100 • 21 Қараша, 2019

Ұшқыр ойлар ұшқындары

383 рет
көрсетілді
18 мин
оқу үшін

Газет жасаудың, газет шығарудың қызық-шыжығы әрдайым қат-қабат жүрсе керек. Қалам мен қағазды серік еткен журналист ағайындардың арасында «Газеттің өзі – бір күндік, ал сөзі – мың күндік» деген тамаша тәмсіл бар. Өте орынды. Жүз жылдық шежіреге айналған «Егемен Қазақстанның» сарғайған беттерін парақтаған сайын бұған көзің қаныға түседі-ау. Талай тағдырлардың, талай қаламгерлердің қолтаңбалары шертер сыр да көп-ақ. Жанкешті журналистердің тіршілік-тынысынан хабар берер редакцияның сырт оқырманға беймәлім ішкі «кухнясы» өзінше бір әлем. Әр жылдары, әрқилы жағдайларда газет қызметкерлерінің табанда суырып айтқан ой ұшқындарын, астарлы әзілдері мен қуақы қалжыңдарын өзек етіп өрген алақандай әңгімелер шоғырын басылымның ғасырлық тойына арналған нөмірінде жариялауды жөн көрдік.

Ұшқыр ойлар ұшқындары

Семсер шумақ

Қолына қалам ұстағандар жақсы білсе керек. Газеттің әдебиет бөліміне адамдар көп келеді. Өйткені қалыптасқан қа­лам­герлерден гөрі шатып-пұтып, тіп­ті өзде­рі шимайлаған жазуларын өздері ажыра­та алмай қинайтындар жиі есік ашады.

– Өлең жазып едім, – дейді бірі.

– Естелігімді газетіңе жарияласаң, – десе екіншісі, үшіншісі бұйыра, мін­дет­си сөй­лей­­ді.

Оның да жөні бар. Шетінен «жаз­ғыш­тар». Бәрімен тіл табысуға тырысасың. Әйт­песе, райкомнан бастап, үлкен үйге – ЦК-ға дейін үстіңнен құлаштай-құлаш­тай арыз жазып жібереді. Әрине, «арпа ішін­де бір бидайы» ұшырасқан тәуір өлең­­дер арагідік газет бетін көреді. Он­да да өңделіп. Осындай «ақынсымақ» – әде­­биет бөлімінің меңгерушісі, сыншы Зейнолла Серікқалиевтің басын әбден қатырады. Кеңесіне құлақ аспай, ескертпелерін елең қылмай өз айтқа­ны­нан қайтпай сыңарезуленіп мыжи береді, мы­жи береді.

– Жарайды, шырағым. Өлеңіңді бас­қа бір газетке бастырыңыз, – дейді Зей­нол­­ло шыдамы таусылып.

– Бастырсам, бастырам. Сіз өлеңді тү­­сін­­бейсіз, сыншысыз ғой, – дейді дау­­кес қиқар жігіт «күдігін» көмейінен ағы­­тып.

Осы кезде шытынап жарыларға шақ тұр­ған Зекең Махамбет бабасынша семсер жырын төгіп-төгіп жіберіпті:

Бас сүйегіңді саудыратып,

каска етсем деп едім,

Бет теріңді сыпырып ап,

маска етсем деп едім,

Кеңірдегіңді суырып ап,

шлангі етсем деп едім,

Құлағыңды жұлып ап,

ләңгі етсем деп едім!

Көзі шарасынан шыққан көкезу ақын дауды одан әрі өршітпей үнсіз қалыпты. Ойы – әлем-тапырық.

 «Ауруханаға жата алмадым-ау...»

Қамшының сабындай қысқа ғұмыр­дың көмбесі бұлаңдағанын әр жүрек түрліше сезеді-ай. Біреуге ұзақ, біреуге шолақ қас-қағымдық сәт. Біразымызға жас­тық шақ өтпейтіндей, қарттық кезең қуып жетпейтіндей көрінері де аян. Сөйт­се де уақыт, шіркін, өзінің үстем­ді­гін ерте ме, кеш пе байқатады.

