Басты құндылық – отбасы
Бір мақсат, бір мүдде үшін адамдардың бірлесіп өмір сүруі, яғни қоғам болып үйлесуі рухани және материалдық құндылықтарға негізделеді. Адамгершіліктің өлшемі саналатын рухани құндылықтарға отбасы, махаббат, достық, өзін өзі тану, дін, дәстүр жатады. Ал үй, жақсы жұмыс, қаржылық еркіндік сияқты материалдық игіліктер тұлғаның әлеуметтік мәртебесін қалыптастырады. Сондай-ақ бостандық, адамның қадір-қасиеті, теңдік және ынтымақтастық, демократия және заңның үстемдігі – қоғамның маңызды құндылықтары.
Адамдардың құндылықтары мен сенімдерін, тұрақтылығы мен уақыт өткен сайынғы өзгерістерін және олардың әлемнің түрлі елдеріндегі қоғамның әлеуметтік және саяси дамуына ықпалын зерттейтін «Әлемдік құндылықтарға шолу» (World Values Survey) атты жаһандық жоба бар. Бұл – әлеуметтік ғылымдар бойынша әлемдегі ең ауқымқы зерттеу бағдарламасы. Жоба бойынша дүние жүзінің 110 елінде орналасқан 200-ден аса ғылыми және зерттеу ұйымдарының әлеуметтанушылары, саясаттанушылары, зерттеушілері және ғалымдары жұмыс істейді. Бағдарлама шеңберінде 1981 жылдан бастап әлем халқының 92%-ы тұратын 110 елде жаппай сауалдама жүргізіліп келеді. Аталған жаһандық жобаның аясында Қазақстанда екі рет сауалдама жүргізілген. Соның бірін «Қоғамдық пікір» зерттеу институты ұйымдастырды. Бұл туралы бізге аталған институттың директоры, әлеуметтану ғылымдарының кандидаты Ботагөз Рақышева айтып берді.
World Values Survey жаһандық зерттеу жобасы бойынша жүргізілген алғашқы сауалдама 2011-2014 жылдарды қамтыған. Оның нәтижесінде қазақстандықтардың 92,4%-ы басты құндылық ретінде отбасын алға қойған. Одан кейін жұмыс, достар, бос уақыт, дін және соңынан саясат маңызды деп есептейді.
Бұл көрсеткіштердің аса көп өзгермегенін 2018 жылғы екінші сауалдамадан байқауға болады. Соңғы сауалдамаға елдің 18 жастан асқан азаматтары қатысты. Қала мен ауыл тұрғындары теңдей қатысқан зерттеу ел бойынша репрезентативті деректер алуға мүмкіндік берді. Оларды іріктеу әр облыстың әлеуметтік-демографиялық сипатын көрсетеді. Жалпы респонденттердің саны – 1200 адам.
Алдыңғы сауалдамамен салыстырғанда, отбасын басты құндылық ретінде бағалағандардың үлесі 93,5%-ға артқан. Жұмысын маңызды санайтындардың көрсеткіші 61,9%-дан 49,2%-ға түскен. Үшінші орында достардың маңыздылығы 4,6%-ға, одан кейін бос уақыт 6,8%-ға кеміген. Ал дінге ерекше мән беретіндердің үлесі 21,5%-дан 28,7%-ға көбейген. 13,5% көрсеткішпен соңғы орынға саясат түсті.
Қазақстанда 2018 жылдан бастап құндылықтарды жүйелі зерттеумен Ф.Эберт атындағы неміс қоры айналысып жатыр. Бұл қор «Қазақстандықтардың құндылықтар жүйесі» атты жобаға бірқатар әлеуметтанушы мен зерттеушіні біріктірді. Қазақстан қоғамының құндылықтары мен ұстанымдары кең көлемде зерттелген аталған жұмыстың нәтижесі баяндалатын конференция мен кітаптың тұсаукесері жақын арада өтеді. Бұл жобаға «Қоғамдық пікір» зерттеу институты белсенді қатысты.
– Қоғамның игілікке ұмтылып, алға жылжуы үшін дәстүрлі құндылықтар мен жаңғырған құндылықтардың тепе-теңдігін сақтау қажет. Мәселен, отбасы, ата-аналар мен балалар арасындағы байланыс, үлкенге құрмет, тағы басқа құндылықтар мен бәсекеге қабілеттілік, шет тілдерін меңгеру, инновациялық ойлау сияқты қасиеттерді қатар алып жүру керек. Жаһандану үдерістерінен қалыс қалмайтын Қазақстанда түрлі этномәдени бірлестіктер арасындағы өзара іс-қимыл күшейіп, қоғамға жаңа құндылықтар әкелді. Бұл жерде әртүрлі мәдениеттің қатар өмір сүруін, олардың өзара ықпал етуін, бір-бірін толықтыруын сақтау маңызды. Кез келген қоғам үшін адамгершілік ұстанымдарды қалыптастыратын отбасылық құндылықтар ешқашан ескірмейді, бірақ олар өзгеруі мүмкін. Экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани саладағы үлкен өзгерістер отбасылық қатынастар институтына ықпалын тигізеді. Бүгінгі таңда гендерлік саясатқа мән беріліп, дәстүрлі некемен қатар некенің жаңа формалары да пайда болуда. Көптеген мемлекет ресми түрде біржынысты некені мойындайды. Осының барлығы отбасы институтының, оның құндылықтарының, ұстанымдарының өзгеруіне алып келеді, – дейді Ботагөз Рақышева.
