Тіршілік нәрін қадірлеудің жапониялық үлгісі

Ұлттық таныммен байланысы

Жапондар суға тек тұрмысқа қажетті сұйық деп қарамайды, ежелгі заманнан оны өнермен де байланыстырады. Атақты су­ретші Кацушика Хокусайдың «Әр аймақтың сарқырамаларына саяхат» деп аталатын гравюралар сериясында таудан ағып жатқан сарқырама бейнеленген. Қазіргі замандағы жапон суретшілері мен фотографтары сіркіреп жауған жаңбырды, мөл­дір бұлақты, тұп-тұнық бас­тау суын суретке түсі­ріп, өнер туын­дыларына арқау ету­ден жа­лықпайды. Тіпті қарлы таудағы сорайған мұз сүңгіні де суретке түсіргендер бар.

Су тақырыбы әдебиет әлемі­мен де байланысты. Ежелгі Жа­по­нияда текті ру өкілдері өзен жағасына жайғасып, сакэ құя­тын ыдыс ағып өткенше ойынан вака шығарып, жыр жырлау дәстүрі болған. Осы дәстүр Киотода күні бүгінге дейін сақ­талған. Кйокусуйноэн деп аталатын жыр мерекесі Джоунангу ғибадатханасының бағында өт­кізіледі.

Судың ұлттық наным-се­нім­мен байланысты мәнінің те­реңдігі қазіргі тұрмыс-тір­ші­­лігінен байқалады. Халық ар­­найы ғибадатханаларға барып, хитогата деп аталатын жа­мандықты бейнелейтін қағаз бейнелерді суға ағызып жіберу ғұрпын орындайды. Сумен тазарту амалдары елдің барлық өңір­лерінде түрлі рәсімдер ар­қылы жүргізіледі. Мысалы, ежел­­гі астана Киото Камогава және Кацурагава өзендерінің ортасында орналасқан. Осындай географиялық ерекшелігіне орай шаһар жерасты суларына бай. Камогава өзені солтүстіктен оң­түстікке қарай ағып жатыр.

Жапондар үшін су қасиетті саналады. Сондықтан оны бей-берекет шашу, орынсыз төгу бұл елге жат. Ертеде қуаңшылықтан зардап шеккен кездері де болған. Байырғы жапондар Су пірінің қаһарына ұшырамас үшін өзен жағасына ғибадатханалар салған. Сол заманнан жеткен тіршілік нәрімен байланысты рәсімдер бүгінде ұдайы өткізіледі. Құрғақ­шы­лық кезінде Камогава бо­йын­дағы ғибадатханада тасаттық рәсімдері жасалған. Сумен байланысты наным-сенімдерді қ­азір­гі жапон халқы берік ұс­танады. Киотода көше таза әрі жүр­гін­ші­лерге қапырық болмауы үшін дүкендер мен үйлердің алдында учи-мидзу деп аталатын су шашу әдеті де бар.

 Байырғы әдістер сақталған

Су жапон халқының күн­делікті тұрмыс-тіршілігінде, та­ғамдық мәдениетінде аса ма­ңызды элемент. Юба, тоуфу, фу сияқты тағамдардың сапасын сақтау үшін оны әзірлеуге таудың ұшар басындағы ерекше таза тұнық суды пайдаланады. Бүгінге дейін жапон кәсіпорындары мен шаруа қожалықтары өнім сапасын сақтау үшін шүмектен аққан суды емес, бастау суын және жергілікті құдықтың табиғи таза суын қолданады. Шүмектен аққан судан гөрі құдық пен бас­тау суының артықшылығы көп. Құбырлар арқылы тасымалданған суда бастау суына тән қасиет сақталмайды екен. Сондықтан шай демдеу дәстүрі болсын, сакэ әзірлеу технологиясы болсын, әр өңірдің табиғи тұнық суын пайдалану негізгі шарт саналады.

Басқасын былай қойғанда, жапондар ұлттық тәтті түрлерін жасауға үйдегі шүмектен ағатын суды емес, тек бастаудың саф суын алады. Осы орайда Жапо­ния­­да краннан ағатын судың әлем бойынша ең таза су екенін айта кету керек. Санитарлық тұр­­ғыдан өте таза болғандықтан қалалық тұрғындарға оны ішуге рұқсат етілген. Жапонияның кез келген мекемесінде шөлдеген жан тамағын жібітіп қана қой­май, суды құмары қанғанша іше алады. Кітапхана, аурухана, дүкендерде адамдар ішу үшін шүмек орнатылған. Ар­найы жүргізілген сауалдама нәтижесінде белгілі болғандай, Токио тұрғындарының басым бөлігі дүкенде сатылатын пластик шөлмектегі судан гөрі құ­быр­мен үйге келіп тұрған судың сапасы анағұрлым жоғары екенін айтқан.

