ғасы – Шерағаң, кәдімгі Шерхан Мұртаза екендігі даусыз».
Бұл айтқаным осыдан аттай он жыл бұрын Астана­ның айлапат Конгресс-холының сахнасынан дүйім жұрттың алдында тебі­рене төгілген жан сырым еді. Сонда үлкен залдан орын тимей, иін тіресе жиналған қара орман халық орындарынан атып-атып тұрып, дүркірете қол соққан-ды. Ондағы сөзім де ма­қала күйінде осы «Егеменге» басылып еді.
Енді бүгін бүйтіп халық пен қаламгердің біте қайнасып кетуінің заңдылығын күн сайынғы күйбең тірліктің өзінде де үзбей дәлелдеп келе жатқан айтулы ағамыз – Ардақты Ақсақалымыз – аттай сексен жасқа толып отыр.
Ол менің мұндай қой бастаған ай мүйізді ақ қошқарға сүйкенген тоқтышақтай інілік еркелігіме апшымайды ғой деп ойлаймын. Әйтпесе, ақсақал десеңіз, ұрланып келіп, ұлпа жерінен шағып алған сары шаяндай көріп, шымбайына батып, жата қалып тулап, шыбын тайып жығыла­тындай қутақыр иегін көрсетіп, шәт-шәле­кейі­мізді шығаратындар да жетіп артылады. Шерағаң өйтіп, жаман атқа жал бітсе, жанына торсық байлат­пас­тың кергіме керін келтіре қоймайтын шығар деп білемін.
Өйткені, қайран қазағымыздың Ақ­сақал дейтін құдайы құлдық сөзі­не мына біздің ерініміз кезеріп суса­ға­ны­мызға да көп болған секілді. Ел бол­ған соң, естиярсыз бола ма?! Ақы­лың жетіп тұрса да алдындағы­лар­дан ас­пай­тын ибалы халық едік. Сонымызды біліп қойған сұмпайы­лар сақал көрсе, сайтан көргендей, жиырылатынды шығарды. Кімді естияр деп естісек, соңына ит қосып, аластадық. Ол тұрғанда билік пен байлыққа да құлақ аспайтын, ақыл үстемдігінен біржолата безіндік. Бү­гінде жер бе­тінде, мал шетінде жү­ретін азын-аулақ бейнеткерлер болмаса, ешкім иегіне бір уыс түкті жолатпайтын болды. Жасыңның қан­шада екенін сездір­меу үшін қылмаң­даған қулық байталдай қутыңдайтын қырма сақал күй кештік. Қарап тұрмай, онымызды мә­дениетшілдік, жаңашылдық, тіпті орыс­шылдық деп өбектедік. Күні кешеге дейін қауға сақал қарақшы­лары­нан қашып-пы­сып, зорға күнелтіп кел­сек те, көріп-біліп тұрып, солай еттік.
Сол замандардан бастап, Ақсақал деген ұлы сөзден қасиет қашып, қолданыстан шыға бастады. Көргені мол, естігені көп, жинаған тәжіри­бесі бай адамдарды ғана Ақсақал деуші едік. Ондай адам дүниедегі көп нәрсенің парқын білер-ді. Оған біткен ақыл көп кісіге біте бермес-ті. Айтар сөзінің пәтуасы болмаса, анау-мынау можантопайларға ешкім құл­дық ұр­мас-ты. Сақалды сыйлау – тәжірибені, тәрбиені сыйлау еді. Ондайлардың ел ішіндегі ықпалын тәрк ету үшін ақ­сақалшылық өңкей кертарт­пашылдық саналды. Сөйтіп, ел алдында ақсақал­дықтан қадір кете бастады. Олармен бірге білік, тә­жірибе, көргенділік те тұлдырлана түсті.
Шерағаң сол қилы заманның нағыз талма тұсында дүниеге келді. «Асыра сілтеу болмасын, аша тұяқ қалма­сын­ның» нағыз ұшынып тұр­ған кезі еді. Оны бесіктегі шаранаға дейін біліп жатты. Талайы ішектері шұрқы­рап, көз ашпай жатып, тір­шілікпен қош айтысты. Отызыншы жылы туғандар – дүниедегі құр­дастары ең аз адамдар. Бірен-сарандары болмаса, олардың көбін аранын ашқан аштық жалмады. Шерағаң – сол аман қалған аздардың бірі.
Ол өліп-талып енді алтыға шық­қанда, қылышын қылшылдатып тағы да қырып-жою келді. Сол нәу­беттен бұл шаңырақ та құр қалма­ды. Әкесі Мұртаза халық жауы атанып, Сібірге айдалып кете барды. Тірі жетімек жасы он бірге қара­ған­да, ел шетіне жау келіпті. Бір қыр­ғыннан соң бір қырғын. Кезектесіп келді де тұрды.
Елге ақыл айтар ақсақалдар түгілі жапатайларын жапсыра киіп, малға кететін еркек кіндік қалмады. Ұлар­дай шулаған қатын-қалаш қалды. Көң сасыған ауылдың қысы-жазы басынан асып, бітпейтін де қоймайтын қарай­ған шаруасы енді солардың мойнына түсті. Арасында күні-түні зарлаған ана­ларына еріп, жалаң аяқ, жалаң бас астық орып, шөп тасып, отызыншы жылдардың жетімдері жүрді. Отыз жетінің нәубетінің қара сирақтары масақ теруге жарап қалды. Ал соғыс­тың алдында туғандар күні-түні тел­мі­ріп, жұмысқа кеткен аналарын тос­ты.
Олардың көз ашпай жатып тың­дағандары сай-сүйегіңді сырқы­ра­тар мұң мен зар еді. Көргендері жыртық иін жетімдік болатын. Шын өмірбаян бүгінгі ересектердің көбі­не тән сол сіңір созды жетімдіктен басталатын. Оны көрмей тіршілік кешіп кеткен­дердікі жай әншейін дәурендеу-тін.
