Қырғыз бен қазақ – ежелден бергі ағайындар

– Құрметті елші мырза, сізді және қырғыз халқын 31 тамыз Қырғыз Республикасының Тәуелсіздік күнімен құттықтаймыз. Қазіргі Қырғызстанның жетістіктері туралы біраз әңгіме өрбітсек.

– Рахмет. Қырғызстан биыл тәуелсіздігінің 28 жылдығын атап өтуде. Бұл тарих үшін, негізі, қысқа ғана уақыт. Алайда осы қысқа уақыт аралығында мемлекеттің даму жолында бірқатар қилы оқиғалар болды. 2005 және 2010 жылдары болған революциялық өзгерістер өздеріңізге белгілі. Бұл оқиғалар Қырғыз елінің ішкі саясатын толығымен өзгертті. Бірнеше рет Ата заң өзгерді, Президенттік басқарудан президенттік-парламенттік басқаруға өттік. Қырғыз парламенті – Жогорку Кеңеш кең көлемді құқықтарға ие болды. Парламентте көпшілік орын алған партия немесе коалиция үкіметті құрып, премьер-министрді парламент сайлап, президент бекі­тетін болды. Бұл өз кезегінде мем­лекеттің дамуына да зор әсерін тигізді. Қырғызстанда демократиялық процестердің өсіп-өркендеуіне осы жүйе зор үлес қосты. Экономикалық дамуда да бірқатар жетістіктер бар.

Мысалы, 2018 жылдың қоры­тын­дысы бойынша ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) көлемі 557,1 млрд сомды құрап, экономиканың өсу жылдамдығы – 3.2% болды. Құрылыс – 7,8%, ауыр өнеркәсіп – 5,5%, туризм – 5,0%, ауыл шаруашылығы – 2,7%, қызмет көрсету секторы – 2,1%-ға өсті. Дүниежүзілік банктың “Doing Business” рейтингінде Қырғызстан 190 елдің ішінен 70-ші орынды иемденіп, былтырғыға қарағанда 7 позицияға көтерілді.

Өмір сүруге қауіпсіз мемлекет ретін­де дүниежүзілік рейтингте Қыр­ғызстан 108-ші орынға шықса, Ре­сей 154-ші, Әзербайжан 132-ші, Тәжік­стан 113-ші, Өзбекстан 104-ші, Қазақстан 70 орынды (2018 жыл­дың қорытындысы бойынша) ием­денді. Бұл көрсеткіш бойынша Қырғызстан Ресей, Әзербайжан және Тәжікстаннан жоғары орында.

Жемқорлықпен күрес (ИВК) ин­дексі бойынша Қырғызстан 132-ші орында болса, Өзбекстан 156-шы, Тәжікстан 153-ші, Ресей 136-шы, Әзербайжан 149-шы, Қазақстан 123-ші орынды иемденген (2018 жылдың қорытындысы).

– Қырғызстанда қазір болып жатқан оқиғаларға қандай баға бересіз?

–  Әрине, Қырғызстанда қазір болып жатқан оқиғалар мен үшін өкінішті-ақ. Заңды орындау, заңға бағыну – әрбір қырғыз азаматының міндеті. Қырғыз Республикасының Президенті Сооронбай Жээнбеков 2019 жылдың 8 тамызында Қырғыз Республикасының Жогорку Кеңешинің кезектен тыс жиынында сөйлеген сөзінде: «Қырғыз Республикасы – құқықтық мемлекет. Заңның талаптарын барлық адам­дардың мүлтіксіз орындауын қамта­масыз ету – мемлекеттің міндеті. Бұл екі кісінің теке-тіресі емес. Бұл – жемқорлық араласқан бар­лық қылмысты істерді ашуға, тер­геудің заң шеңберінде жүргізілуіне, сот процестерінің әділеттілігін қамтамасыз етуге қатысты жасалып жатқан күрес. Бұл – заңдылық пен өзім білермендіктің күресі, өз мүддесін мемлекеттен жоғары қоюға қарсы жүргізілген күрес» деп атап өтті. Сондай-ақ Сооронбай Шарипұлы өз сөзінде: «Еліміздегі тыныштықты, қоғамдағы қауіпсіздікті, халықтың бейбіт өмірін сақтаймыз. Бизнестің қор­ғалуын, жеке меншікке қол сұқпаушылықты қамтамасыз етеміз» деген шешімді пікірін айтты. Елші ретінде айтарым: қазір Қырғызстанда қауіпсіздік пен тұрақтылық орнады. Демократиялық процестердің дамып, қоғамның ақырындап жемқорлықтан тазалану үрдісі де өз ретімен жүріп жатыр деуге болады.

– Өзіңіз білесіз, халықтық дип­ломатия екі ел арасындағы ынты­мақтастық байланыстардың маңыз­ды бір бағыты. Елші ретінде қазіргі қырғыз-қазақ мәдени, ғылыми, гуманитарлық қарым-қатынастар деңгейіне қандай баға берер едіңіз?

