Халықаралық ұйымдардың пікірінше бүгінде соттарымыз қолжетімді бола түсті. Кез келген сотқа көп шығынсыз, бюрократиясыз жүгінуге болады. Сотта істер тез қаралады. Бұрын іске соңғы нүкте қойғанша 2,5 жыл кетсе, енді бір жылдан аспайды. IT-сервис енгізілді. Арыздардың 90%-ы интернет арқылы беріледі.
Сотта жағдай жасау жағынан әлемдік рейтингте төртінші орындамыз. Алда тек Сингапур, Норвегия, Оңтүстік Корея сынды мемлекеттер. Бұл – «100 нақты қадам» Ұлт жоспарының жемісі.
Өткен жылғы 19 қарашада Елбасының қатысуымен өткен кеңесте сот жүйесінің одан әрі дамуына жаңаша серпін берген және сот төрелігінің сапасын арттыруға негіз болған үш бағыт анықталды. Ең алдымен кадрлар сапасын арттыру. Ол үшін сот жүйесіне білікті заңгерлерді, ғалым-құқықтанушыларды іріктеу, стимул жасау, қолданыстағы заңнамаға өзгерістер енгізу, оларды облыстық немесе Жоғарғы сотқа алудың жаңа тетіктерін қарастыру міндеті қойылды. Екінші міндет, судьяларды дауы жоқ істерден босатып, оларды күрделі істерге жұмылдыру, жүктемені азайту. Үшінші, сот процесін артық бюрократиядан тазартып, оны тиімді, ыңғайлы, түсінікті ету жолдарын негіздеу, іске асыру.
Биыл наурызда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Жоғарғы сот төрағасы Жақып Асановты қабылдағанда осы күрделі мәселелерді шешу жолдары, алда атқарылатын іс-шаралар талқыланып, тапсырмалар жүктелді.
Одан бері бірер ай өтті. Жоғарғы сот бұл бағытта не істеп жатыр деген сауал туындайды. Біздегі дерек бойынша, ауқымды істер атқарылуда. Кадрларды іріктеудің жаңа әдістері енгізіліп, судьялық қызметке «кездейсоқ» адамдардың оңай орналасуына тосқауыл қойылды. Судьялыққа белгілі ғалым-құқықтанушылар мен білікті заңгерлерді алуға жол ашылды. Мұндай жаңа тәсіл салық, кеден, инвестициялар, зияткерлік меншік бойынша, бәсекелестік пен монополияға қарсы қызмет саласындағы, сондай-ақ өзге салалардағы күрделі істерді шешу сапасын жаңа деңгейге көтермек.
Сондай-ақ судьяларды аттестаттау тәртібі күшейтілген. Арнайы құрылған Комиссия әрбір судьяның шешімі мен үкімін мұқият зерттейтін болады. Әсіресе бұзылған актілерді қарау талабы қатаңдатылды. Биыл аттестациядан 500 судья өтпек. Бұл – әрбір төртінші судья үшін үлкен сынақ.
Қазіргі уақытта судьялыққа вакансия көп. Бірақ бүгінгі талап бойынша сот жүйесіне сан емес, сапа керек. Сол себепті Жоғары Сот Кеңесімен бірлесіп, іріктеу тәртібін күшейтті. Бұрын іріктеуден әрбір 4-ші кандидат оңай өтсе, қазір әрбір 25-ші кандидат үлкен еңбекпен өтеді.
Одан кейінгі мәселе – сот процестерін артық, қажетсіз бюрократиядан тазарту. Қазір түпкілікті шешім шығару үшін судья оған дейін 20 шақты құжатты толтыруға мәжбүр. Одан арылу жолдары қарастырылып жатыр. Өйткені артық процедуралар, жүктеменің көптігі судьялардың өздеріне тікелей қатысты күрделі істерді қарауларына едәуір кедергі болып келгені рас. Сондықтан сот төрелігіне тікелей қатысы жоқ функциялар соттардан алынып, нотариустар мен прокуратураға берілуде. Бұл судьялардың жүктемесін едәуір төмендетеді және олардың нақты даулар мен күрделі істермен айналысуына мүмкіндік береді.
Қазір республика бойынша судьялыққа бос орындардың болуының түрлі себептері бар. Көбінесе өңірлерде жүктеменің көптігінен судьялардың жұмыстан шығуы орын алған. Егер 2017 жылы соттарға 2,7 млн іс пен материал түссе, 2018 жылы 4,5 млн-ға жеткен. Биылғы жылдың 4 айында 2 млн, яғни өткен жылдың бірінші тоқсанымен салыстырғанда екі есеге артқан.