Шерхан Мұртаза нағыз өмір­баяны бар азамат еді. Әрі өмір бойы жадынан шықпастай естеліктерге бай суреткер еді. Ол жайында орайы келгенде сөз ете жатармыз. Әзірге оның көрген-білгенін ұмытпайтын түйімді бала болғанын айтсақ та жеткілікті. Шерхан аға да бала ке­зінде үлкендер­дің қолына су құйды. Талайының: «Шырағым, ғұмырлы бол! Қатарың­ның алды бол! Мен сияқты сексенге жетіп, ақ сақалды, сары тісті шал бол. Одан да өтіп, атаң Жамбылдың жасынан ас! Одан арғысын өзің біл!» – деген ағыл-тегіл алғысы мен ақ батасын алған-ды. «Әумин!» – деп бір мырс етіп, одан әрмен қарайғы қызығынан қиындығы мол қым-қиғаш шытырман жолын жалғастыра береді.
Жарықтықтардың айтқандары кел­­ді де тұрды ғой! Бүгін, міне, сексенге жетіп, абыройдың ақ шапанын жамылып, бірге өскен замандас­тарының шалқар дария қошеметін көріп, дүйім жұртының дүрілдей бас қосқан думанды тойының төрінде отыр.
Ол бұл күнге қалай жетті? Әрине, оңай жеткен жоқ. Жақсылыққа же­тілу мен жетудің шырғалаң жолдарын кө­ру­дей-ақ көріп өсті. Алдымен өмірге құштарлық бала кезіндегі Жуалы мен Шақпақтың уыс-уыс қиыр­шықтары мен кесек-кесек тастарын будақ-будақ атқылаған долы же­лін­дей көз аштырмас сергелдеңдеріне төтеп беруіне тура келді. Бейбақ анасы мен бауырларын көзтүрткі тіршіліктің қақпақыл­дарынан арашалап қалуға мәжбүр­ле­ді. Әке жаққан отты қайта маздатуды армандады. Еліне елеулі, халқына қалаулы болуға тырысты. Оның жолы – оқу оқып, маңдайы терлеп, еңбек ету керек екенін ұқты.
Жер түбіндегі Мәскеуге аттанды. Оқуын бітіріп, қайтып келгесін әуелі кітап баспасына жұмысқа тұрды. Одан «Лениншіл жастың» Қараған­дыдағы меншікті тілшілігіне аттанды. Өмірде болып жатқан құбы­лыстардың астарында не бар екен­дігіне айрықша назар аудара алатын әлеуметтік көз­қа­рақтылығымен, оны кеңінен қамтып, тереңіне бойлай алатын қаламгерлік қарымдылығы­мен жастайынан көзге түсті. Көп ұзамай өзі істеп жүрген газеттің редакторлығына Алматыға ауысты. Дәл сол жолы дәм бұйырып, бас­пасөзде енді-енді көріне бастаған жұқалтаң қара бала жігіт күйінде алдына барыппын.
Ол былай болған еді. 1963 жылы «Қазақ әдебиетінде» істеп жүрдім. Қарсы бетімізде «Жұлдыздың» редакциясы еді. Онда өңшең бірінен бірі өткен жастар істейтін. Бәрі де менің жолдастарым еді. Күні бойы қастары­нан шықпайтынмын. Бір күні Қара­ғандыдан үлкен конверт келді. Ішінде конкурсқа жіберілген повесть бар екен. Аты «Табылған теңіз». Жарыса оқыдық. Шыққалы жатқан алтыншы санға жіберуге ұсынылды.
«Жұлдыздың» 1963 жылғы алтыншы саны. Ол қазақ әдебиетіндегі елеулі оқиға еді. Онда жарияланған жас ақын-жазушылардың шығарма­ла­ры еліміздің көрнекті қалам­гер­леріне алдын ала оқытылып алынып еді. Менің сол санда жарияланған «Дәуір мен дәстүр» деген мақаламды Ғабит Мүсірепов көрген еді. Екі күн үйіне барып, өзім оқып бергенмін-ді. О жер, бұ жерін анықтап, бір-екі сұрақ қойды да, жауабымды естіген соң бипаз даусын сағыздай созып; «Жарайды. Ұнат­тым. Ұсынамын»,  деген. Өліп-талып «Жұлдыздың» жастарға арнал­ған алтыншы саны да шықты-ау!
Төбеміз көкке жеткендей қуан­дық. Сөйтіп жүргенде бір күні «Лениншіл жастың» редакторы ша­қыртты. Бардым. Әбсаттар Бөлдек­баев деген бұйра шашты, аққұба өңді, әдеміше келген жігіт еді… «Кішкентайыңнан біздің газетпен аралас-құралас өсіп келесің. Мұн­дағылар сені өз адамындай көреді. Бізге неге жұмысқа кел­мей­сің? Әдебиет пен өнер бөліміне мең­геруші етеміз. Жас әдебиетші­лер­ге қамқорлық керектігі жөнінде жазып жүрсің. Өздеріңе өздерің көмек­тес­пегенде, кімдер көмектеседі?!» – деді. Ойланып қалдым. Біраздан соң: «Жарайды. Ауылда анам бар еді. Соны көшіріп әкелейін деп, еңбек демалы­сына шығып едім. Содан қайтып келгесін, шығайын», – дедім.
Ауылда бір күні радиоға құлақ қойып ем, Бөлдекбаев сөйлеп тұр. Қарағанды облыстық газетіне редактор болып ауысыпты. Ішім жидіп жүре берді. Анадағы уәде қайда? Өзі айтып тұрғанында орналасып алмай, неге кейінге ысырдым?… Соны ойлап, қобалжумен болдым. Дем­алысымның соңына әзер жеттім.

