Киелі жердегі келелі іс

Ұлттық сананы жаңғырту

Иә, біз әңгімелеп отырған ме­дресе-мешітте бүгінде қай­та жаңғырту жұмыстары жүр­гі­зілуде. Бұл игі іс Елбасы Н.Назар­баевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласынан кейін белсенді жүр­гізіле бастаған болатын. Ту­ған жерге, оның мәдениеті мен салт-дәстүрлеріне айрықша іңкәр­лікпен атсалысу – шынайы патриотизмнің маңызды көріністерінің бірі екенін атап өткен Елбасы өз еңбегінде ұсын­ған нақты жобалар экологияны жақсартуға және елді мекендерді абаттандыруға баса мән беруді, жергілікті деңгейдегі тарихи ескерткіштер мен мәдени нысандарды қалпына келтіруді көз­дейтінін айтқан. Күні кеше облыс­та ұйымдастырылған «Тарихы терең Түркістан» атты ақпараттық турдың мақсаты да – өңірдегі киелі орындар тізіміне енген нысандарды таныстыру, насихат­тау, танымалдылығын арттыру, ұлттық сананы жаң­ғырту және ішкі туризмді дамыту. Түркістан облысы бойынша 24 жалпыұлттық, 76 жергілікті ма­ңызы бар, жалпы 100 қасиетті, киелі орын есепке алынған. Об­лыстағы киелі орындарды ретке келтіру, дамыту үшін  өткен жы­лы жергілікті бюджеттен бө­лінген 686 млн теңгеге және демеушілердің 208,4 млн теңге қар­жысына тиісті жұмыстар жүр­гізілген.  Киелі нысандарға келу­шілер үшін қолайлы жағдайлар жасалып, Қожа Ахмет Ясауи ке­сенесі аумағын және Күлтөбе қалашығын қалпына келтіру, Үкаша ата кесенесіне баратын автокөлік жолын салу, автотұрақ және орындықтармен қамту, Ап­пақ ишан мешітінің шатырын ретке келтіру жұмыстары да қол­­ға алынған. Сонымен қатар Оты­рар қалашығын туристік ны­санға айналдыру мақсатында қалашық қақпасын қайта құру, ір­гелес аумағын абаттандыру, көгалдандыру жобасына облыстық бюджеттен   28,8 млн теңге бөлініп, құрылыс жұмыс­тары басталды.

Осы арада айта кете­тіні, об­лыс­та биылдың І жарты­жылды­ғында «Рухани жаңғыру»  бағ­дарламасының бағыттары бо­йын­ша 2200-ден аса іс-шара өт­кізіліп, 487 мыңнан астам тұр­ғын қамтылған. Ал «Туған жер» арнайы жобасының «Атаме­кен» кіші бағдарламасы  аясын­да 62 жоба жүзеге асырылды.­ Елбасының: «Прагматизм – өзің­­нің ұлттық және жеке бай­­­­лығыңды нақты білу, оны үнем­ді пайдаланып, соған сәй­кес болашағыңды жоспарлай алу, ысырапшылдық пен ас­тамшылыққа, даңғойлық пен кердеңдікке жол бермеу деген сөз. Қазіргі қоғамда шынайы мә­дениеттің белгісі орынсыз сән-салтанат емес. Керісінше ұс­тамдылық, қанағатшылдық пен қарапайымдылық, үнемшілдік пен орынды пайдалану көр­ген­ділікті көрсетеді», деген өне­гелі сөзі негізге алына, әрбір аза­маттың туған өлкесіне деген сүйіспеншілігін арттыру, қам­қор­лығын күшейту, ысырап­шыл­дықтың алдын алып, қайы­рымдылыққа бағыттау мақ­са­тында іске асырыла бас­та­ған «Алтын ұям» жобасы биыл да нәтижелі жалғасын тап­ты. Мысалы, Түркістан қаласы, Бәй­дібек, Түлкібас, Төле­би, Шар­дара аудандарында  бұрын­ғы жылдары мектеп  бітірген түлектер демеушілігімен құны 20,6 млн теңгеден асатын қара­жатқа көмекке мұқтаж 6 отбасы баспанамен қамтамасыз етілді.

Мешіт қараусыз қалған еді...

