Әлем ғалымдары Әбу Насыр әл-Фарабидің тегі мен туған жылы және мекені туралы

Жалпы, Әбу Насыр әл-Фа­ра­би­ді әлемдік, Кеңес және Ор­та Азия мен Қазақстан ға­лым­да­ры М.Штейн­шнейдер, Г.Зу­тер, Ф.Дитерици, А.Ре­шер, Б.Ға­фу­ров, С.Григорян, А.Са­ға­диев, Ю.За­вадовский, Ә.Мар­ғұ­лан, А.Ма­ша­нов, О.Жәутіков, А.Қа­сым­­жанов, Ә.Нысанбаев, Ә.Дер­бі­сәлиев, А.Кө­бесов, М.Бурабаев, Қ.Жа­рық­баев, М.Хайруллаев, К.Тә­жікова және т.б. зерттеді. Олар кезінде жекеленген монографиялар мен аса құнды мақалалар жазды.

Аристотельден кейінгі екін­ші ұстаз атанған дәуір да­ныш­па­нының еңбектерін зерттеу елі­міз­де де 70-жылдардан бастап қолға алынды, қарқынды жүрді. Доктор­лық, кандидаттық диссерта­ция­лар қорғала бастады. Содан бері де біраз жыл өтті. Еліміз егемен болған соң бұл игілікті іске әсі­ре­се кең жол ашылды. Әбу Насыр әл-Фараби атындағы ұлттық университетте ұлы баба шы­ғар­ма­шы­лығын зерттейтін ғылыми орта­­лық құрылды. Олар бірнеше ха­лық­аралық жә­не республикалық тағылыми тео­рия­лық және практи­ка­лық конфе­ренциялар өткізді. Мен де бұл істің басы-қасында болып келемін. 

Әбу Насыр Мұхаммед әл-Фарабидің өмірі мен шы­ғар­ма­шылығын зерт­теу­ді жаһан ға­лым­дары (АҚШ, Еуропа, Азия, Африка) күні бүгінге дейін жал­ғастырып келеді. Ең әуелі мен Әбу Насыр өз шығармаларын туын­датқан араб тіліндегі қайнар көздерге үңілдім.

1. Әбу Насыр әл-Фарабидің тегі жайлы араб тілді дерек­көз­дер не дейді?

Ортағасырлық шежіреші, тарихшы ғалымдардан:

- Джамал ад-дин Әбу-л Хасан Әли бин Йусуф әл-Қифти (1172-1248) «Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан Әбу Насыр әл-Фараби»;

Иран. Ирандық ғалымдар «ат-түрки – түркілік» деген сөзді әдетте жазбайды. Өйткені олар Әбу Насыр әл-Фарабиді парсы текті санайды.

Дін қызметінде жүргенде бірде Теһранда өткен халықаралық конференцияға бардым. Арасында әдеттегідей Иранның ұлттық кітап­ха­насында болдым. Кітапхана дирек­торы Иран президентінің мәде­ниет жөніндегі кеңесшісі де екен. Әңгіме арасында Әбу Насыр әл-Фарабиді қазақ жерінің перзенті деп қалып ем, ол:

- Отырар перзентін Иран ға­лы­мы дейтіндей сіздің қандай уәжіңіз бар? дедім.

- «Әбу Насыр Орта Азияны са­манидтер билеген кезде өмір сүр­ген, саманидтер парсылар еді» – деді ол.

[Абу-л Аббас Шамс ад-дин Ах­мед бин Мұхаммед бин Әбу Бакр бин Халликан Уафайат әл-ағйан уа абна аз-заман. Бейрут [жылы көрсетілмеген], 5 том, «Әл-Фараби әл-файласуф» - «әл-Фараби философ», 153-157-беттер].

АҚШ. Әбу Насыр әл-Фара­би­дің библиографиясына арнаған еңбегінде АҚШ ғалымы Nicholas Rescher оның тегін: «Әбу Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Узлағ әл-Фараби»;

Германия. Атақты не­міс шы­ғыс­­­та­нушысы Карл Бро­кель­ман (1868-1956) Отырар ғалы­мының аты-жөнін «Әбу На­сыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Узалаг әл-Фа­раби;

Түркия. Түрік ғалымдары Ismet Binark, Nejat Sefergioglu Оты­рар ғалымын «Әбу Насыр Мұ­хаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Узлик әл-Фараби ат-түрки»; 

- Түркияның Ислам энциклопедиясында «Әбу Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Узлағ әл-Фараби ат-түрки, 258/871-872 жылы туған деп саналады» деп жазған.