Отбасы – тұлғаның қалыптасуында ең маңызды құндылық. Бұл құндылық дәстүр мен ұстанымдарын сақтай отырып, екінші жағынан жаңғырту үдерістеріне үйлесу керек-ақ. Қазір қоғамда отбасының жаңа форматы, ерлер мен әйелдердің жаңа рөлі, жаңа нормалар мен ережелер қызу талқыланып жатыр. Отбасы институтының болашағы қалай болмақ, қоғамның қандай форматтары өзгермейді, қазіргі қоғамға қалай бейімделу керек, қандай дәстүрлі құндылықтарды сақтау маңызды? Осы сұрақтарға жауап іздеу бүгінгі таңда өте өзекті болып тұр.
Жастар материалдық игілікке ұмтылады
Заман өзгерген сайын адамдардың қажеттілігіне қарай жалпы құндылықтар да ауысып жатыр. Қазір жұрттың көбінің бақытты өмірдің мәні материалдық игіліктерге қол жеткізу деп білетіні белгілі. Әсіресе мұндай көзқарастағы жастар көптеп кездеседі. Олар өз денсаулығына, қоршаған ортаның бүтіндігіне, әлеуметтік мәселелерге аса бас қатыра бермейді. Жастардың дені байлыққа жетелер жолды басты бағдары етіп алған. Бұл ойды «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының жетекші сарапшысы Аида Сыздықованың келтірген деректері нақтылай түсті.
Аталған орталық арнайы зерттеу жүргізіп, жастар арасында «Өзіңізді болашақта қалай елестетесіз?» сұраққа жауап іздеген. Сауалдаманың нәтижесі жастар үшін материалдық құндылықтар алдыңғы қатарда екенін көрсетті. Респонденттердің 44,5%-ы ең алдымен материалдық тұрғыда тәуелсіз болғысы келетінін айтқан. Тек 37,8%-ы ғана болашақта жақсы отағасы-ошақбасы болуды қалайды екен. Яғни, жастардың басым бөлігі бірінші орынға материалдық құндылықтарды қойып отыр дегенді аңғартады. Сондай-ақ жауап берген жастардың 28,3%-ы келешекте өз елінің лайықты азаматтары болуға ниеттенсе, тағы 27,6%-ы өздерін кәсіби білікті қызметкерлер ретінде көреді. Бұған қоса адал, өз ұстанымынан айнымаймын дейтін жастардың үлесі 13,9% болса, танымалдыққа ұмтылатындар 5,9%-ды құраған.
Оған қоса жастардан өмірдің басты құндылығын сұраған тағы бір сауалдама алыныпты. Бірақ бұл сұраққа жауап берген жастардың көбі отбасын алдыңғы қатарға шығарыпты. Олардың үлесі – 86%. Екінші орында жастардың 59,7%-ы денсаулыққа ерекше көңіл бөледі екен. Үшінші құндылық – достар. Яғни, 30,7% жастар үшін жанында мүдделес адамдардың болуы өте маңызды. Аталған үштіктен басқа жастар құндылықтарының жүйесіне балаларының болашағы, білім, мансап, ақша, материалдық игілік кірді. Көрсеткіштің ең төменгі қатарына сенім, кәсібилік және дәстүрлер жайғасты.
– Бұрынғы замандарда халқымыз ұрпақтан ұрпаққа мұра ретінде қалдырып, отбасылық, ұлттық құндылықтарды дәріптесе, Кеңес өкіметі кезінде «біртұтас еңбек қоғамы» құндылығы халық санасына жасанды түрде таңылған. Алайда Кеңес өкіметі құлдыраған соң белгісіздік кезеңі келіп, көпшіліктің бір мезгілде өмір туралы түсінігі өзгерді, бейтаныс әлемге бет бұрды. Жаңа әлемде ұлттық құндылықтарымыз біртіндеп материалдық түсініктермен ауыса бастады. Қазіргі таңдағы материалдық заттардың құндылық қатарына енуіне капиталистік қоғамның ақшалай өлшемі негіз болды. Мысалы, жаңа заман адамдары жұмыс істеуге емес, ақша табуға ұмтылады. Дәл осы себеппен жыл сайын лотерея, букмекерлік ұтыстар тігу, есептік некелер сияқты оңай табысқа жету жолдарына түскен адамдар саны артып келеді. Осы орайда жастардың құндылық ұстанымдарын зерттеу ерекше маңызды. Өйткені жас кезінде қалыптасқан құндылық бағдарлары жеке тұлғаның белсенді ұстанымын, өзін-өзі тану және дүниетанымды қалыптастыру үшін өте қажет, – дейді Аида Сыздықова.
Уақыт алға озып, заман өзгергенімен, адамдар әлімсақтан бойына сіңген, болмыс-бітімімен астасқан адамгершілік қасиеттерден айнымау керек. Жаһандану дәуірі қалың жұрттың қамын ойлағаннан, қарақан басының күйін күйттеуді жөн көретіндердің қатарын көбейткені рас. Бірақ мұндай жағдайлар қашаннан қалыптасқан құндылықтарды құлдыратуға, күйретпеуге тиіс. Қоғам – бізді қоршаған орта. Ол ортаның жайлы өмір сүруіңе, өсіп-өнуіңе қолайлы болмағын кім қаламайды?! Сондықтан кез келген азамат қоғамның бір мүшесі ретінде айналасының аялы, жанға саялы болуына мүдделі. Қарапайым мысал, ауланы жинап-сыпыруды әкімдікке міндеттеп, қол қусырып отырғаннан, тұрғындар тазалыққа немқұрайлы қарамай, жауапкершілікті сезінгені абзал. Көпшіліктің бір-біріне ілтипат көрсетіп, ізетті, қайырымды болуы бірлігімізді бекітіп, берекемізді кіргізеді. Ізгілікті қоғам құру – ілгері жылжудың кепілі.