Сөзіміздің басында айтқан Аппақ ишан мешіт-медресенің құрылысы ХІХ ғасырда басталып, ондаған жылдарға созылған. Тарихи деректерге қарағанда, ХІХ ғасырдың басында Шаян өңірін мекендеген жұрт өзара ақылдаса отырып, балалардың сауатын ашатын мешіт-медресе салу қажет деп шешеді. Осы мақ­­сатта олар Түркістаннан ағайынды Қосым және Құлатай де­ген араб тілін жетік білетін, дін­дар азаматтарды шақыртқан. Сөйтіп жергілікті халық асарлатып Шаянға қам кірпіштен мешіт салады. Мешіт-медресе ашыл­ғаны туралы хабар тез тарап, Қаратау, Теріскей, арысы Шу, Әулиеата өңірінің халқы ба­лаларын оқытуға алып келе бастайды. Асарлатып салынған шағын мешіт уақыт өте тарлық етеді. Осыдан кейін ХІХ ғасыр­дың бірінші жартысында Қосымның баласы Сейдахмет еуропалық үлгідегі күйдірілген қыштан мешіт-медресенің құ­рылысын бастайды. 1830-1840 жыл­дары басталған кешен ме­шіт-медресе, 29 құжыра, азан­хана, дәрісхана сияқты бір­неше бөліктен тұрған. Соңғы құрылысы 1906 жылы аяқталған мешіт-медресенің кейінгі тарихы ел аузында Аппақ ишан деген атпен танылған Сейдахметтің ұлы Аппақ мақсұммен тығыз байланысты. Әкелері Сейдахмет 1895 жылы өмірден өткен соң балалары атадан жалғасып келе жатқан дәстүр бойынша бала оқытуға көшеді. Алайда 1926 жылы Кеңес Одағында дін ұстануға ты­йым салынып, қожа-молдалар қуғын-сүргінге ұшырайды. Осы саясаттың салдарынан Сей­дах­мет ұрпақтарының тоз-тозы шығып, Ташкент өңіріне бас сауғалауға мәжбүр болған. Ал мешіт-медресе жұмысын тоқ­татқан.  Деректерде заманында сопылық ағымды ұстанып, ғұлама атанған Аппақ ишанның 1930 жылы тұтқынға алынғаны айтылады. Сондай-ақ мұрағат мәліметтеріне қарағанда, Аппақ ишан 1931 жылы Ташкент түр­месінен Шымкенттегі абақ­­ты­­ға жеткізілген. Содан кейін Пав­лодар облысындағы түрме­лердің біріне ауыстырылып, сол жылы 67 жасында бақилық болады.  Шаян мешіт-медресесі сол отызыншы жылдардан елуінші жылдарға дейін ескіліктің қал­дығы ретінде қараусыз қалған.

Атауы  2000 жылы Бәйді­бек аудандық сәулет-көркем мұражайы болып өзгертілген Аппақ ишан мешіті Елбасы­ның «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында көзделген мақсат­тарға сәйкес, «Қазақстан­ның кие­лі жерлерінің географиясы» арнайы жобасына енген. Сол 2000 жылы аудандағы мекемелер асар әді­сімен медресенің бөлмелерін қайта қалпына келтірді. Осы кезден бас­тап мұражай Бәйдібек ауданының тарихына қатысты жәдігерлермен толыға бастады. Мешіт-медресенің бүгінгі за­манымызға жетуіне үлкен үлес қосқандардың бірі –  көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, тарихшы, этнограф Өзбекәлі Жә­нібеков еді. Атеизм өршіп тұрған сексенінші жылдары осында Ө.Жәнібековтің бастамасымен «Көркем-сәулет кілем және кі­лем­нен жасалынған бұйымдар» мұражайы ашылады. Осылайша Шаян мешіт-медресесі алғаш рет тарихи жәдігер ретінде мемлекет қорғауына алынды. Аталған нысанда реставрация жұмыстары 2017 жылы басталған. Мешіт төбесіндегі 35 күмбез қалпына келті­рілген. Бірінен-бірі биікте­ліп, сатыланып жасалынған күм­бездер мешіт ішінде дыбыс кү­шейткіш міндетін атқарған. Мешіттің үстінде биіктігі 11,5 метрлік бас күмбезі бар. Өткен жылы 29 құжыраның барлығы жөнделіп, қазіргі таңда мешіттің, дәрісхананың ішкі-сыртқы жөн­деу жұмыстары жүргізілуде.

Жайнамаз – ең көне жәдігер

Мұражайдағы әрбір жәді­гер­дің өзіндік тарихы бар. Хал­қы­мыздың ежелден тұрмыс­та қолданған заттары мен ба­тыр­­лардың жаугершілік заманда қолданған қарулары топ­тастырылған. Құжыралардың бі­ріне этноауыл жасалып, киіз  үй  тігіліп, қазақ халқының тұр­мыс-тіршілігін бейнелейтін ар­найы экспозициялық бөлме дайындалған. Сонымен қатар мұражай ішінде ауданның дамуына үлес қосқан азаматтарға арналған көрме бөлмелері бар. «Жалпы, мұражай он сегіз экспозициядан тұрады. Бастапқы есігі дәрісханадан басталады. Мұн­дағы кітапхана қорын Аппақ ишанның туыстары жинақтады. 2014 жылы абыз тұлғаның 150 жылдығына арналған жиында туыстары 40-қа жуық кітап өткізген болатын. Медреседе білім алған шәкірттердің пайдасына жараған кітаптар ескі шағатай, түрік тілінде түсірілген. Мұражайда сақталған ең құнды жәдігер – Аппақ ишан қолданған жайнамаз. Оны әжесі ХVIII ғасыр соңында, тықыр кілем әді­­сімен тоқыған. Жаратылыс кеңіс­тігі бейнеленген қастерлі жайнамаздағы бейнелер жеті бөлім бойынша көрініс тапқан. Олар – жаннаттың сегіз есігі, бес парыз, кәлима, Нұх пайғамбар, рух әлемі, өмір тіршілігі, тозақтың жеті есігі. Бұл  жайнамаз мұра­жай­дағы ең көне жәдігердің бі­рі», дейді сәулет-көркем му­зейі­нің директоры Бақытжан Бай­­­сары. Біз жүзеге асырылып жатқан бағдарлама арқылы қол жеткізген жетістіктердің бір­қата­рына ғана тоқталдық. Жалпы, бағ­дарламаның 6 басымдығы не­гізге алынған 6 арнайы жоба бойынша өңірде атқарылған жұмыс аз емес және игі істер жалғасын табуда.

Түркістан облысы