– Қырғыз бен қазақ – ежелден бергі ағайындар. Екі елдің салт-дәс­түрлері мен мәдениеті бір, ежелден бері жайлауы мен қыстауы бір, қыз беріп, қыз алған ең жақын ағайынбыз, жақсылық пен жамандықта әрдайым бір-бірімізге қолдау көрсетіп кел­генбіз. Бұны тарих куәландырады, мұны ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақты ең жақсы түсінген – қырғыз. Қыр­ғызды жақсы білген – қазақ. Сіздер білесіздер, Қазақстандағы бел­гілі фильм – «Қараш-қараш оқиғасын» («Асуда атылған оқты») атақ­ты қырғыз режиссер Болот Шам­шиев түсірген. Ал «Көксерек» филь­мінің режиссері – белгілі қырғыз кинорежиссер Толомуш Океев. Егер осы киноларды басқа ұлттың өкілдері түсірсе, қазақтың психологиясын, менталитетін және портретін айқын көрсете алмаушы еді. Екі фильмдегі негізгі рөлдерді қырғыз актеры Суй­мөнкул Чокморов ойнап, қазақ және қырғыз көрермендерінің жоғары баға­сы мен сүйіспеншілігіне бөленген.

Қазақстанның белгілі ақыны, жа­зушы, драматург және манасшы Баянғали Әлімжановтың өте керемет өлең жолдары бар:

Айналайын қырғызым,

Өзіме тартқан түрің бар,

Ерке бала сияқты,

Тәп-тәтті болған тілің бар,

Теңдесі жоқ ғаламда,

Телегей теңіз жырың бар,

Байтақ жатқан қазаққа,

Ағаңдай көріп еркеле,

Ініңдей көріп еркеле,

Он сегіз мың ғаламда,

Еркелігіңді көтерер,

Қазақтан басқа кімің бар!?

Міне, бұл қазақ елінің қырғыз ағайынына деген қарым-қатынасы, сый-құрметі және пейілінің көр­сеткіші. Баянғали ағадан артық басқа не айтуға болады?

Шынтуайтына келгенде қырғыз бен қазақ халықтарының байланыстары тарихта әрдайым үздіксіз қалай жалғасып келсе, қазір де мәдени бай­ланыстарымыз бен жалпы қарым-қатынастарымыз белсенді түрде жалғасын табуда. Мемлекетаралық деңгейде, шығармашылық және ғылыми мекеме мен ұйымдардың, қоғамның әртүрлі тармақтарында жалғасып келе жатыр.Оған соңғы жылдары жүзеге асырылған мәдени, ғылыми іс-шараларды мысал ретінде келтіруге болады.

Қырғызстан үкіметі 2018 жылды «Шыңғыс Айтматов жылы» деп жар­ия­лап, атақты жазушының 90 жыл­дығын кең көлемде атап өтті. Қазақстанда да бірқатар іс-шаралар өтіп, сол жылдың аяғында Астана опера театрында қырғыз және қазақ мә­дениет министрлерінің, көрермен­дер­дің қатысуымен Шыңғыс Айт­матовтың 90 жылдығы жоғары дең­гейде салтанатты түрде өткізілді. Ал осы жылы 30 сәуірде Халықаралық Түр­кі академиясы ЮНЕСКО-мен бірге ұлы Айтматовтың мерейтойын Па­рижде ЮНЕСКО-ның штаб-пәте­­рінде дүние жүзіне танымал түрко­лог-ғалымдардың, халықаралық ұйым­дардың, дипломаттардың қатысуымен атап өтті.

Қырғыз-қазақ байланыстарын нығайтуда Нұр-Сұлтан қаласында орна­ласқан Халықаралық Түркі акаде­миясының бізге көрсеткен қолдауымен ұйымдастырылған бірқатар нақты іс-шараларды айрықша атап өткім келеді. Мысалы, Қырғыз тарапымен бірге «Манас» энциклопедиясы, «Ма­нас сөздігі» баспадан шығарылды. О.Ибраимовтың «Чингиз Айтматов. Последний писатель империи» кітабы, Мағжан Жұмабаевтың «Арыстан айбат» өлеңдер жинағы қырғызша жарияланса, С.Раевтың «Жанжаза» романы қазақ тілінде оқырмандар қолына тиді. Тағы да бірқатар ең­бектер Академия тарапынан басылып шығарылды. Осылардың барлығы да қазақ оқырмандары тарапынан жылы қабылдануда. Бұлардан тыс Халықаралық Түркі академиясы Қыр­ғыз-қазақ зиялыларының екі форумын 2018 жылдың 24 сәуірін­де Астанада, қазан айында Ош мемлекеттік университетімен бірге Ош қаласында өткізді. Ал 2019 жыл­дың маусым айында Алматы облы­сының әкімдігімен бірге Қырғыз-қазақ зиялыларының үшінші форумын Талдықорған қаласында «Манас» эпосы – Ұлы Даланың мәң­гілік мирасы» деген тақырыппен халықаралық ғылыми симпозиум, халықаралық «Манасшылар» фести­валін атақты ғалым, ағартушы Шоқан Уәлихановтың мәңгілік мекені – Са­рыөзекте бұқара халықпен бірге атап өтті. Академия басып шығарған Медер Мергенбаев жазып қалдырған «Манас» эпосының қолжазбасының тұсаукесер рәсімі де осы форум ая­сында ұйымдастырылды.