Алматыға келіп, бұрынғы орныммен хабарлассам: «Сені «Лениншіл жастың» жаңа редакторы Шерхан Мұртазаев іздетіп жатыр. «Қашан келетін еді?» деп бір-екі рет телефон соқтырды», – деді. «Не болар екен?» – деп, іштей абыржып, «Лениншіл жастың» редакциясына келдім.
Қақ төрдегі көлдей терезенің алдына көлденең қойылған үлкен үстел­дің басында қырғи көз, қиық қабақ, қара торы жігіт үн-түнсіз газет қарап отыр екен. Есіктен кіре бергенімде жалт бұрылып қарады да, орнынан тұрып, езуін жиырып, күліп амандасты. Амандық-саулығымды сұ­рап, үсті-басыма бір қарап қойды. Сыртымнан көптен білетінін, шығып жат­қан мақалаларымды оқып жү­ретінін айтты. «Табылған теңізімен» бізге шық­қан мақаламды да оқыды ма екен? Оқыса, қазіргі әдебиетке көзқа­ра­сыма қалай қарайды екен?» – деп ойладым ішімнен. Не ойлап отырға­нымды біліп қойғандай, жұ­лып алған­дай қылып: «Бұрынғы ре­дакторға берген уәдеңізге беріксіз бе?» – деді. Басымды изедім. «Ендеше, жүріңіз, ұжымға таныстырайын», – деп орнынан көтерілді.
Сөйтіп, жастар газетінің сапырылысына түстім де кеттім. Бір бөлмеге бес-алты стол мінгестіріле қойылып­ты. Әрқайсысының қасында бір-бір телефон. Бәрі де қазір мүйіз­дері қарағай­дай қайраткерлер бол­ған. Ол кездері университетті енді бі­тірген қыл­қандай жастар еді. Өзде­рімізге тие­сі­лі тапсырмаларды қайда жүріп орындайтынымызды білмей­міз. Әй­теуір, ауызымыз жабылмайды. Ба­жыр-бұжыр әңгімелері­міз бір тынбайды. Қарқ-қарқ күле­тініміз тағы бар. Телефондарымыз да кезекпе-кезек бе­зілдейді де жатады. Бұрынғы қыз­мет орнымдағы оқшау бөлме, оңаша үстел, келіп-кеткен­дермен екеуара әңгіме, ызылып-сы­зылысқан сыпайы қарым-қатынастар көзден бір-бір ұшты.
Ол тұстағы Жазушылар одағы бір кездердегі алыс-жұлыстардан шар­ша­ған бұйығыңқы ұйым еді. Біраз уақыт соғыстан аман қайтқандарды қызық­тап, жас әдебиетшілердің кеңе­сін өткізіп, майдангерлердің бір тобын мүшелікке қабылдаған еді. Бүгінде қайтадан мүлги бастаған. Анда-санда есігінен бас сұққандарға: «Сендер мұнда не бітіріп жүр­гендерсіңдер?»  деп, әпірейе қарап қойысады. Талантты жастар үйір-үйір болып көшеде жүреді. Газеттер бір-екі өлеңнен ар­тық баспайды. Анда-санда отыз-қы­рық кісінің басын қосып, топтама жинақтар шығады. Оған бір автордан оншақты өлең кіреді. Жастар оқшау шыққан ақындарды ұстап алып, сыраханаға не қымызханаға апарып, өлеңдерін оқитын.
Сондай ұйқылы-ояу халден баяғы майдангерлер қайтып келгенде бір серпіліпті. Сонда қайта ашылған «Қа­зақ әдебиеті» газетіне ақын Сырбай Мәуленов редактор болыпты. 1957 жылы: «Атар бір оғым бар еді, ата алмастан мен кеттім. Айтар бір сырым бар еді, айта алмастан мен кеттім», – деп ол да орнын босатыпты. Сөйткен «Қазақ әдебиеті» га­зе­тіне 1961 жылы Жұмағали Ысмағұ­лов пен Ғафу Қайырбеков бас­шылыққа келді.
Біз танитын жастардың әдебиет­шілер үйіне алғаш бас сұға баста­ғаны сол тұс еді. «Қазақ әдебиеті» газетінде әлі одаққа алынбаған өрім­дей жастар Жайсаңбек Молдағалиев, Қалихан Ыс­қақов, Әділбек Абайділ­данов, Мар­фуға Айтқожина, Мұқа­ғали Ма­қа­таев және мен болып, қатар істедік. Сол кезде Мәскеуде жас әдебиет­шілердің семинары өте­тін болды. Бізден Сайын Мұрат­беков, Қалихан Ысқақов, Жұмекен Нәжімеденов қатыспақ еді. Жүрер алдында университетте талқылау жасалды. Онда Сайын туралы Хамза Есенжанов, Қали­хан туралы Зейнолла Қабдолов, Жұ­ме­кен туралы мен баяндама жасадым.
Үш баяндаманы да газетке жариялайтын болдық. Сонда Ғафекең үшеуі­нің де шекесіне «Кейінгі тол­қын – інілер» деген Абай сөзін жазып қоюды ұсынды. Жұмағали: «Ендеше, сондай айдар ашып, жас әдебиет­шілердің шығармаларын беріп тұ­райық», – деді. Сол дәстүр үрдіске енді айнала бастаған кезде, әдебиет пен өнер мәселелерін сөз етудегі ағаттықтары үшін газет басшысын қайта-қайта жоғары жаққа шақырып ала беретінді шығарды. Ақырында армян классигі Саят-Нованың аудармасында өрескел қате жіберіліп, Жұма­ғали мен Ғафу газеттен кетті. Жастар мәселесі жайына қалды.