Үлкен мекеме болғандықтан «Со­циа­лис­тік Қазақстанның» шаңырағында да той-томалақ көп. Қызметке қабылдаудан бас­тап, қызметтен шығарып салуға дейін... Шілдеханадан бастап, құрметті еңбек демалысына дейінгі үлкенді-кіші­лі шаралар елеусіз қалмайды. Сапар Бай­жанов тізгінін ұстап отырған кезде іркес-тіркес бірінен соң бірі зейнет жасына толған газет ардагерлерін зей­нет­кер­лік демалысқа әспеттеп ұзатып салу салта­наты жылдан-жылға ұласқаны бар. Әнше­йінде «Алпысқа аман-есен жетсем, бір күн де отырмаймын. Арызымды берем де – кетемін» дейтін ағаларымыз мезгіл сағаты соққанда басқаша сайрайтын болды.

«Жарты жыл жүре тұрайық та».

«Құжаттарым әлі дайын емес».

«Ұлы Жеңіс тойын өткізіп бір-ақ шығайын».

«Әзірге денсаулығым жақсы, қол қусырып үйде қалай отырам».

Мінеки, осындай ұсақ-түйек жосық­сыз сылтаулар айды айға жалғайтын. Ал бұдан гөрі маңыздырақ, бұдан қажет­тірек жағдайларды екі-үш жыл ерте­рек тастай ғып шешіп қоятын-ды. Арда­гер медалін алу, құрметті атақ алу, пәтерін кеңейтіп алу, машина алу... Алды жұмсақ, терісі кең, келешегін күніл­геріден ойлайтын Сапекең де болымсыз жерге пышақ ұра бермейтін. Көңілі түссе – көл. Обалы нешік, кейде аңқылдап, ақтарылып күліп алады да, «жарайды сәл шыдай тұрайық» дегендей мінез танытатын. Осы тәрізді кең қолтық жайды зейнет жасына жеткен ардагер журналист Әбдібек Нұрмағамбетов ағаға да көрсетті. Алты асқарға алқынбай келген Әбекеңнің қас-қабағын бағып, көңіліне қаяу түсіріп алмауды ойлайды. Орайлы, оңтайлы лездеме үстінде:

– Әбеке, документтеріңізді тез­де­­тіп рет­теңіз, – дейді жымиып. – Рахат­та­нып бір демалмайсыз ба? Өстіп шар­шап-шалдығып, түнімен бас­па­хананың қорғасынын жұтып жүре­сіз бе? Одан да Торғайыңыз бен Қос­та­найың­ызды емін-еркін араламайсыз ба? Сіздің орныңыздан, яғни бөлім мең­ге­руші­лі­гі­нен дәметіп жүрген жігіттер бар, жас­тар бар.

– Құжаттарым обкомпрофсоюзда жа­тыр. Орнымды інілеріме бермегенде кім­ге береді дейсің. Алып кетпеймін ғой...

– Дұрыс, Әбеке. Алаңдамаңыз...

Әбдібек аға аса кірпияз кісі. Паңдығы ба­сым. Ұзын бойлы, тіп-тік жүреді. Ақы­рын, ернін жыбыр­латып, сыбырлап сөйлеседі. Сәлемдес­кені де бөлекше қы­зық. Жұрт секілді алақанын толтырып аман­даспайды. Селқос саусақтарының ұш­тарын алақа­ныңа тигізіп қана сәлем­де­седі. Үнемі орден-медальдарын сау­ды­ратып тағып алады. Ерінбей-жалық­пай бір костюмнен екіншісіне қалай ауыс­тырып тағады екен деп ойлаймыз.

Әлден кейін Әбекең күпті ойын біл­дір­ген:

– Сапар, мен тағы екі-үш ай жүре тұрайыншы.

– Не боп қапты Әбеке?! Онсыз да жар­ты жылдан асып кетті емес пе?

– Совминнің Шевченко көшесіндегі жа­ңа ауруханасы күзге таман бітеді екен. Соған бір ай жатып алайын. Пенсияға шы­­ғып кетсем, мүмкіндік бола қоймас.

– Ой, Әбеке-ай, өзіңіз қызық екенсіз ғой. Дербес зейнеткер ретінде, соғысқа қа­ты­сушы ретінде Совминнің ауруханасына бірінші кезекте тіркелесіз. Әлі-ақ талай мәрте жатасыз денсаулық болса, – дейді риясыз шек-сілесі қатқан Сапекең.

Көкейдегі күдік бұлтын сейілткен күл­­кі Әбекеңнің еңсесін бұрынғыдан бе­­тер көтере түскендей:

– Жарайды. Жұмыстан кетсем бәрі­нен кететіндей қиналып жүргенім рас еді, – депті.

