Дамыған елдерде дәрі-дәрмектің 70-90 пайызы ұлттық бағдарламалар аясында өздерінде өндіріледі. Мысалы, Испанияда отандық препараттардың үлесі 62%, Францияда – 53%, Израильде – 42%, Ресейде – 35%, Беларуссияда – 25%, Грузияда – 20%, Латвияда 15%-ды құрайды.
Қазақстанда фармацевтика саласы қарқынды дамып келе жатқандай көрінгенімен, фармацевтика өндірісінің 60 пайыздан астамы шетелдік фармацевтиканың еншісінде. Ал өзімізде шығарылатын дәрі-дәрмектің 95 пайызы шетелдік валютамен сатып алынған импорттық шикізаттан жасалады. Елімізде үлкенді-кішілі 79 фармацевтикалық компания жұмыс істейді. Сондай-ақ дәрі-дәрмектің 90 пайызы ең ірі 6 зауыттың, атап айтар болсақ «Химфарм» АҚ,
«СП ГлобалФарм», «Нобел АФФ» АҚ, «Ромат», «Hуp-Май Фарм» ЖШС, «Қарағанды фармацевтикалық кешені» секілді кәсіпорындардың үлесіне тиесілі.
Алайда, Қазақстан нарығындағы отандық препараттардың нақты үлесі 11 пайыз ғана. Бұл Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ұсынып отырған көрсеткішінен екі есе төмен. Сондай-ақ еліміздегі дәрі өндірушілердің басым бөлігі шетелден сатып алынатын субстанция (шикізаттардың) негізінде қарапайым дәрілік заттарды – антисептиктерді, галенді препараттарды (өсімдіктердің спирттік экстрактары, қайнатпалар, тұнбалар) немесе дженериктерді (негізгі түпнұсқасы емес арзан шикізаттар) шығарумен айналысады.
Яғни, отандық фармкомпаниялардың көпшілігі импорттық субстанцияларды таблетка, капсула түрінде шығарумен ғана айналысатын болғандықтан, бұл препараттарды «отандық» деп айтудың өзі қисынға келмейді. Демек, отандық түпнұсқалық дәрілік заттардың елімізде мүлдем шығарылмайтынын білдіреді. Бұл денсаулық сақтау мен экономикаға ғана қатысты емес, сондай-ақ ұлттық қауіпсіздікке де қатер. Сондықтан импорттың орнын алмастыруға бағытталған мемлекеттік бағдарламалар дайындау, кейбір дәрілік препараттар елімізде шығарылмаса немесе сапасы мен тиімділігі жағынан шетелдік дәрі-дәрмектерден төмен болса ғана сатып алынуы керек.
Ғалымдардың айтуынша, жаңа дәрілік препаратты жасап шығару – ұзақ әрі көп еңбектенуді және орасан қаржылық шығындарды қажет ететін сала. Сонымен қатар оны өндіріске енгізу жылдар бойы тыңғылықты әрі терең ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуді талап етеді. Дәрілік препаратты әзірлеу жұмыстары бірнеше сатыдан тұрады, алдымен ғалымдар емдік әсері бар жаңа белсенді заттардың құрамын зерттеп, оның емдік қасиеті мен қауіпсіздігі туралы зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Одан кейін клиникаға дейінгі және клиникалық сынақтың 3 фазасы, ал ең соңында барлық клиникалық сынақтардан сәтті өткен дәрілік препарат Ұлттық мемлекеттік бақылау органдарында тіркеуге алынады. Мұны әлемде жылына орта есеппен 20-25 жаңа дәрі-дәрмектің ғана мақұлдаудан өтіп, медицинада қолдануға рұқсат алатынын көреміз. Емдеу тұрғысынан тиімділігі жоғары бір дәріні дайындап шығуға (маркетингілік және дистрибуциялық шығындарын қоса алғанда) жұмсалатын шығын 100 млн-нан 1 млрд АҚШ долларына дейін жетуі мүмкін, ал жаңа биологиялық белсенді қоспаға зертханалық зерттеу жүргізуден бастап, нарыққа нақты шығуына дейін кем дегенде 15-20 жыл тер төгуге тура келеді.
Мұндай қатаң талаптарға төтеп беретін ғалымдар сирек болғандықтан, отандық дәрілердің өндіріске енуі жоқ десек те болады. Ал шетелден келетін дәрілердің көпшілігі оның негізгі нұсқасы емес, көбіне құрамы өзгертіліп келеді. Онымен қоса, дәрілердің немесе маркаларының аттарын да өзгертіп сатуға тырысады. Бір дәріге патенттің рұқсат ету мерзімі 25 жылға берілетіндіктен, осы аралықта компаниялар дәріні өндіруге жұмсалған шығынды қайтарып алуға тырысады. Ал дженериктің (көшірмелерінің) арзанға түсері даусыз, өйткені өндірушіге өндіріс технологиясын қайта жасап шығарудың қажеті жоқ, тек қана жарнамаға дұрыс көңіл бөлсе болғаны.