Тау суымен икэбана мен бау-бақшаны суарады, қолөнершілер де қолданады. Өйткені мейлі ол қыш құмыра болсын, мейлі өр­нектеліп тоқылған кездеме болсын, шеберлер табиғи таза судың арқасында өнім өндірудің жоғары сапасына қол жеткізген. Жапон мамандары кез келген тауарға қатысты жоғарғы сапа және тұтынушының көңілінен шығу деген ұстанымды жоғары қояды. Бүгінде Күншығыс елінің қай өңіріне барсаңыз да суды пайдалану технологиясында ба­йырғы заманғы әдістерді сақтап қалғанын көресіз. Жапондар өсіп тұрған әр ағашты, әрбір бастау көзін тіркеп, күтімге алған.

Суды үнемдеу технологиясы

Жапония айналасын мұхит қоршаған, өзен-көлге бай ел болса да, суды үнемдеудің біре­гей технологияларын жетіл­дірумен келеді. Бұл мемлекет­те табиғат берген ағын судың әр­бір тамшысы орнымен жұм­са­­лады. Мысалы, суды үнем­дейтін ванна мен душты алайық. Toto компаниясы адам душқа түскенде су аз мөлшерде құйылса да мол аққандай әсер беретін құралын жасап шығарды. Мұн­дай сантехникалық құралдан аққан су аққан ауамен араласып, кө­лемі артады да, су 35 пайызға үнемделеді. Суды көп ағызатын душтан анағұрлым тиімді. Осын­дай әдіспен су үнемдейтін заманауи унитаздар да жасалды. Жапон мамандары ойлап тапқан «Торнадо» унитазында су зор екпінмен құйылумен қатар бір аққанда 3,8 литр су үнемеделеді екен. Бұл санитарлық құралдың суды үнемдеу көрсеткіші жөнінен әлем бойынша ең үздік нәтиже.

Ал «Тошиба» компаниясы кірдің көлемін, кездеменің түрін және температураны анықтайтын сенсорлар орнатылған заманауи кір жуғыш машина жасап шығарды. Мұндай кір жуғыш машина суды үнемдеп қана қой­май, жуу процесінің сапасын да қадағалайды. Осы сияқты Жа­пониядағы ыдыс жуғыш машиналар да суды аз сумен көп ыдыс жуады.

Әрине Жапония құрғақшы­лықты көрген ел. Ең соңғы ірі құр­­ғақшылықтың бірі Фукуо­када 1987 жылы болды. Қала тұр­ғындары 287 күн бойы су­ға еркін қол жеткізе алмаған соң, ақы­рын қала басшылығы тір­­шілік нәрін үнемді пайдала­нудың жаңа жүйесін жасады. Су ша­руашылығын басқару орта­лығы су сапасын тәулік бойы ба­қылауда ұстайды.

Гудзйо қаласы, Хачиман ауданында Нагарагава, Йошидагава, Кодарагава деп аталатын үш өзен ағып жатыр. Жапон архи­пе­ла­гының дәл ортасында ор­на­ласқан бұл қалада 107 саф бастау бар. Бастаудың тұнық суы ағаш ас­тауға құйылады. Жоғарғы жақ­тағы суды ішуге пайдаланса, тө­менгі жағына жеміс, көкөніс жуа­ды. Үнемнің қарапайым әрі тиім­ді әдісінің осы бірі болса керек.

Жапон ғалымдары тіршілік нәрінің сапасын жақсарту мен оның тапшылығын жою мақ­сатында әлемнің көптеген елде­ріне көмек қолын созып, ерек­ше амал-тәсілдерін ұсынуда. Оның ішінде табиғи жолмен сүзгіден өткізетін қарапайып амалдар да бар. Мысалы, ферменттелген соя бұршағымен тазартуға болады екен. Соя бұршағының құрамындағы γ-полиглутамин қышқылы судағы қажетсіз бөл­шектердің бірігуіне әсер етеді. Аталған химиялық зат суға түс­кенде ыдыстың түбіне түйдек­телген масса түзіліп, артық элементттер төмен шөгіп, су мөлдір күйге енеді. Бұл жапондық жоба бүгінде Бангладеш, Бразилия, Колумбия, Индия, Танзания сияқты елдерде қолданылады.

