Су аяғы құрдымға кетпесін десек...

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ-ның Су конвенциясы мү­ше­лерінің сегізінші сессиясында «Су адамзаттың шектеулі қоры жә­не оның жетіспеушілігі әлем аймақтарының тұрақты дамуына кедергі келтіреді» деген болатын. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та Қазақстан халқына Жолдауында ауыз су мәселесін шешуге алдағы үш жыл­ға 250 млрд теңге бөлінетінін айт­қан еді. «Қазақстан-2050» Стра­тегиясында да су көздеріне ие болу геосаясаттың маңызды фак­торы ретінде белгіленген.

Ауыз су мәселесіндегі проб­ле­маның жеткілікті екенін су ре­сурс­тарын басқару мен оның жұмысын қадағалау бірнеше минис­трлікке жүктелгенінен-ақ бай­қауға болады. Мәселен, Ауыл шаруашылығы министрлігі су шаруашылығындағы нысан­дар мен техникалардың қолда­нылуын бақыласа, Энергетика ми­нистрлігі су сапасына жауап­ты. Ал ауыз су мен жерасты су қор­лары Индустрия және инфра­құ­рылымдық даму министр­лігі­не міндеттелсе, ауыз су са­пасын ба­қылау, су нысандары­ның са­­нитарлық жағдайы Ден­сау­­лық сақтау министрлігінің құзы­­ре­тінде. Экология, геология және та­биғи ресурстар ми­нистрлігі болса суды қолда­ну, су қорын қор­­ғау, сумен қам­тамасыз етуді бақы­лайды. Осының барлығы Есеп коми­теті жүргізген тексерісте де еске­рілген. Негізінен, 1995 жылға дейін Су комитеті өз алдына дер­бес мекеме болған-ды.

Парламент Сенатының депутаты Қайрат Қожамжаров бұл құрылымның 8 рет қай­та құрылып, әртүрлі ми­нистр­­ліктердің қоластына өт­­кенін айтады. Сәйкесінше, ұйым­ның міндеттері, страте­гия­сы, тіпті мамандары да өзге­ріс­ке түсуге мәжбүр бол­ды. Жалпы, егемендік алға­лы су мәселелерін шешуге мем­лекет қазынасынан тек бағ­дар­ла­ма­лық құжаттар шең­берінде 790 млрд теңге көлемінде қаржы бө­лінген. Ал 2011 жылдан бері қарай сумен қамтамасыз ету ша­ра­ларына 589 млн тең­ге жұм­салған. «Ақ бұлақ», «Ауыз су» бағдарламаларына 1,2 трлн теңге қарастырылған. 2003 жылы халқымыздың 53 па­йызы ғана ауыз сумен қам­тылса, бүгінде бұл көрсет­кіш 77 пайызға жеткен.

2003 жылы 9 шілдеде Су кодексі қабылданды. Де­ген­­мен бұл құжатта су ша­руа­шылы­ғы құрылғы­лары, мемлекет­тік мониторинг пен бақылау жүргізу ере­же­­лері сияқты қо­сымша 6 акт ескерілмеген. Оған қоса, су шаруашылығына қа­­тыс­­ты жо­ғарыда аталған 6 құ­­­ры­­лым­ның арасындағы өзара бай­ланыс реттелме­ген. Соны­мен бірге су ша­руа­­шы­лығы ны­сандары мен құ­рыл­ғы­лары­ның тір­кеуі де жа­сал­маған. Есеп ко­ми­теті жүр­гіз­ген аудит нәти­жесінде, гидро­тех­ника­лық құрылғылардың көбі ескіргені анықталды. Ги­дро­­тех­никалық құрыл­ғы­лар­дың жөндеуі мен рекон­ст­рукциясында да құрылыс және бюджет заңнамасын бұзу фактілері тіркеліп, 21 млрд теңге тиімсіз қолда­ныл­­ғаны анықталды. Мәсе­лен, Жезқазған қала­сын­­дағы Эс­кулин су жет­кіз­гі­ші­нің құрылысы ке­зін­де тех­ни­ка­лық кеңес поли­эти­ленді құ­быр­ларды шыныплас­тика­лық құбырлармен ауыс­ты­руды ұйғарады. Бұл жөн­деу­лер 385 млн теңгеге жос­парлана­ды. Құрылыс аяқ­талған соң гидравликалық тексерулер кезінде 69 жарылыс тіркеліп, оларды қай­тадан полиэтилен­ді құбыр­лармен ауыстыру қа­жет­­тігі туындайды. Бұған жо­ғары­дағы сомаға қосымша 1,1 млрд теңге жұмсалады. Ал «Астана су арнасы» МКҰ  Нұр-Сұлтан қаласы бойын­ша өздеріне тиесілі 1361 ша­қырым құбырдың 28 пайызы 30 жылдан бері, 32 пайызы 10 жылдан бері қолданылып келе жатқанын айтады. Ал барлық құбырдың 40 пайызы (539 шақырым) жаңа­дан ор­натылған, қол­даныс мер­зімі 10 жылға жет­пеген. Құрылым ақпа­раты­на сүйенсек, елорда­дағы құбырдың 41,5 пайызы ескірген. Бүгінге дейін оның 10 пайызы ғана жөндеуден өтіпті. Сондай-ақ аудит барысында смета бағасын тым жоғары көрсету фактілері де анықталған. Аудит аясын­да тексерілген 10 су шаруа­шы­лығы нысанында-ақ смета баға­сын асыру 5,5 млрд тең­ге болып отыр. Жалпы, Су ре­сурстары комитетінің 2,5 млрд теңге көлемінде қаржы заң­на­масын бұзу, 26,3 млрд теңгені тиімсіз пайдалан­ғаны, 189 техникалық ақау анықталды.