Дәл сол кезде «Жұлдызға» Әбдіжәміл Нұрпейісов редактор болып келді. Мұнда да аппарат түгел жаңаланды. Бізде жұмысқа біртұтас командамен келетін әдетті әуелде шығарған да сол еді. Ол кезде одаққа мүше емес Қадыр Мырзалиев, Асқар Сүлейменов, Қалихан Ысқақов, Сайын Мұратбеков, Герольд Бельгер, Зейнолла Серікқалиев, Рамазан Тоқ­таров­тар білектерін сыбана іске кірісті. Жастарға мұндай қамқор­лық­тан тағы да сескенетіндер шықты. Гу-гу әңгіме көбейді. Сөйтіп жүр­генде, не түлен түрткендерін біл­меймін, сәбилерді сүндеттеудің пай­далылығы туралы бір академиктің мақаласы жарқ ете қалғаны. Әбді­жәміл Нұр­пейісов дереу жұмыстан қуылды.
Дәл осындай кезде «Лениншіл жасқа» жұмысқа кіріскен Шерхан Мұртазаға тың игеріп жатқан кең- байтақ республикада басқа тақырып жетпейтіндей, шығармашылық жас­­тарына қамқорлықты қазбалауға тура келді. Алғашқы күндердің бірінде-ақ мені ертіп, Орталық комсомол коми­те­тіне бардық. Онда Өзбекәлі Жәні­беков бірінші хатшы еді. Идеологияны Камал Смайылов басқара­тын. Олар біздің жұмыс жос­парларымызбен танысты. Мақұл­дады. Шы­ғар­­машылық жастар ке­ңесін құратын болды. Онда жастар жиналып, әріп­тестерінің шығар­маларын өз қа­лаулары бойынша талқылайтын еді. Ұнат­қандарын газетке ұсынады. Кеңес жұмысын жүргізу маған тапсырылды. Ондай тапсырмалар Алматы қалалық комсомол комитетіне де берілді. Ондағы Санжар Жандосов, Ғибат Мырза­ғалиев, Ғайникен Бибатыровалар да қолдарына түкіріп отыр екен. Шы­ғар­машыл жастарға жанұшырып көмектесті.
Алпысыншы жылдардың ұрпағы бізде де бой көрсете бастады. Ол, әрине, «Лениншіл жастың» бетінен айқын көрінді. Бірақ бұл көпке созылмады. Мәскеудегі Манеждегі көрме Никита Хрущевқа ұнамады. Өнер адамдарына көресіні көрсетті. Көп ақын, жазушы, суреткерлердің бөрік­тері теріс кигізілді. Қазақстанда да формалистер мен абстракционис­тер ізделе бастады. Қайдағы бір «әкелер мен балалар ойынын қоз­дыру­шылар», «ұрпақтарды бір-бірі­не қарсы қою­шы­лар», «болашақ Синявскийлер», «идеялық жағынан бұлың­ғыр шы­ғармаларды қолдай­тын­дар» жиі сөз болатынды шы­ғарды. Орталық партия комитетінің пленумында менің өлең­дерімді идеология хатшысы «ескілікті аңсау» десе, әкеміздей сыйлайтын бір ағамыз «барып тұрған пацифизм» деп сынады. Газет басшысы да жоғары жаққа жиі шақырылды. Өзіме де қаралай ұрынатындар көбейді.
Ақырында Шерағаңа бардым. «Өз еркіммен жұмыстан кетемін»,  дедім. Ағам аң-таң отырып қалды. Неге ренжіп жүргенімді сұрады. «Газетке ешқандай өкпем жоқ», дедім. Шы­ғар­машылық атмосфераның бұ­зы­­лып бара жатқанын, тырнақ астынан кір іздеудің көбейгенін, ешкімге зияным тимей тұрғанда, өз жөнімді өзім тапқанымды жөн көретінімді айттым. Бір сағаттай әңгімеден еш­теңе шығара алмаған Шерағаң ақы­ры басын салбыратып, орынбасары мен жауапты хатшысын ша­қыртты.
Бірге істеген жігіттермен екі-үш сағат бірге болып, қоштастық. Бар­ған жерімде де тыныштық бермеді. Ақы­рын­да әдебиет төңіре­гіндегі әлім­жет­тік дегеніне жетті. Кезекті әде­биет құрылтайында Олжас Сү­лей­менов орынды айтқандай, «жап-жас Асқар Сүлейменов пен Кекіл­баев өз пікір­лерін айтқандары үшін біреуі кино­студияның қара қызметіне, біреуі нағыз солдат­щи­наға айдалды».
Мен сонда «Лениншіл жаста» жұмыс істеген жылдарымды ұзақ өнербаянымның ең мәнді, ең қызық­ты беттерінен санаймын. Әсіресе, Шер­ағаң­ның адалдығына, биік адам­гер­шілігіне қатты қайран қа­ламын. Оның жүрек жылуын «Ле­ниншіл жас­та» да, «Жалында» да, «Жұл­дыз­да» да талай адамдар өз көздерімен көріп, өз жүректерімен сезінді.
Әдебиеттегі жастар енді Шер­ағаң­­ды жағалайтын болды. Жұмыста аса талапшыл ол шығармашыл жас­тарға келгенде ерекше мейірімді, тіптен жұмсақ адам еді. Айтқан ұсы­ныс­тарың ақылдан шықса, сөзбұй­даға салмай, бірден қабылдайтын. Әсіресе, талантты жастарды наси­хаттауға ерекше жомарттық көрсетті. Басқа баспасөзде жолы болмаған «Кейінгі толқын – інілерді» өзіміз ойлап таппадық деп жатсынбады. Қайта бұл айдардың өріс аясын кеңейтті.