 Сенімді өкілдер

Журна­листер үшін ең жауапты мін­дет­­тердің бірі – кезекшілік. Арнаулы тақ­­таға алдын ала іліп қойған сек­рета­риаттың тізімінен қай күні кезек­ші болатыныңды біліп, тастүйін әзір жүресің. Ұйқыңды қандырып, жақ­сы­лап тынығып алуды ойлайсың. Күнделікті күйбең тіршіліктегі қол­бай­лау алаңдатарлық жайттардың көлде­нең­де­меуіне мән бересің. Ең ақыры, бұл күні қонаққа бармайтыныңды, я бол­маса қонақ шақырмайтыныңды бүкіл отбасың сезіп отырады. Балғабек Қы­дырбекұлының қатаң қағидасы: «Кезек­шілік – жауынгерлік пост!». Осы кезек­шілікті өткізудегі жігіттердің әрқайсы­сының бір-біріне ұқсамайтын өз тәжірибе­­сі, өз стилі, өз пайымы бар.

Бірі газеттің алғашқы бетінен бас­тап, соңғы бетке дейін үтір, нүктесін қал­дырмай қалт-құлт дірілдеп, өзіне-өзі сенімсіз сүзіп оқиды. Екіншісі саяси, ресми материалдарды ғана аса мән бере оқып, қатардағы үлкенді-кішілі өзге дүниелерді атүсті жорта шолып шығады. Ал енді біреулері тек бірінші бет­тегі кездесетін ресми адамдардың лауа­зым­дары мен қызметтерін әлденеше мәрте тексеріп, салыстырып оқуды дәстүр­ге айналдырған. Әрине, олардың барлы­ғы да негізінен корректорларға арқа сүйейді. Бұл – жасырын емес. Мәсе­лен, Ақселеу Сейдімбеков кезекші бол­ған күні корректор қыз-келіншектер өз бет­те­ріне әдеттегіден де сергек, бұ­рын­ғы­дан да жинақы әрі жауапты қарайды.

– Кәне, беттерің әзір болса әкеліңдер. Қол қойып жіберейін, аса мәртебелі менің сенімді өкілдерім. Қате жоғына көз­дерің анық жетсе бопты, мен несіне шұқ­шиып оқимын, – дейді әр іс-әрекеті мен қимыл-қозғалысы өзіне жарасатын сері Ахаң емен-жарқын материалдардың тақы­рып­тарын шолып.

Бұдан соң сенімді өкілдердің өздеріне көр­сетілген құрмет пен жауапкершілікті ба­рын­ша абыроймен орындауға ұмты­ла­ты­ны белгілі емес пе?!

Балық

Ел бірлігі, тіл тағдыры, жер жайын­да­­ғы көкейкесті проблемаларды ұдайы кө­теріп жүретін «Егеменнің» бас редак­то­ры Шерхан Мұртаза әсте қажыған емес. Әлде кімдер секілді «көпіртпе» сөзді уақытша ұпай түгендеудің есебіне айналдырмағаны және аян. Қаламгерлік кредосы санайтын ол ащы да өткір ойларын үнемі жазып, ұдайы айтып келеді.

Осындай бір жамбылдық жер­лес­терімен жүздесуде шамырқанған жазу­шы жанын жегідей жеп жүрген мәсе­ле­лер­дің қатпар-қатпарын қопара, тіліп-тіліп сөйлеген. Халықтық қалпымыз бен адамгершілік асыл қасиеттерімізге кіреуке түсірер кесапаттарды алдаспан сөзімен отаған ол имандылық, қатыгез­дік, жемқорлық жөнінде айта келіп, ана тіліміздің тағдырына ойысқанда қордалы ойын былайша түйген:

– Қайсыбірін айтарсың. Әлгіндегі індеттердің бәрі біртіндеп жойылар. Жанымның езіліп, жүрегімнің жылайтыны – қазақ тілінің келешегі. Туған тілі­нен айырылған халық – судағы балық. Ал мақау, меңіреу балық-ғұмыр кімге ке­­рек!? Ойланыңдар!

Шын­дығында бұған дейін көбіміздің басы­мызға келмеген ой. Жапырлаған жұрт ілкі сәт сең соққан балықтай үнде­мей қалған еді.