Біз қазір екі тараптан архео­ло­гиялық, тарихи, түркі және Жібек жолы мәдениетіне қатысты жобаларды бірлесе жасауға кірісуіміз керек. Бұл жобалар болашақта біздің аймақта туризм бағытын дамытуға зор үлесін қосатын болады деп есептеймін.         

– Елші ретінде Қырғызстан мен Қазақстанның саяси, сау­да-экономикалық ынтымақтас­ты­ғына қандай баға бересіз?

– Жаңа тарихта Қырғызстан мен Қазақстанның байланыстары ең жоғары деңгейде жалғасуда. Қазақ­станның Сыртқы істер министр­лігінің музейінде бір құжаттың кө­шірмесі бар екен, таяуда көрдім. Сол құжатта: Қырғыз Республикасының пар­ламенті алғашқылардың бірі болып, 1991 жылдың 30 желтоқ­санында Қазақстанның егемендігін та­ныған. Бұл екі елдің ортасындағы ең шешімді қадамдардың бірі, себе­бі, қырғыздар Қазақстанның тәуел­сіздік шешімін шыдамсыздана күт­кен. Қырғыз Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы саяси, экономикалық және мәдени ынтымақтастықтың нығаюында Қазақ­станның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назар­баев­тың рөлі аса зор. 1997 жылы екі ел­дің арасында «Мәңгілік достық» келі­сіміне, 2003 жылы «Одақтастық қарым-қатынастар» туралы келісімге қол қойылған, ал 2012 жылы екі ел бас­шылары деңгейінде «Стратегиялық әріп­тестікті және одақтастық байла­ныстарды тереңдету» жөнінде мерей­тойлық декларация қабыл­данды. Қыр­ғызстанда болған саяси дүр­белеңдер кезінде Нұрсұлтан Әбішұлы әрқашан қырғыз элитасын бірлікке үндеп, елдің тұрақтылығын сақтау үшін көп әрекет етті. Қырғыз елі мұ­ны әсте естен шығармай, жоғары бағалайды.

Қырғыз Республикасының Пре­зи­­денті С.Ш.Жээнбеков Қазақстан­ның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назар­баевпен бірнеше мәрте жолығып, өзара жақсы байланыстар орнатып, екі елдің достығы мен ынтымақтастығын одан әрі тереңдетті.

Қазір де Қазақстан Республи­ка­сының Президенті Қ.Тоқаев пен С.Жээнбеков таяу аралықта екі мәрте кездесті. Қ.Тоқаев Президенттік сай­лаудан кейін алғашқы іс-сапарын Қырғызстаннан бастап, ШЫҰ-ның саммитіне қатысып, Қыр­ғыз­стан­ның Президенті Сооронбай Жээн­бековпен екі жақты кездесулер жүр­гізді. Кездесулер барысында Прези­дент­теріміздің ойы мен келешекті бағдар­лауларының үндес екені белгілі болды. Қазір екі мемлекет ТМД, ҰҚШҰ, ШЫҰ, ЕАЭО-ның шеңберінде бірыңғай жұмыс істеп, сауда, инвестиция және жаңа техно­логияларды тарту бағытында жеміс­ті жұмыс істеуде. Бұлардан тыс Үкі­метаралық кеңес әрдайым кездесу өткізіп, екі мемлекет арасындағы сауда-саттықтың көлемін 1 млрд АҚШ долларына жеткізу бағытын­да жұмыстар атқарылуда. Парламент­аралық байланыс және диалог жоғары деңгейде. Екі үкіметтің өкілдері БҰҰ, ЕҚЫҰ, ЮНЕСКО, ИЫҰ, АӨСШК сияқты халықаралық ұйымдарда бір-біріне қолдау көрсетуде. Қазір екі жақтың сыртқы істер министрліктері мен басқа да үкіметтік органдары Қазақ­стан Республикасының Прези­денті Қ.Тоқаевтың күзде болатын Қыр­ғызстанға ресми сапарына да­йындық үстінде. Ресми сапардың нә­тижесінің жемісті болары анық. Қыр­ғызстан мен Қазақстанның ынты­мақтастығының келешегі кең және әлеуеті өте жоғары. 

Мен елші ретінде екі мемлекеттің ынтымақтастығын, екі елдің достығын одан әрі нығайту бағы­тында шынайы көңілден жұмыс ат­қа­рып, барлық күш-жігерімді жұмсауға әзірмін. Бұл – менің негізгі міндетім.

Әңгімелескен

Амангелді ҚҰРМЕТ