Сонымен Отырар ғалымының тегін көпшілік деректерге жүгіне келе «Әбу Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Узлағ әл-Фараби ат-түрки» деп көрсеткенді жөн санауға болады.

Араб тілді дереккөздер ше?

- Сирия Араб Республикасының астанасы Дамаск шаһарының «Баб ас-сағир қабырстанындағы Әбу Насыр зиратында: «Әбу Насыр әл-Фараби атымен көбірек белгілі Мұхам­мед бин Мұхаммед бин Тар­­хан бин Узлағ, [һижраның] 260 жылы [біздің жыл санауымыз бойынша 873 жылы Фараб ша­һар­ында туған, һижраның 339 жылы [950 жылы] қайтыс болды» деп жазылыпты.

Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығармашылығын ұзақ жыл­дар зерттеген қазақ ға­лы­мы, атақ­ты философ, профессор Х.Қасымжанов (1931-2000) Мәс­кеуде шыққан «әл-Фараби» атты еңбе­гінде Әбу Насырдың туған жылын 870 деп көрсеткен.

Бұдан шығатын қорытынды. Энциклопедист ғалымның те­гін: «Әбу Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Узлағ әл-Фараби ат-түрки», ал туған жы­лын һижраның 258, яғни 870 жыл деп көрсеткен жөн. 

Әбу Насырдың туған жылын анықтау мәселесі өткен ғасырдың 70-жылдары да көтерілген. Онда ғалымдар мен өкімет орында­ры ақылдаса келіп, Отырар ой­шы­лы­ның туған жылы 870 деп көр­се­туге келіскен. Сөйтіп оның ту­ғанына 1100 жыл болдыға санап, 1975 жылы 1100 жылдығы тойланды. Араб елдері де (Ирак Араб Республикасы және т.б.) осыған келісті.

Өткен ғасырдың 60-жыл­да­ры­­ның соңында жоғарыда айтыл­ған­­дай, Алматыда әл-Фараби зерт­­теу орталығы құрылып, Әбу На­сыр әл-Фараби еңбектері Еу­ропа және араб тілінен де орыс, қазақ тіліне аударылғанда, зерттеу­лер жүргізілгенде Мәскеу және Қазақстан ғалымдары да Отырар ойшы­лын «Әбу Насыр Мұхаммед бин Мұхаммед бин Тархан бин Уз­лағ әл-Фараби ат-түрки» және туылған мерзімін 870 жыл деп көрсетіп отырды.

Орта ғасырлық араб тілді деректерде Фараб атты (қыстақтың) Өзбек­станда да бар екені айты­ла­ды. Өзбекстандағы Фараб Бұхара қа­ла­­сының батыс жағында, Әму­­да­­рияға жақын жерде. Ал де­рек­­­­тердің басым көпшілігінде жо­ға­рыда айтылғандай Әбу На­сыр туған Фарабтың Арыс өзені­нің Сырдарияға (Сайхун) құяр сағасында екені айтылады. Ға­лым­дар да осыны мойындайды.

Ал Ауғанстанда да Фараб деген қыстақ бар дегенге келсек, оның аты Фараб емес, Фарйаб. Ол Хорасан өлкесінде.

Өткен ғасырдың 70-жылдарынан бастап қана Әбу Насыр әл-Фараби қазақ жеріндегі Отырарда (Фарабта) туған, түркі тайпасынан шыққан ғалым деп жазыла бастады. Бұл ретте Мәскеудегі КСРО Ғылым академиясы Шығыстану институтының директоры, КСРО ҒА академигі, тарихшы, ғалым Б.Ғафуров: «Әл-Фарабиді қазақ етіп көрсетуге тырысу да жасан­ды әрекет болады. Ол заманда ұлт болып бірігу процесі аяқталудан әлі тіпті алыс еді. Сол сияқты оны өзбек деп кесіп айту да әділет­­тілік бола қояр ма екен? Факті­лер негізіне сүйене отырып, әл-Фараби кейін қазақ халқының құра­мына қосыл­ған түркі тайпасы­н­ан шыққан..., дей аламыз» деп жазды. Бұған ешкімнің де осы күнге дейін алып қосары болған емес. [Б. Ғафуров. Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық көзқарастары туралы//әл-Фараби. Әлеуметтік-эти­калық трактаттар. Алматы 1995, XVIII – бет.].