 Таптырмайтын сурет

«Егемен Қазақстан» газетінің Тал­дықор­ған облысындағы меншікті тілшісі, журна­лист Сейдахмет Мұхаметшин балуан денелі зор кісі. Сондықтан да оны жерлес­тері әзілдеп «полтара қазақ» атап кеткен. Сол «полтара қазақ», қасында ақсу­лық фототілші Ахмет Тегінбаев бар, бір топ әріптестерімен бірге Ақсу өзені­не шомылып жүреді. Байқаусызда аяғы тайып кеткен Сәкеңді арынды өзен­нің қатты ағысы қақпақылдап ағыза жөне­леді. Қорқыныштан ауыр денесін көте­ре алмаған ол жанталасып, жағаға ұмты­ла­ды. Үрейлі даусы да дірілдеп шығып кетсе керек.

Мұны көрген фототілші Ахмет жүгі­ріп барып фотоаппаратын алады да өзен­ді жағалап, шыртылдатып түсіре бас­тайды.

– Таптырмайтын сурет. Нағыз шына­йы көрініс, Сәке, сәл шыдаңыз.

 Әйтеуір, дәу бір қойтасқа барып аяғын тіреген Сейдахмет жан-дәрмен күйде бойын әрең тіктейді. Жаны мұр­ны­ның ұшына келген ол Ахметке дүрсе қоя береді:

– Ей, әңгүдік, сенің таптырмайтын су­ре­тің не? Масқара болғанда тура көз алдыңда суға кетіп қала жаздаған жоқ­пын ба?

– Шынымен-ақ қорықтыңыз ба? Мен сізді, Ақсудың кез келген тұсынан жалдап өте шығады десем. Қарасаңызшы тұрған жеріңізді, тізеңізден де келмейді ғой, – дейді Ахмет шек-сілесі қатып.

«Полтара қазақ» сонда барып өзеннің нақ орта­сында тұрғанын байқайды. Көңілі жайланған Сәкең балаша қарқыл­дап күліп жібереді.

Алып аңқау келеді деген осы да.

 Мен үйге жеткенше

Журналист Тәжібай Битайдың жанынан табанда екі шумақ өлең шығару өнеріне қоса, жатыпатар бірқақпайлары да бар. Бірде Тәкең жұмыстан ерте кетіп бара жатса керек.

 Мұны көрген қаламдастарының бірі:

– Оу, Тәке, әлі ерте емес пе, – дейді.

 Сон­да Тәкең сағатына қарап:

– Неге ерте, қазір міне бес болыпты. Мен үй­ге жеткенде сағат тура алтыны шертеді, – деген екен.

 Жылап оқитын нөмір

...Әр нөмірді сәтті әрі оқылатындай дәрежеде шығару оңай емес. Көзіқарақты кез келген жан өзіне қажеттісін теріп алады. Сондықтан бастан-аяқ сүрініп жататын тәуір дүниелер болмаса да, жылтыраған, жілігі татитын екі-үш мақаланың жүруі шарт. Күн сайын ертемен Ерағаңның бөлмесінде бас қосатын нөмірге тікелей қатысты редакторат мүшелері қоржындарында дайын тұрған үлкенді-кішілі материалдарды ортаға сарапқа салады. Күндегі әдет. Бірде бар, бірде жоқ дегендей маңдайынан шертіп жүріп іріктеп алар, елең еткізер мақалалар ұдайы табыла бермейді-ау. Амалсыздан өзімізді-өзіміз алдаусыратып, кей күндері сегіз бетті түгелімен сүреңсіз, әлжуаз бірдеңелермен толтырамыз. Мұндайда мерейтойлық кіл мадақ мақалалар мен алдын ала ақшасын төлеп қойған жарнамалық ма­териал­дың тығыны ашылып кететіні және бар. Сөйтсе де қармаққа әлдене ілік­­кендей.

– Жақсы дүниелер әжептәуір секілді ғой, – алдындағы жоспардың нобайы­на үңіле жанар жүгірткен Ержұман Сма­йыл­­дың үні жарқын естілген. – Сын ма­қа­ла да, жазушы толғанысы да, «Әйел әлемі» де бар екен.

– Иә, Ереке, менің қолыма кеше кешкісін келіп түсті... Темір Құсайынның шенеу­нік­тердің қызмет этикасы туралы өткір мақа­ласын бүгін салып жіберсек қайтеді, – деді Жанболат.

– Мына шағын ғана «Қаның қалай қайна­мас?!» пен Әбдірәлі Бөлебайдың «Жем­қорлық өршіп тұр» деген сынын да бірінші беттен бастайық, – деді Еркін Қыдыр қолындағысын көрсетіп.

