– Сәрсенбай Құрманұлы, алкоголь өнімдерінің зардабын біздің халық аз тартып келе жатқан жоқ. Сонда да болса ішкіліктің есесін әлі жібермей отырғанға ұқсаймыз. Сіз депутаттық сауалыңызда мас күйінде жасалған қылмыстар бойынша қандай деректер келтірдіңіз?
– Расымен де елімізде тәуелсіздік жылдарында мас адамдардың қатысуымен 330 мыңнан астам қылмыс жасалған. Ішімдік ішумен байланысты қылмыс нәтижесінде 30 мыңнан астам адам көз жұмған, 14 мыңдай жасөспірім мен әйел зорланған. Осындай себеппен жол-көлік оқиғасынан 5 мың адам қайтыс болған. Әрбір бесінші өз-өзіне қол жұмсау мас күйінде жасалған. Орташа есеппен күн сайын мас қылмыскерлер қолынан 3-5 адам қаза болады деген ақпарат бар.
Осы жаншошытарлық құрғақ сандардың артында мыңдаған адам мен отбасының қайғы-қасіреті жатыр. Бірақ, оны тек жекелеген адамдар немесе отбасының мәселесі деп қарау – үлкен қателік. Бұл – саламатты өмір салтын қалыптастыру, дені сау ұрпақ тәрбиелеу мақсатына жетуге кедергі келтіретін қауіпті жағдай. Оған қоса, алкоголь өнімдерін өндіру мен айналымына либералдық көзқарас экономика үшін де зиянды. Мас күйінде қылмыс жасап сотталғандарды ұстау үшін мемлекет жыл сайын бес миллиард теңгеден астам қаржы жұмсайды. Олардың өзін және мас адамдардан зардап шеккендерді емдеуге, әлеуметтік қолдауға бөлінетін қаржы бұдан көп болмаса, аз емес.
Сондықтан да осы қалыптасқан жағдайда алкоголь өнімінің айналымын реттеуге байланысты қосымша шаралар қарастыру қажет деп санаймын. Бірінші кезекте қолданыстағы заңнаманы жетілдіру керек. Ол үшін халықаралық тәжірибені терең зерделеп, тиімді тетіктерін енгізу маңызды.
– Шет мемлекеттерде алкоголь өнімінің айналымын реттеудің тиімді тәжірибелері бар ма? Әдетте өзгелердің тәжірибесін қолдануға бүйрегіміз бұрып тұрады емес пе...
– Еліміз әр салада үлгі қылып, қатарына кіруге ұмтылып отырған дамыған елдердің кейбірінде, мысалы Швеция, Финляндия, Норвегия, Түркия, Канадада алкоголь өнімдерін сатуға мемлекеттік монополия орнатылған. Ал ұлттық, мемлекеттік және діни мереке күндері арақ-шарап өнімдерін сатуға тыйым салу да дамыған елдерде кеңінен таралған. Бізде де арақ-шарапты арнайы мамандандырылған дүкендерде сату немесе адамның жеке басын куәландыратын құжаттар негізінде өткізу осы бағыттағы жұмыстың тиімділігін арттырар еді. Мұндай тәртіп Еуропаның көптеген елдерінде қарастырылған.
Сол сияқты басқа мемлекеттерден алкоголь өнімдерін әкелуге, былайша айтқанда спирттік ішімдіктерді сырттан тасымалдауға әртүрлі шектеулер қойылған. Олардың қатарында арнаулы импортер институтын сақтау, алкоголь өнімдерін тасымалдайтын көліктерді сүйемелдеу (конвой қою), тасымалдауды лицензиялау, тағы да басқа шаралар Беларусь, Ресей Федерациясы мен тағы басқа елдерде тиімділігін көрсетіп келеді.
– Бізде сонау бір жылдары алкоголь өнімдерін білім беру мекемелерінен 100 метр қашықтықтан аспайтын дүкендерде сатуға тыйым салынған еді. Қазір бұл норма өзектілігін жойды ма?
Ал біздің елде алкоголь өнімін өткізу жөніндегі заңнамалық шектеулер кәсіпкерлер тарапынан үнемі бұзылуда. Егер 2015 жылы ҚР ӘҚБтК-нің 200-бабы, яғни алкоголь өнімін өткізу жөніндегі талаптарын бұзу бойынша 2095 әкімшілік құқық бұзушылық анықталса, ол жыл сайын өсіп, 2018 жылы үш мыңға жеткен. Сол сияқты, тиісті тіркеусіз, рұқсатсыз сатуға байланысты әкімшілік құқық бұзушылық жылдан-жылға еселеп өсуде. Мысалы, 2015 жылы осындай 374 жағдай анықталса, 2018 жылы оның саны 1623-ке жеткен немесе төрт жарым есе көбейген.
Бұл саладағы заңсыздықтар бұдан да көп екені күмәнсіз. Оны толық анықтауға кейбір шектеулер мүмкіндік бермейді. Жалпы, қолданыстағы тәртіп бойынша алкоголь өнімін сағат 23.00-ден келесі күнгі сағат 8.00-ге дейін, этил спиртінің көлемді үлесі отыз пайыздан асатындарын сағат 21.00-ден келесі күнгі сағат 12-00-ге дейін бөлшек саудада сатуға тыйым салынған. Бірақ бұл норманың сақталуын тексеру үшін Кәсіпкерлік кодексінің талабына сәйкес алдын ала хабарлама жіберіп, рұқсат алу қажет. Бұндай қарама-қайшылықтар тез арада түзетуді қажет етеді.
Сонымен бірге тексеруші органдарға алкоголь өнімдерін бақыланатын сатып алу мүмкіндігін беруді, мейрамханаларда, барларда және дәмханаларда алкоголь өнімдерін өткізудің уақыттық шектеуін енгізуді қарастырған абзал. Осы орайда мынаны естен шығармаған дұрыс – Кәсіпкерлік кодексінің 3-бабына сәйкес мемлекет пен кәсіпкерлік субъектілерінің өзара іс-қимылы кәсіпкерлікті дамыту ғана емес қоғам үшін қолайлы жағдай жасауға бағытталады деп белгіленген.
– Алкоголь өнімдерін өндіру мен өткізу қоғам үшін қолайлы жағдай жасайтын кәсіп түрі еместігі анық. Осы орайда кәсіп жүргізу мен қоғам мүддесінің аражігін ашып алу қажет шығар?
– Өндіріс, сауда қызметін толық тоқтату да дұрыс шешім болмас. Бірақ оның айналымына қатаң бақылау орнату және жауапкершілікті күшейту – қоғамдық, мемлекеттік қажеттілік. Бұл мәселеде кәсіпкерлікті қолдау керек деген желеу, төніп тұрған қауіптен қоғамды құтқаруға кедергі болмауы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда, кәсіпкерлік субъектісіне қатысты реттеушілік әсерді талдау туралы талапты алкоголь өнімінің айналымына байланысты қолданбау жөнінде заңнамаға толықтыру енгізу жөн деп есептеймін. Міне, осы ұсынысты Үкімет басшысына жолдадым, енді жауабын күтеміз.
– Әңгімеңізге рахмет.