Көп ғасырлық тарихы бар су жүйесі

Ал жерасты құбырларына келсек, су жүйесінің сапасы бойын­ша Жапония әлемде теңдессіз технологияларға ие. Бір Токио қаласының жерасты су жүйесінің ұзындығы 27 мың шақырымға жетеді екен. Мамандар арнайы құрал­дардың көмегімен жерас­ты құбырларының сау я зақым­дан­ғанын тексеріп біледі. Оны анық­тайтын стетоскоп қолға же­ңіл, қолдануға ыңғайлы. Жалпы жерасты құбырынан су кету деген Жапонияда мүлде болмайды десек артық емес. Бұл оның әлем бойынша ең мін­сіз, жоғары сапалы екеніне бір дәлел. Еске салайық, суасты құбырының жарылу фактілері Жапонияда басқа дамыған елдермен салыстырғанда әлденеше есе аз болады.

Мемлекеттегі су сапасы өте жоғары деңгейде болуы үшін Токио әкімшілігі ги­дро­­тех­ни­калық құрылғылар бөлі­мінің маман­дары орманды ал­қап­тар­ды да ұдайы бақылап, жасыл желекті аймақтарды күтімге алған. Жапонияда бір қараусыз ағаш немесе көзі қоқыспен бітел­ген иесіз бастау жоқ. Токио му­ни­ципалитеті су өңдеуде озон­ды пайдаланады. Озондық өңдеу бас­сейндерінің жұмысы да жо­ғары деңгейде.

Жапония астанасында су жү­йесінің көп ғасырлық тарихы бар. Токиода 1590 жылы Кои­­ши­кава Дзйосуй деген су құбыры тартылды. Сол кездің өзінде ағаштан, тас­тан жа­сал­ған құбырмен арнайы цис­­тернаға су өткізу технология­сын пайда­ланыпты. Сол ар­қы­лы су егістік алқаптарына жет­кі­зілген. Құбырлар өзен аң­ғар­ла­рына орнатылғандықтан су жү­йесі қаланы түгел қам­тыған. Ал цистерналарға тұр­ғын­дардың тұр­мы­сына қажет су жиналған. 400 жыл бұрынғы су құбырлардың бі­разы әлі күнге дейін пайдаланылуда.

Киотода арнайы салынған канал арқылы Шига префек­ту­­расындағы Бива көлінен су ке­леді. Осы каналдың арқасында Жа­­пониядағы тұңғыш ГЭС салынып, су шаруашылығы мықты дамыған.

Жапон мамандары тасқыннан қорғанудың ерекше жолын тап­қан. Жауын-шашын көп бола­тын өңірде жаңбыр суына арналған жерасты коллекторы орнатылған. Мысалы, Кандагаваның жер ас­­ты коллекторына 540 мың тон­­­на жауын-шашын суы сияды. Алып туннель тәрізді коллектор қырық метр тереңдікте орналасқан. Оның солтүстіктен оңтүстікке дейінгі ұзындығы 4,5 км. Токионың тасқыннан қор­ғау­да пай­даланатын коллектор жү­йесі әлемдегі ең үздігі саналады.

Жапонияда суды апаттық жағдайда кенеттен өшіріп тастау деген мүлде жоқ. Осы орайда Ал­матыға бірнеше жыл жапон тілін оқытқан мұғалімнің мына бір сөзі еске түседі: «Қазақстанда бәрі жақсы. Бірақ маған ұнамаған бір жайт бар, ол кейде ваннада жуынып жатқанда судың белгісіз себептен тоқтап қалатыны. Біз­дің қалаларда да, ауылда да ыс­тық су да, суық су да ешқашан тоқ­тамайды. Өйткені құбырлар әуел баста сапалы жасалған. Көп қабатты үйлерде су жүйесі кенеттен істен шығып, тұрғындардың біраз уақыт сусыз қалуы деген жағымсыз жайттар жапондардың түсіне де кірмейді».

 Иә, расында республиканың ірі қалаларында судың кенеттен тоқтап қалуына байланысты тұрғындар жуына алмай, ауыз су сатып алу үшін дүкенде кезекке тұратын жайттар кездеседі. Бір ғана Алматы қаласының өзінде суды жылына бірнеше рет, кейде бірнеше күнге дейін өшіріп тастайтынына тіпті үйреніп кет­кендейміз. Құзырлы мекемеге хабарлассақ, беретін жауабы белгілі: «апатты жайдай орын алды» немесе «құбырды жөндеп жатырмыз».