Алматыдағы Қазақ ұлттық уни­вер­ситеті біраз жылдардан бері Әбу Насырдың бірқатар шы­ғар­­­маларын шығарумен қатар, жыл сайын әл-Фараби оқуларын өткізуді дәстүрге айналдырды.

2006 жылы наурыз айының бірінші онкүндігінде менің же­текшілігіммен, құрамында ҚазМУ-дің сол жылдардағы ректоры, академик Төлеген Қожамқұлов, Отырар ауданының әкімі Әлімжан Құртаев, «Білім» баспасының ди­ректоры жазушы, журналист Ж.Нұс­қабаев, Шәуілдірдегі әл-Фараби музейінің меңгерушісі Абдулла Жұмашев болып Сирия Араб Республикасына аттандық.

Дамаскінің оңтүстік жағын­дағы «Баб ас-Сағир» қабыр­ста­нын­дағы Әбу Насыр әл-Фара­бидің және қазақ жерінің тағы бір перзенті Сұлтан Захир ад-дин Бейбарыс (1287-1277) пен кезінде крест тағушы еуропалық басқын­шы­лар­ды талқандаған Салах ад-дин әл-Аийубидің (1138-1193) зияратта­рын­да да болдық. Елге оралған соң, сапар жайлы мен Елбасы Н.Ә.Назарбаевқа баяндап бердім. Келесі 2007 жылы 4-7 наурыз аралығында Елбасының Сирияға ресми сапары болды. Онда мен де болдым. Сол жолы Н.Ә.Назарбаев әл-Фараби зиратын ретке келтіру, онда мәдени орталық салу туралы Сирия үкіметімен келісе келе, ол үшін қаражат та бөлдірді. Ол нысанның аяқталғаны туралы мен Сирияның бас мүфтиі доктор Бадр ад-Дин Хассуннан 2012 жылы Уфада Ресей мұсылмандарының құрыл­тайында бірге болып сұх­баттас­қанда естіген едім. Сирияда соғыс тоқтаса, оның ресми түрде ашылатыны сөзсіз.

Сириядағы Әбу Насыр зиратына біз Отырардан арнайы топы­рақ ала барып, баба зияраты­на қойдық. Қайтарда ұлы ғалым зиратынан туған жеріне де топырақ ала келдік. Отырарға жиналған жұрт алдында Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі Болат Жылқышиев Отырарда Әбу Насыр әл-Фарабиге рәмзи кесене салынатынын айтты. Бірақ ол басқа қызметке ауысқан соң орындалмай қалды.

2018 жылдың желтоқсан айы­ның соңында Әбу Насырдың туған жылы, туған жері мәселесін талқылап бір шешімге келу үшін әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, ректор Ғалымқайыр Мұтановтың төраға­лығымен Түркия және ҚазҰУ, сондай-ақ Қазақстанның Р.Сүлейменов атындағы Шы­ғыс­тану, Ш.Уәлиханов атын­дағы Тарих және этнология, Фило­софия, саясаттану және дінта­ну институт­тарының белгі­лі ғалымдары бас қосты. Оған Ас­танадан арнайы келген Мәде­ниет және спорт вице-министрі Ақтоты Райымқұлова да қатыс­ты. Онда ғалымдар Әбу Насыр әл-Фарабидің өмірі мен шығар­ма­шылығына байланысты ойла­рымен бөлісті. Ғалымдар ЮНЕСКО-ға Қазақстан атынан хат жазып, 2020 жылы Алматыда Әбу Насыр әл-Фарабидің туғанына 1150 жыл толуын кеңінен атап өту жайлы ұсынысты қолдады. Мен сол мәжілісте Отырардан өзге де 30-ға жуық ғалым мен ойшыл шыққаны туралы және Әбу На­сыр­­ға байланысты мәселелерді зер­де­леп, бас баяндама жасадым. Оны жиналған ғалымдардың бәрі қолдап, менің зерттеулеріме қол­дау білдірді.

Суретте: Қазақстан Респуб­ли­касының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаев Сирия Араб Рес­пуб­ли­касының астанасы Дамаскі­дегі ежелгі мешітте. Дамаск. 2007

Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,

ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі, Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының 
директоры,  филология ғылымдарының докторы, профессор