Бұл айдармен шыққан талай ақындарға етектей-етектей көлем берілді. Бұрын ондай көлемді ресми тақырыптардағы өлеңдерге ғана қия­тын. Біздер лирикалық өлеңдердің өздеріне газеттен тұтас бір бет беріп жүрдік. Алғаш Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжі­меденов, Әділбек Абайділданов, Сабырхан Асанов, Қанипа Бұғыбаева, Құдаш Мұқашевтерге берілген даладай-даладай көлемдерді көріп, үлкен ақындардың өздері қызықсын!
Бір күні редакцияға Сырбай Мәуленов ағамыз келді. Қалтасынан бір бума қағаз шығарып, доғалдай мұрнын тоқпақтай жұдырығымен бір сүйкеп өтті. «Мынау ақ өлең түрімен жазылған туындыларым еді. Оқып көріңдерші!», – деп, газеттің толық бір бетке сиятындай қылып, «Ақ түндер» деген топтамасын әкел­ді. Оқыдық. Ұнаттық. Жарияладық. Оны көріп даусы дірілдеп Әбділда Тәжі­баев, гүжілдеп Жұбан Молда­ғалиев ағаларымыз қоңырау шылдыратты. «Әй, біздерді де басасыңдар ма?». «Шарттарымызды орында­саңыздар, неге баспаймыз?».
«Алдыңғы толқын ағалар» деген айдар солай туды.
Бұған жұрт қуанды. Жас ақын­дары­мыз өлеңдерін қайта қарап, оқу­шы қауым алдында орынсыз қыза­рып қалмауға тырысты. Ара-тұра: «Ло­те­рея­ның тиражына ұқсатып, бір бетке өлең береді деген не сұмдық?», – дей­тіндердің де сөзі естіліп қалып жүрді.
Проза мұндай желпініс бола қоймайды ғой деп жүр едік. Бір күні Шымкенттен Қарауылбек Қазиев келді. Қымсына-қымсына жазғанын ұсын­ды. «Бәйшешек көп шыққан жаз» деген лирикалық хикая екен. Әлгі айдармен газетке жарияладық. Сол-ақ екен, Қабдеш Жұмаділов, Төлен Әбдіков, Қажығали Мұхан­бет­қалиев, Әлдихан Қалдыбаев, Сатыбалды Нарымбетов, Дүкенбай Дос­жанов, Дулат Исабековтер бірінен соң бірі келіп, әңгімеге қарқ қылды да тастады. Бәрі де ол кезде студенттер еді. Университетте бірге оқыған әріптес­терім еді. Оған қараған Шер­ағаң жоқ. Оқып шығып, қол қойып, типо­графияға аттандырумен болды.
«Шетел новелласы», «Ғасырлар. Елдер. Ақындар» дей­тін айдарларды да жастар үшін аш­тық. Әлемдік әдебиеттің үздік туындыларымен солар таныссын, солар аударсын дедік. Сайын Мұратбеков Юрий Казаков­тың әңгімесін аударды. Атынан басқаның бәрі қатып тұр. Олай аударамыз шықпайды, былай аударамыз – шықпайды. Жел­кемізді қа­сып тұр­сақ, үстімізге Маршал Әбді­халықов кіріп келді.
«Қайдан жүрсің?» деп сұрады Сайын. Сонда сабазың: «Әй, бір қыру-шыру шаруалармен одақ жақ­тан келемін», демесі бар ма?! Алақай! Таптық! Казаковтың жұқсыз кейіпкері аузын ашса, «трали-вали» дейтін әң­гімесінің аты да солай аталатын. Аудар­маға да «Қыру-шыру» деп ат қойдық.
Бүгіндері есімдері көпке ортақ Әзірбайжан Мәмбетов, Ғазиза Жұбанова, Фарида Шәріпова, Асан­әлі Әшімов, Әнуар Молдабеков, Райымбек Сейтметов, Сәбит Оразбаев­тың алғашқы шығармашылық пор­трет­­тері «Кейінгі толқын – інілер» ай­дарында шыққан-ды.
Жастардың әдеби журналы мен баспасы туралы мәселелерді де біз көтер­генбіз. Өзбекәлінің Торғайға, Камалдың кинематографияға ауысуы бұл ұсыныстарды аяқсыз қалдырды. Кейін республика басшылығына Дін­мұхамед Ахметұлы Қонаев қайтып келгеннен соң жастардың ол қолқасы да оң шешімдерін тапқан болатын. Шерағаң да енді өз бастамаларын батыл жүргізе бастады.
Қызметі қайда ауысса да, соңы­нан әдебиет пен өнердегі жастар мәселесі бірге ере баратын болды. Оралхан Бөкеев, Фариза Оңғар­сынова, Ақселеу Сейдімбеков, Мұх­тар Шаханов, Кәрі­бай Ахметбеков, Төлен Әбдіков, Бек­сұл­тан Нұрже­кеев, Дулат Исабековтер өздерін: «Шерағаңның шекпенінен шықтық»  дейді. Оның шекпенінен шық­қандар, санап кетсең, тіптен көп еді. Оған жетпісінші жылдардағы «Жалында», сексенінші жылдардағы «Жұлдыз­да», тоқсаныншы жылдар­дағы «Егемен Қазақстан» мен Қазақ телевизиясында істегендер мен шық­қандар түгел жатады.
Сол жылдардағы әдебиетке деген мұндай құштарлық халық бойын­дағы тұнып жатқан талантты отыз жетінші жылдардың теперіштері бір­жолата типылдатып, құртып жібере алмағанды­ғын, әлі де көне арнаның сарқылма­ғандығын көрсетеді. Жаппай құлақ пен тілден айырылып, мешеу халде меңіреуленіп қалды деген халықтың ұрпақ ауыспай жатып мұнша талпынуы өнердің ешқашан өшпейтіндігін, өміршеңдігін дәлел­дей түседі.