 Бастау суын игерудің ерекшелігі

Жапонияда таудың таза суы ауыл шаруашылығының басқа да салаларында қолданылады. Мәселен, Токионың солтүстігі, Точиги префектурасының таулы Накагавамачи қалашығында тұнық қайнарға фугу балығы өсіріледі. Балықтың дәл осы жерде өсірілуінің басты себебі – Накагавамачиде жерасты ыстық қайнарлары бар. Бұл қайнар пайдалы минералдарға бай, зиянды элемент атымен жоқ. Сондықтан балықтың ерекше түрін дәл осы жерде өсіру қолға алыныпты. Негізінде фугу тұз мөлшері 3,5 пайыз болатын теңізде тірішілік етіп, судағы тұздың мөлшерін 0,9 пайызға дейін азайтатын кө­рінеді. Накагавамачидің суын­дағы тұз мөлшері де 0,9 па­йыз болғандықтан балық­тар оны азайтуға энергия шығын­да­­май­ды. Аталмыш қайнар суы мине­ралдарға аса бай болған­дық­тан мұндағы балықтар теңіз­дегі фугуге қарағанда ірі келеді.

Жапония тұрмыстық техника өндірісін ұлғайтқанымен өзен-көлі ластанбаған бірегей мемлекет. Табиғатқа аялап қарайтынын түбіндегі балығы көрінген тұнық өзен, таза сулы көлдерден көруге болады. Мысалы, Ниодогава өзені Эхимэ префектурасынан басталып, таулардың арасымен өтіп, Шикоку аралы арқылы ире­леңдеп ағып жатыр. 124 ша­қырымдық аққан өзеннің суы мөлдір күйінде қалады. Ха­лық ерекше қасиетті санайтын Нио­догава елдегі суы өте сапалы өзендер тізімінде бі­рінші орында тұр.

Ниодогаваның жағасында мың жылдан астам тарихы бар Тосаваши қағазының өндіріс ошағы орын тепкен. Қолмен жасалатын жапон қағазы сапалы әрі мықты болуы үшін тау өзенінің суы аса маңызды. Міне, сондықтан да жапон шеберлері Тосаваши қағазын жасауда Нио­догава өзе­нінің саф таза суын пайдаланады. Бүгінде ежелгі жасау технологиясы бұзылмай сақ­талған Тосаваши қағазы тек Жапония ғана емес, шет­­елге таралуда. Тосаваши қаға­зынан желпуіш, құттықтау қағаз­дары, тағы басқа да бұйым жасалады. Бұл аймақтағы минералды ауыз су Ниодогавадан алынады. Юдзу цитрусының дәмі бар табиғи бал­мұздақ та Ниодогаваның тұнық суынан әзірленген.

Бастау мұзынан жасалған тәтті

Жапондық мамандар суды игерудің ғажайып техно­ло­гия­ларын тиімді игеруде. Бас­таудың мөлдір суын қаты­рып, одан какигори деп аталатын мұз тәттісін жасайды. Сай­тама пре­фектурасының батысындағы Чи­чибу тауының бастау суынан жа­салған тәтті мұз арнайы дүкенде сатылады екен. Какигориді жа­сау­да күрделі технологиялық жүйе қолданылады. Табиғи көлшіктің бетіне қатқан мұз жауын-шашын суымен ластанбауы үшін қа­раша туа оның бетін жауып қояды. Содан соң желтоқсан айында оған таудан аққан мөл­дір бұлақ суын жібереді. Ка­кигори тәттісіне арналған мұз санитарлық тұрғыдан таза болуы үшін су циркуляциясы үнемі бақылауда болады. Бетіне 15 сантиметр мұз қатқаннан кейін оны сындырып алып, мұз қой­мада сақтайды. Осылайша қыркүйек туғанша табиғи тау суынан түзіл­ген мұздан какигори тәттісі алынады. Какигориді кез келген судан емес, тек тұнық бастау суынан алатын себебі, таудағы қайнар суында табиғи минералдар мол сақталған.

Қасиетті тау суын тоуфу дә­мін әзірлеуге де пайдалана­ды. Мысалы, Канагава префектурасы, биік Ояма тауында бас­тау суын тоуфу үшін игеріп отырған «Коидэ тоуфутэн» деген дүкен бар. Тоуфу соя езбесінің дәмі су сапасына байланысты болғандықтан жауын-шашын суы тимейтін биік тау қойнауындағы бастаудан алынады. Мұндағы тоуфу әзірлейтін дүкеннің бірнеше жүзжылдық тарихы бар. «Коидэ тоуфутэн» дүкеніндегі құрал-саймандар да көне қалпында сақ­талған. Мысалы, тоуфу кесетін пышаққа екі жүз жылдан асады.

Айта берсек, Жапонияның тіршілік нәрін қадірлейтіні, үнем­деп пайдаланатыны хақын­да көптеген қызықты мысал келтіруге болады. Біз үшін бұл елдің осы бағыттағы технологиясын үйренудің пайдасы мол болар еді.

 

Шарафат ЖЫЛҚЫБАЕВА,

жапонтанушы