Өзге елдермен салыстырсақ, өткен жылы әрбір ресейлік судьяға орта есеппен 1 000 іс пен материалдан келсе, қазақстандық судьялар шамамен 2 000 іс пен материал қараған. Биыл одан да көп: 3500-ге жуық болмақ. Болжамға сәйкес республика соттарына 8 млн іс пен материал түсуі мүмкін.
Жоғарғы сотта нақты әрі стратегиялық маңызды міндеттерді орындау үшін заңдарға түзетулердің үш топтамасы әзірленді. Жалпы, әзірленген 15 заң жобасының алтауы күшіне енді, үшеуі Парламентте, ал қалғаны Мәжіліске енгізу сатысында.
Жоғарғы сот төрағасының пікірінше, жүктеме мәселесін шешудің ең тиімді жолы – татуластыру институтын дамыту. Дамыған елдерде даулардың 70-80% татуласумен аяқталып жатады. Неге? Өйткені татуласу сотқа қарағанда әлдеқайда тиімді, арзан, жылдам, ыңғайлы. Сотқа жүгіну оларда қымбат әрі ұзаққа созылады.
Бір жылдан астам уақыттан бері соттар жұмысына жаңа формат енгізілуде. Мысалы, сингапурлық тәжірибе бойынша «Түнгі соттар», «Отбасылық соттар» және татуластырушы судьялар пилоттық режімде жұмыс істеуде.
Дерекке жүгінсек, 16 өңірде татуласу орталығы ашылды. Республика бойынша 46 орталық жұмыс істейді, татуластыру кабинеттері – 1016. Оларда кәсіби медиаторлар, нотариустар, сот орындаушылар, басқа да мамандар бар. Міндет – келіссөз жүргізу, екі жаққа қолайлы, ортақ шешім іздеу және ұсыну.
Өткен жылы «Түнгі соттар» жобасы іске қосылды. Бұрын жол-көлік оқиғасы орын алғанда, полицияның хаттама толтыруы мен сот шешімін алу – 3 айға, сақтандыруды алу 100 күнге созылатын. Қазір жол-көлік оқиғасы болса, полицияның хаттама толтыруы мен сот шешімін алу – 3 күн, оның күшіне енуі – 10 күн, сақтандыруды алу – 15 күн. Адамдар сағат 18.30-дан 22.00-ге дейін процестерге қатысады. Олар енді бұрынғыдай жұмыстан сұранып, күндізгі тұрмыстық мәселелерінен қол үзіп, әуреге түспейді. «Түнгі соттар» 16 облыста ашылып, жұмыс істеуде.
Өткен жылғы қыркүйектен бері «Отбасылық соттар» жобасы тиімділігін көрсетті. Отбасылық істер бойынша 107 судья жұмыс істейді. Психологтар мен медиаторлар да белсене атсалысуда. Қаралған отбасылық істердің 41 пайызы бітіммен аяқталған.
Тағы бір жоба – татуластырушы судьялар. Олар адамдардың сотқа талап-арызын бермей тұрып, істің анық-қанығына жетуіне, соттағы істердің ұзаққа созылмауына, олардың артық шығынға батпауына көмектеседі. Қазір елімізде 93 татуластырушы судья жұмыс істейді. Олар өздері қараған істердің 55 пайызын бітіммен аяқтап отыр.
Ал өткен жылғы сәуірден бері республикадағы 50 сот ғимаратында фронт-кеңселер жұмыс істейді. Жыл аяғына дейін фронт-кеңселер тағы 100 сотта ашылады. Оларда келушілерге қолайлы жағдай жасалған.
Үкіметпен және «Атамекен» ҰКП-мен бірлесіп 20 ірі мәселені шешу міндеті тиянақталған. Мұндай бірлескен қадам экономика секторындағы күрделі даулар бойынша тұрақты, біркелкі және болжамды сот практикасын қалыптастыруға мүмкіндік туғызатыны сөзсіз.
Қазақстан «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік» рейтингісінде «Сот жүйесінің тәуелсіздігі» индексі бойынша 2017 жылы – 79-орында болса, 2019 жылы ақпанда – 73-орынға, «Заң үстемдігі» индексі бойынша 2017 жылы – 64-орында болса, 2019 жылы ақпанда – 65-орынға, «Бизнесті енгізу» («Келісімшарттардың орындалуын қамтамасыз ету») индексі бойынша 2017 жылы – 6-орында болса, 2019 жылы ақпанда 4-орынға тұрақтаған.
Меніңше, сот – әділдіктің бағдаршамы. Көшедегі бағдаршам жол жүрісін реттесе, отандық сот жүйесі қоғам өмірін заңдық тұрғыда реттейді. Себебі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау соттардың миссиясы. Жұртқа сапалы сот қызметі көрсетілгенде ғана халықтың сотқа деген сенімі артады.
Нұрлан ҚАЛҚА,
Жоғарғы сот төрағасының кеңесшісі
НҰР-СҰЛТАН