– Жарайды. Ұстап отырмай салып жіберейік. – Ерағаң шырайлы жүзін Жұмагүл Солтиеваға аударып: – Осы жолғы «Әйел әлемінде» оқылатын не бар?

– Жаман емес. Гүлзейнеп те, Айнаш та, Ділдар да оқылады. Авторлардың ма­қа­ласы да тамаша. Бірақ... бәрі де шетінен ауыр өмірді, қиын тағдырды, ке­лең­сіз көріністерді тілге тиек етеді. Оның үстіне басқа бөлімдерден ұсынып жат­қан дүниелер де өңкей сын, өткір, жы­лаң­қы мақалалар екен, – деді Жұмагүл күдіктене.

– Жұмеке, несіне қиналасыз. Қайта ертеңгі нөмірді оқырмандарымыз жылап отырып оқымай ма? – деді Еркін дереу тық еткізіп.

Бұл пікірді өзгелеріміз жапа-тар­ма­ғай қолдап кеттік.

– Мүмкіндікті жібермейік. Жылап оқи­тын нөмірге не жетсін, шіркін!..

– Мейлі.

– Бізге керегінің өзі осындай нөмір емес пе?!

 Қаптап кеткен өнеге

Күнделікті кешкі бет қарау кезінде алдын­да жатқан беттерді сүзіп шолған Сауытбек соңғы бетке үңілген бойда:

– Мына «Өнеге» деген айдарды өз­гер­­тіңдер, – деді секретариаттың жігіті Ма­рат­қа қарап.

– Сәке, оригиналында солай екен.

– Дұ­рыс қой, бірақ екінші бетте де, бесінші бетте де «Өнеге» боп жүр ғой. Бұл рубриканы келешекте көрінген материалға, көрінген суреттемеге сыналай бермеу жағын ойластыралық. Жақсы сөздің салмағын жеңілдетіп алмаған жөн. Жазып жатқан адамдарымыздың бәрі бірдей, білетініміз бар, білмейтініміз бар, шетінен өнегелі ме, осы? Ә...

Рас-ау!

«Аяқ кесу»

 Бас редактордың бөлмесі. Ертеңгілік макет бекіту кезі. Жанболат Аупбаев, Еркін, Жұмагүл, Самат рет-ретімен сы­зыл­­ған беттердің нобайларымен та­ны­­сып, әр материалға, әр айдарға жіті үңіліп отырған. Тақырыптарда сөз қай­талау­лар жоқ па? Күтілетін материал­дарға қал­дырған орындар жете ме? Рес­ми дү­ниелерден не берілмек? Шы­ғып ба­ра жатқан нөмірдің жіп-шуын ық­тият­тап, түгендеп дегендей редакторат мү­­ше­лері өз ойларын ортаға салып пі­кір­­лесуде.

– Меніңше бәрі дұрыс сияқты. Ұмыт қал­ған, күйіп тұрған ештеме жоқ. Бірінші беттің макеті дұрыстау екен. Шамамыз келсе осыны сақтап, бұзбауға тырысайық. «Ай­тайын дегенім...», «Бір ауыз сөз», «Мас­қара!» тәрізді айдарлардың бәрі қам­тылған көрінеді. Өзге беттердің де ажа­ры мен мазмұны тәуірлеу...

Макетке көңілі толған Жанболат ор­нынан түрегеліп, қызылды-жасыл­ды сызылған беттерді қайта бір қа­рап шық­ты. Осы кезде күн ұзақ үнде­мей, ты­ныш отырған Айдарбек күмәнді ойын білдірген:

– Тек, мына бір Жұмагүл апайдың «Сөз бен іс» деген мақаласы сыймай қалуы мүмкін. Сондықтан бірінші беттен бас­тап, аяғын соңғы бетке шығардық.

– Дұрыс жасағансың. Өзі не туралы еді.

– Баспасөзге жазылу жайында...

– Е-е... жарасы жеңілдеу екен. Онда Айдош, сен былай істе. Жұмагүл апаң­ның аяғы сыймаса, беттің үстінде ептеп қысқартып көр. Байқайсың ғой, әйте­уір, аяғын шорт кесіп тастап жүрме. Сыл­­тып қал­ма­сын, – деді бас редактор жы­­мыңдап.

– Мейілдерің, өздерің білесіңдер, – деді Жұ­магүл де әзіл астарын түсініп.

 

Жанат ЕЛШІБЕК,

Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты

Соңғы жаңалықтар

Су үнемдейтін қондырғы

Технология • Кеше