Су ресурстары саласын­да­ғы құрылғылардың ескіруі мен жаңартылмауы себебі­нен су­дың да үлкен шығы­ны бо­ла­тынын ескерген жөн. Коммуналдық желі­лер­дің 57 пайызы ескірген болса, жыл сайын олардың 5 па­йызы ғана жаңартылады. 2018 жылғы су шығынын есептейтін болсақ, бір ғана Алматы қаласындағы көр­сеткіш 33 пайызды көр­сетіп отыр. Бұл дегеніміз жы­лы­на 74 млн текше метр су не­месе 4 млрд теңгенің бос­­қа кет­кені. Жалпы, норма бо­­йынша 1 адам айына 11,7 тек­ше метр су қажет ететі­нін ескерсек, бұл жарты мил­лион­ға жуық тұрғыны бар қала­ның 1 жылда жұмсайтын мөлшері. Суды ысырап ету көрсеткіштері басқа қалаларда да жоғары. Нұр-Сұлтан, Шым­кент қалалары мен Жамбыл, Ақтөбе, Қостанай облыстарында 13-16 пайыз шамасында. Қорыта айтқанда, 2018 жылы 218 млн текше метр судың зая кеткені, сәй­­­кесін­ше 16 млрд теңге көле­мін­де шығын келгені мәлім болды. Осы салаға жауапты құрылымдардың суды үнем­деу құрылғыларына тиіс­ті назар аудармайтынын да айта кеткен жөн. Респуб­лика­мыз­да­ғы 1117 ұйымның айналымды сумен қамту технология­сын тек 131 ұйым енгізген, бұл – жалпы көрсеткіштің 11,7 пай­ызы. Су шығынының ха­лық­аралық статистикасына қарайтын болсақ, еліміздің жағдайы қуантарлық емес. Қазақ­стан 40 пайыздық көр­сет­кішпен АҚШ (11%), Ресей (21%), Ұлыбританиядан (23%) кейін тұр.

Республикамыздағы су қой­­малары мен су тоған­дары­ның көбі жекеменшікке өткені белгілі. 309 су қойма­сының 89-ы мемлекет, 191-і ком­муналды, 35-і жеке тұл­ға­лардың қарауында. 2006 жылғы дерекке сүйенсек, олар­дың 45-і апаттық жағ­дайда болған. Ал соңғы есеп бойынша, 433 су тоғаны­ның алтауының ғана қауіпсіздік декларация­сы бар. Олардың қолданыс мер­зімі 40 жылдан асқанын да ес­керген жөн. Әу баста су шаруа­шы­лығы нысандарын жеке тұл­ға­лар­дың меншігіне беру арқылы олардың жағдайын жақсарту көзделген-ді. Алай­да, тоған мен қойма иелерінің оларға инвестиция тартпай, пай­даны өздері иемденіп кел­гені белгілі. Оған 43 адам­ның өліміне себеп болған Қызыл­ағаштағы оқиға дәлел.

Судың зая кетуі бір мәселе болса, еліміздің су қоры – екін­ші мәселе. Өйткені жерасты су қорының көлемі тек 30-50 жыл бұрын анықталған. Содан бері жаңартылған ақ­­парат жоқ. Жерасты су қоры­ның да жағдайы мүшкіл. Өйткені гидрогеологиялық саңы­лаулар су қорларына үлкен қауіп ту­ғызып отыр. Ал олардың саны аз емес, Есеп комитетінің тек­серісі нәти­­жесінде 1740 еке­ні анық­тал­ды. География инс­ти­туты­ның ғалымдары респуб­лика­ның су қоры жыл сайын төмендеп келе жатқанын айтады. 1960 жылдары су қоры 120 текше километр болса, қазір­де оның көлемі 101-дің ша­ма­сында. Су қорының 56 па­йызы ғана Қазақстанда орна­ла­сып, қалған 44 пайызы транс­шекаралық өзендер арқылы келетіні мәлім. Осы орайда Дүниежүзілік банк судың жетіспеушілігінен 2050 жылы ІЖӨ көрсеткіші 6 пайызға төмендейтінін хабар­лайды. Ал Дүниежүзілік ресурс­тар институты бүгін­де 2 млрд адамның су тап­шы­лы­ғы бар жерлерде өмір сү­ріп жатқанын айтады. Жер шарының 70 па­йызы су еке­нін ескерсек, су тап­шылы­ғы­ның болуының өзі парадокс. Технология мен жа­сан­ды интеллектінің дамуы да ауыз су мәселесінің түйі­нін таппай отыр. Ал соңғы 50 жыл­­дағы әлемде болған 507 қақ­тығыстың себебі – су. Оның 21-і әскердің араласуымен аяқталды.

Судың да сұрауы барын тек тұрмыста емес, мем­лекет­­тік деңгейде қара­мауы­мыз­дың салдарынан мем­лекет бюджетінің де, су қоры­ның да тиімсіз пайда­лан­ға­ны анық­талып отыр. Қыс­қа­сы, су­дың айналасында шу кө­бе­йіп тұр. Аз судың өзін үнем­­мен пайдалану былай тұр­сын, суға қа­тыс­ты қар­жы­ның ая­ғын құр­дымға жібе­ру де халық­тың қазы­насына үл­кен сал­мақ түсіреді. Есеп коми­теті­нің тексерісі осының ай­ға­ғы. Ендеше, мемлекет су ре­­сурстарын тиімді пай­­дала­ну­­мен қатар, оған бө­лін­ген қар­­жыны да қатаң қада­ғалау қажет.