Әдебиеттегі бұл құбылыс менің есіме жұтаған ауылдың жұртында қал­ған азғантай арық-тұрықтың бере­ке­лі бейбіт жаз шыға жамырасып қай­та өріске шыға бастағанын елестетеді. Сондағы жетім қошақан­дардай бір-біріне еріп, бір-біріне бауыр басқан жас төлдердей жабыса алға ұмтыла­ды. Ондайда ешкімді бетінен қақпай­тын, жатырқамайтын, алға қарай ұм­тыл­дырмаса, кері итер­мейтін, жүзі жылы, қолы жұмсақ бағбандар керек-ақ.
Біздің алпысыншы-жетпісінші жыл­дардағы жас өркендер де сондай мейі­рімді телміре күткен еді. Алайда ешкім оларды олай қабылдай қой­мады. Қатып қалған тән мен тәртіп олардың бойындағы ұйымшылдықты топшылдық, жікшілдік санап, қырық саққа жүгіртіп бақты. Ол кезде мұның бірі де ойында жоқ жастарды қасаң қағидаларға салып жіліктеді. Міне, сол кезде оларға меймандос қолын ұсын­ған жастар басылымы ғана болды.
Оның басында құдай оңдап, осы ұрпақтың өз өкілі Шерхан Мұртаза отырды. Ол да біз көргенді көріп, тумай жатып өкпесі өшкендерден еді. Қиыр-қиырдан келіп, жамыраса табысып жатқан жастардың бәріне ортақ аға, ортақ қамқор бола білді. Біз оны сол үшін де жақсы көреміз. Өзге­лерден бөлекше қарап, бөлекше төбемізге көтереміз.
Шын мәнінде, ол кездегі редак­тор­­лар­дың ешқайсысы Шерханның істегендерін істеуге міндетті емес еді. Коммунистік идеологияның айт­қа­нымен жүріп, айдағанына көне берсе, болатын еді. Бірақ адамдар қашан да адам ғой. Қанша қалыпқа салып қой­сақ та, бәрібір бұзып-жарып шығады ғой.
Кеңес әдебиетінде Александр Твардовский дейтін ақын болды. Валентин Катаев дейтін жазушы болды. Екеуі де ескі қоғамда елеулі орын иемденетін. Ақындық, жазушылық өнерлері де үлкен еді. Бірақ, редактор Твардовский мен редактор Катаевсыз кеңес әдебиетінде алпысыншы жылдардан бастап, өркен жая бастаған гуманистік бағыттағы ізденістерді көзге елестету мүмкін емес-ті.
Мұның ықпалы сол кездердегі ұлт әдебиеттерінен де байқалды. Мұхтар Әуезов пен Шыңғыс Айт­матовтың жер жүзілік даңққа бөленуі соның айғағы. Қазақ әдеби кеңіс­тігінде Шерхан Мұртаза дәл соларша еңбек етті. Жылт еткен жақсылық­тарымыздың бәрін теріп ап, төбесіне көтерді. Ол «Лениншіл жаста» жүріп, қазақ әде­биетшілерінің үлкен тобының тұ­сауын кесті. Ал «Жа­лын­ға» келіп, олар­ды қалың оқырман қауымға таныстырды. «Жұлдыз» бен «Қазақ әдебиетіне» оларды ел өмірін зерттеп, шын мәніндегі әлеуметтік айқастар­дың үлкен сарбаздары бо­луға тәрбие­леді. Ол басшы болып істеген жылдар әр басылымдардың тек өз өмірлерін­дегі ғана емес, бүкіл қазақ баспасө­зіне әсер етті. Әрқай­сысы жас қазақ әдеби ойының ержетіп, есеюіне қызмет етті.
Ол жылдары «Лениншіл жаста», «Жалында», «Жұлдызда», «Қазақ әдебиетінде» Шерхан Мұртаза емес, басқа редактор отырса, қазіргі Шер­ағаңның шекпенінен шықтық деп, шал­ғайына жармасып жүргендер болар ма еді, болмас па еді, кім біліпті?!
Ол әдебиетке тек бір өзі ғана келіп қойған жоқ, жазушылардың тұтас әл­денеше ұрпақтарының келуі­не көмек­тесті. Бұл Шерхан Мұрта­за­ның қазақ руханиятына қосқан ең келелі үлесі еді. Бұл үшін оған тек кешегі шәкірт­тері ғана емес, бүкіл қазақ қауымы қанша рет орнынан тұрып тағзым етсе де, көптік етпейді.
Редактор Шерхан Мұртаза «Жалын» мен «Жұлдызда» жүріп, өнер жолының тым нәзік әрі шетін екенін ұқты. Осыны ұққандар мен ұғуға тырысқандарға ғана қызмет етуге ұмтылды. Құдайға шүкір, ізденімпаз редакторға сенетіндер мен еретіндер көбейе түспесе, азая түспейді. «Қазақ әдебиетінде» істеген жылдар оның азаматтық болмысының ашыла, толыса түскен кезеңі болды. Ол қазақ қауымының да рухани түлеп, саяси есейіп, жаңа құбылыстар мен өзге­ріс­­терге ілесе қалыптасып, іштей дамуға әзірлене бастаған тұсы еді. Ақтаңдақ­тар тұтаса сіресіп жатқан тарихымыз­дың өткелдеріне, туған тіліміздің шамалыда қатарға қосыла алмастай болып мүшкілденіп бара жатқан жай-күйіне, төл табиғаты­мыз­дың одан да аянышты экология­лық проблемаларына, әдет-ғұрып­та­ры­мыздың азып, тұр­мыс-салт­тары­мыздың көз алдымызда жоға­лып жат­қандығына, көнелікті тарихи жә­ді­герліктерімізді көшелі наси­хат­тауға алғаш қалам тартқан Шерхан Мұртаза жетекшілік еткен «Қа­зақ әдебиеті» ғана еді. Ол өз тұсында тұспалдап болса да, бір кезде Алаш көсемдері айтқан әңгімелерді асқан жітілікпен жалғастыра білді. Оның халықтың іздеп жүріп, оқитын сүйік­­ті газетіне айналуы да сон­дықтан еді.