Сондықтан Қазақстанда медицинада қолдануға рұқсат етілген жаңа дәрілік препараттардың пайда болуы тың жаңалық десе де болады. Соның бірі, Алматы қаласындағы Микробиология және вирусология ғылыми-өндірістік орталығының ғалымдары көпжылдық ғылыми-зерттеулерінің нәтижесінде жаңа отандық медициналық препаратты өндіріске енгізді. Олар зең ауруларына қарсы отандық жаңа препарат «Розеофунгин-АС» жақпамайын жасап шығарды. Бұл препараттың негізі Қазақстан топырағындағы микроорганизмдер штамдарынан жасалған розеофунгин антибиотигі. Оның химиялық құрылымы полиендер қатарына жататын, бұрыннан медицинада қолданылып келе жатқан белгілі антибиотиктерден басқа жаңа табиғи қоспа екені дәлелденді.
Орталықтың бас директоры, биология ғылымдарының докторы, академик Амангелді Садановтың айтуынша, бұл препарат розеофунгиннің патогенді зеңінің 39 түріне қатысты, яғни тері мен денеге терең енген микоздардың ең қауіпті деген қоздырғыштарына қарсы қолданылатын белсенділігі жоғары антибиотик. Сонымен қатар тұмау, парамиксовирустар, осповакцина мен Раус саркомасы вирустарының көбеюін дер кезінде тежей алатын қабілетке ие екені анықталды. Бүгінде зең инфекциялары (микоздар) кең таралғандықтан, әлемдегі халықтың шамамен 20 пайызы осы аурудан зардап шегіп отыр. Ал елімізде 4 адамның бірі осы аурумен ауырады екен. Микоздардың әртүрлі формаларымен ауыратын науқастар саны әлі күнге дейін төмендемей отыр, өйткені зең инфекциялары тез жұғады және олардың емделуі де қиын. Бұл бүгінгі пайдаланып жүрген шетелдерден келетін дәрілердің айтарлықтай тиімді болмауымен тікелей байланысты. Десе де зең ауруларына қарсы медициналық препараттардың әлемдегі сатылу деңгейі күн санап артып келеді. «Vi-ORTIS» компаниясының жүргізген маркетингтік зерттеуіне сәйкес, Қазақстанда зең ауруларына қарсы сатылған дәрілердің жыл сайынғы көлемі 1,5-2 миллион қаптаманы құрайды, бұл – 2-2,5 млрд теңге. Әсіресе ең көп сұранысқа ие болатыны сыртқа жағылатын дәрілік препараттар, оның үлесі сатылымның 90 пайызына жетеді. Бұған қоса, нарықтағы зең инфекцияларына қарсы дәрілердің барлығы дерлік Қазақстанға сырттан әкелінген, яғни импорттық препараттар, ал оның ішінде отандық препараттардың үлесі 3 пайызды ғана құрайды. Қазіргі таңда жергілікті 2 препарат қана қолданыста: «Терфалин» (Нобел Алматы фармацевтік фабрикасы) және «Феборцин» («Рауан» ҒӨО). «Терфалин» препаратын жасайтын шикізат шетелден импортталған дәрілік субстанция болса, ал «Феборцин» дәрілік препаратының құрамында бор қышқылы, карбол қышқылы мен резорциннің қоспалары болғандықтан, көбіне антибиотик емес, дезинфектанттар қатарына кіреді, дейді А.Саданов.
Аталған мәселенің күрмеуін шешу мақсатында Микробиология және вирусология ғылыми-өндірістік орталығы жанындағы «Промышленная микробиология» зауытында розеофунгин антибиотигін үлкен көлемде өндіру үшін тиімділігі жоғары жаңа технология әзірленді. Нәтижесінде, «Розеофунгин-АС» жақпамайының қолдануда өте қарапайым әрі ұзақ уақыт бойында емдік қасиетін сақтайтын түпнұсқа үлгісі жасалды. Ғалымдардың бұл жасап шығарған дәрісі Қазақстан Республикасының патентімен толық қорғалған. Аталған препарат зең ауруларына қарсы дәрілік заттардың халықаралық стандарттары мен талаптарына толық сәйкес келеді. Клиникаға дейінгі және клиникалық 1, 2, 3-ші кезеңдерінің сынақтары нәтижесінде дәрілік препарат 2017 жылы тіркеліп, Дәрілік заттардың мемлекеттік тізіліміне кірді. 2018 жылы 2019-2023 жылдарға арналған Дерматофитияларды диагностикалау мен емдеудің клиникалық хаттамасының дәрілік заттар тізбесіне енгізілді. Демек, дәрігерлер дәріні емдік мақсатта өз пациенттеріне тағайындай алады.