«Қазақ әдебиетінде» жиналған әлеуметтік капиталы Шерағаң «Егемен Қазақстанға» келгеннен соң тіп­тен қордалана түсті. Бұрынғы әдеби тәсілмен жанамалап сөз болатын ащы шындықтар енді ашықтан ашық айтыла бастады. Бұл тұстағы басылым елдің нағыз құлағы, тілі, көзі болып, нағыз ұлттық газетке ауысты. Енді ол тек әдеби қауымды ғана қаузап қой­май, бүкіл ұлттың арғы-бергісін қоз­ғайтын орасан зор идеялық ықпалға ие болды.
Шерхан Мұртаза Қазақ телеви­зия­сына барған жылдары республика жұртшылығы тәуелсіздікке қол жет­кізген-ді. Еліміздің енді қай бағытта дамып, көсегесінің қалай көгеретінін экран алдында, дастарқан басында талқылап, бүкіл Қазақстанды сол тал­қылауға тайлы-таяғы қалмай қа­ты­­сатын, үлкен мәжіліс залына айналдырды. Сөйтіп, халық көңілінде Мұр­та­за республикадағы бес-алты шешу­ші тұлғаның бірі болып шықты.
Мұндай тұлғаға көсемсөздің топ­жарған шын дүлдүлі ие болмағанда, кім ие болады?! Жерлестері Жоғарғы Кеңеске мүше етіп сайлады. Содан күні кешеге дейін ұлттық Парламент мінберіндегі алдына жан салмайтын шын саңлақтың өзі болып келді. Екі көзін ежірейтіп, тарғыл мұртын тікі­рейтіп, қақпақ жауырынын күдірей­тіп, зілман жұдырықтарын өңменің­нен өткізе түйіп, шатынай естілетін үнжарғыға саңқылдай тіл қатып, экран­ға ол шыға келгенде, қазақ бала­сының дастарқанында кім отырса мейлі дуылдата қол соғары сөзсіз. Еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін сүйікті ділмарының әр сөзін қалт жібермей, құлағына құйып ба­ға­ры да даусыз. Ол сөйлегенде бүкіл ел тебіренеді. Ол сынағанда өңме­нің­нен өткізе, сай-сүйегіңді сыр­қыра­та, жер-жебіріңе жеткізе, жер тістете сынайды ғой. Қарап отырып, қалпағыңды шайқап, әй, айызың бір қанады ғой. Халықтың көңіліндегіні айтып, кеңірдегіндегіні қозғайды ғой. Әр сөзі жұрттың ойындағымен дөп түседі ғой. Мұндай дәл тигізер сөз мергендік туған халқының арын арлап, жоғын жоқтап, бірге мұңайып, бірге қуанып жүргендерден ғана табылады ғой.
Мұндай өз халқымен біте қайнас­қан тұтастық Шерхан Мұртаза шы­ғармашылығына әуелден тән еді. Ол не туралы жазса да өз басынан алатын. Өзі туралы жазатын. Оның ең алғашқы өзі көріп жүрген жәйт­терден жазылған әңгіме-повестерінің қай-қайсысынан да жадау иін, жыр­тық өкпе балалық шағы сығалап тұратын. Ол майданнан қайтпай қалған белгісіз солдат баласының төбесінде ойнаған бұлтсыз күнгі найзағай-тын. Ұшы-қиырсыз дала­дағы ұшан ауылдың қиқы-жиқы көшелерінде біреуге көрі­ніп, біреуге көрінбей мігірсіз жүріп жататын мылтықсыз майдан-тын. Сол ауылдан аттанған қиялшыл баланың тапқан теңізі мен тапқан қара маржа­ны-тын. Бай болып, барша мұратына жетіп жатқан ешқайсысы жоқ. Бірақ ту алыс көкжиектен жылтыңдаған нәзік сәуле жүрекке әжім түсірмей­тін. Бәріне де қырық бірінші жылғы келін­шектің өңі мен түсіндей байырғы жайлар, байырғы кептер өзек болған-ды. Қуаныш көксеп, бақыт аңсаған элегиялық ахуалдар еді. Журналист қаламына тән шынайы эскиздер бірте-бірте шырғалаң­дар мен шытыр­ман­дарға толы салауатты прозаға ұласа­ды. Ешқайсы­сында емеурінге алдан­ған сентиментализм жоқ-ты. Шырқы­раған шын­дық-ты. Жан шыдатпай бебеулеткен драма. Төтен коллизияға айналған байырғы көріністер-ді.
Соғыс салған сергелдеңдердің қа­нын еркектер төгеді де, шерін әйелдер шертеді ғой. Соғыс тек әйелдер көзімен үңілгенде ғана бар шынын айтатын зұлмат құбылыс. Шерхан Мұр­тазаның «Ай мен Айшасы» ешқандай әсіре драматизмсіз зұлымдық таби­ға­тын ашқан ізгілікті эпопея. Шағын да болса, мығым. Жиырмасыншы ға­сыр­да болған әлеу­меттік эпидемиялардың төбесімен дәп түскен мұндай туындылар бізді қатты толғантады әрі ойлантады.
Өйткені, ол не жазса да, өзі бас­тан кешпесе де, көзі көрген, көп те­бірен­ген жағдайларын жазатын. Тіпті өзі көрмеген Тұрар Рысқұлов туралы жаз­ғандарынан да Шерхан көкірегін­дегі шер-шемен ақтарыла­тын. Жастайынан өз әкесі Мұртаза сөз болса, онымен бірге айтылатын «рысқұлов­щина» деген сөздің шын мағынасын білуге құмартатын. Сөй­тіп жүргенде «Социалистік Қазақ­станда» істеп жүрген Ким деген ретуш шеберінің бір ескі суреттің бетін үшкір пышақ­пен тырналап отыр­ғанының үстінен шығады. Қасына барып не істеп жатқанына үңіледі. «Білмедің бе? – деп сұрайды Ким. – Бұл Рысқұлов қой!» Тұла бойы тыз ете қалады. Номер шыққан соң, суретті жалынып-жалпайып сұрап алады.