Жақында «Розеофунгин-АС» препараты Денсаулық сақтау министрлігінің практикалық денсаулық сақтау қызметкерлері үшін әзірлеген және Қазақстан Республикасының аумағында тіркелген қолдануға тиімді және қауіпсіздігі расталған дәрілік препараттардың тізімін қамтитын Қазақстандық Ұлттық Дәрілік Формулярына (ҰДФ) енді. Бұл ең тиімді дәрі-дәрмектерді таңдау және тәжірибеде қолдану бойынша өте сенімді нұсқаулықтардың бірі. Аталған препарат еліміздегі медициналық мақсатта қолданылатын алғашқы әрі әзірше жалғыз отандық антибиотик.
Жуырда Микробиология және вирусология ғылыми-өндірістік орталығында заманауи медицинаның ең негізгі өзекті мәселелерінің бірі – микроорганизмдердің антибиотиктерге төзімділігі туралы тақырып аясында халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткен болатын. Аталған конференцияны Микробиология және вирусология ғылыми-өндірістік орталығы, АҚШ Денсаулық сақтау министрлігінің Аллергия және жұқпалы аурулар ұлттық институты және Халықаралық ғылыми-техникалық орталығы бірлесіп ұйымдастырды. Жиында ХХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап антибиотиктер көптеген жұқпалы ауруларды емдеу бойынша алдыңғы қатарда болып келе жатқанымен, соңғы жылдары антибиотиктердің әсер ету тиімділігінің күрт төмендеуі, оған себеп әлемде антибиотикке төзімді патогенді микроорганизмдердің көптеген түрлері пайда болып, тарай бастауы сынды химиялық терапиядағы өзекті мәселелер қозғалды. Мұндай құбылыс микроорганизмдердің генетикалық өзгергіштігіне және қоршаған ортаның кез келген өзгерістеріне бейімделу қабілеттілігіне тікелей байланысты. Әсіресе инфекция қоздырғыштарының мультирезистенттік штамдары ерекше қауіп төндіреді. Бұл әскери ауруханалардағы өлім деңгейінің жоғары болуының да бірден-бір себебі деуге болады. Сондай-ақ өмірге қауіп төндіретін инфекциялардың ауруханада ғана пайдаланылатын қуатты антибиотиктерге төзімді болуы да қауіп туғызады. Әлемде патогенді микроорганизмдерге әсер ететін және миллиондаған адамдардың өмірін сақтап қалуға мүмкіндік беретін антибиотиктерге баламалы препараттар әзірге болмай тұр. Халықаралық форумға қатысқан Қазақстан, АҚШ, Ұлыбритания, Польша, Үндістан, Ресей, Грузия, Армения, Өзбекстан және Тәжікстан елдері жетекші ғалымдары арасында «Розеофунгин-АС» дәрілік препараты және оның клиникалық қолданылуы бойынша ғылыми мәліметтер үлкен қызығушылық тудырды. Бұл жаңа отандық препараттың шетелден келетін дәрілерден артықшылықтарының бірі – розеофунгин антибиотигінің химиялық құрамы табиғи қосылыстардан тұрады, яғни адам ағзасына зияны тимейді. Дегенмен, көптеген жылдар бойы Қазақстан нарығында терінің зең ауруларына қарсы осы тектес бірқатар препараттар пайдаланылып келді. Бірақ бұл препараттарды ұзақ уақыт пайдаланған адам ағзасы оған біртіндеп дағдыланып, бейімделіп кетеді, нәтижесінде емдеу қабілетінің төмендеуіне соқтырады.
Бұл ретте Микробиология және вирусология ғылыми-өндірістік орталығы базасында адамның инфекциялық зең ауруларымен күресуі үшін келеөшекте тиімділігі жоғары жаңа дәрілік препараттардың басқа да түрлерін жасауға бағытталған жұмыстарды жалғастыру жоспарлануда. Бұл отандық микробиологтардың еліміздің инновациялық дамуына, әсіресе фарминдустрияның отандық секторының қалыптасуына және Қазақстан халқын өзіміз өндірген отандық қолжетімді дәрілермен қамтамасыз етуге қосар үлесі зор болмақ.