Содан бастап бұл жұмбақ тағдыр туралы материал жинай бастайды. Отыз жыл өмірін жұмсаған үлкен еңбегін бітіреді. «Отыз жыл бойы сізбенен қол ұстасып бірге жүрдім, бірге тұрдым. Отыз жыл бойы жан-дүниемді, ой-санамды билеп, ұзақ сапарға жол бастадыңыз. Ол аса қиын жол еді. Біреулер айтты: бұл жолға бекер түстің, жете алмайсың, деді. Біреулер айтты: қолың көтере алмайтын шоқпарды беліңе бекер байлай­сың, деді. Біреулер айтты, шеті жоқ, шегі жоқ мұхитқа түсіп кеттің-ау, бай­ғұс, батып кетпесең жарар еді, деді. Олардың айтқаны рас еді. Мен көп малтығып, көп тұншықтым. Жағалау­ға жете алмай, батып кетуім әбден мүмкін еді. Бірақ Тұрар, көке, өзіңіз алып шықтыңыз», деп Шерағаң өзінің отыз жыл жолдас болған кейіпкері рухымен осылай қоштасады.
Бұл айтып отырғаны имандай шыны еді. Көп уақытқа дейін Тұрар­дың аты қақпақылға айналды. Ұзақ жыл үстемдік құрған қоғамдық сана оны өлердей жек көрді. Ұлтшыл санап қудалады. Тіпті басын оққа тікті. Ол кезде ешкім, әрине, ол жайында аузын ашқан жоқ. Жеке адамға та­бынушы­лық әшкереленгеннен кейін ол ақтал­ды. Бірақ, сонда да ол туралы жұмған ауыз жұмулы күйінде қалды. Тәуекел­ге бел байлаған тек Шерхан болды. Оның мұндай батыл­дығын кейбіреу­лер күстәналады. «Екеуі де бір атаның баласы ғой!»  деп, ит жылғы қурап қалған шал­дардың басын ауыртты. Өмір өзгере түсті. Алашорда ақталды. Әлгіндей кәукілдектер аяқ астынан «алашшыл» боп шыға келді. Олар енді Тұрардың кеңес кезіндегі ірі қай­раткер екендігін Шерханның бетіне басып, мансұқтауға күш салды. Жазушы айтқанынан қайтпады. Жазға­ны­нан танбады.
Сонда Шерхан сомдаған Тұрар кім еді? Бұл жайында мен сол кездің өзінде: «Дәйім қапы кетіп келген әкеге ұл болу мен дәйім қапы соғып қала беретін халыққа көсем болудың ащысы мол, тұщысы тапшы тақсы­рет­ті тағдырының тағылымы дәл бүгінгі біздерге керек. Арманына заманы, ақылына қоғамы дер кезінде құлақ аспай, дәйім кіжінумен өткен пұшай­ман тұлғалардың тұсаулы тағ­дырын Шерхан өз көзімен көре жүріп, өз басынан өткере жүріп бейнелегендей. Жаның түсінген ақи­қат­қа жаппай дес беріп, жаппай ұмты­лыс тумаған жерде қай қауымның бағы жанған?! Жалпының бағы жан­баған жерде қай жалқының ілгері атта­ған қадамы кері кетпеген?! Тұрар­дың кешкені де сол кер тағдыр еді. Оның жанын жегідей жеп біткен имандай сенген ақиқаты­ның алдамшы, аңсап жеткен арманы­ның аққап­тал тарихтың кезекті бір қылжағы, жай әншейін жалғаншылық болып шыққандығы еді. Бәрінің де мәңгілік қиялы екендігін мойындау­дың ауыр­лығы еді. Ол бұл жолға бір басының бағын ойлап түспеп еді, есесі кетіп, еңсесі жығылып келген елін ойлап түсіп еді. Сауабын алам ба деп жүргенде, обалына қалғанына күйіне күйзеледі», – деппін.
Сол сөзім сөз екен. Шерхан сомдаған Тұрар бейнесі туралы бүгін де соны айтамын. Ол нақты деректерден бір елі де алыстамай отырып, Тұрар бейнесін жасады. Бұл батыс әдебиетінде күні бүгін үстемдік құр­ған журнализм бағытына тән еді. Ол тек құжаттарға сүйене отырып, нағыз беллетристика бере алатын әсерлілік­ке жетті. Шерхан Мұртаза да сол стильге сүйене отырып, сүйік­ті кейіп­кері туралы бес томдық хамса жазып шықты. Бұл да көнені шиырлау емес, тыңнан тартқан соны сүрлеу еді.
Романда ел үшін еткен алапат ең­бегінің еш кеткеніне өкінген азамат­тың адам төзгісіз трагедиясы егжей-тегжейлі ашылады. Бұл гуманистік әдебиеттің ежелден бергі үрдістерін беллетристика мен деректіліктің ірге ажыратпас бірлігіне сүйене отырып, ілгері дамыту еді.
Біз абыройлы азамат, айтулы перзент, сүйікті қаламгердің көп қырлы келбетінің тек екеуіне ғана тоқтадық.
Рухани ұстаздық пен суреткерлік батылдықтың адам таңғалардай өне­гесін көрсеткен Еріне Елі қандай құрмет көрсетсе де лайық.
Әбіш КЕКІЛБАЙҰЛЫ,
Қазақстанның Еңбек Ері, 
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Халық жазушысы.
 Суретті түсірген 
Ерлан ОМАРОВ.