Өз сөзінде Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Қазақстанның әлеуметтік моделін қалыптастырудың үш кезеңін еске салды. Оның айтуынша, әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономикаға көшудің бірінші кезеңінде (1991 – 1999ж.ж.) өмір сүру деңгейінің нашарлау қарқынын төмендету бойынша шаралар қабылданды. Бірінші болып отбасы кірістеріне қарамастан балаларға (1991 ж.) төленетін отбасылық жеңілдіктер енгізілді, олардың мақсаты азық-түлік, балалар киімі бағасының өсуін өтеу болды. Табысы аз халықты әлеуметтік қорғау жүйесін енгізу мақсатында 1999 жылы «Ең төмен күнкөріс деңгейі туралы» Заң қабылданды.
Екінші кезеңде Қазақстанда кедейлікпен күрес жөніндегі мемлекеттік бағдарлама іске асырылды (2000-2001 жылдар). Оның негізгі мақсаты әлеуметтік қолдау және жұмыспен қамтуды кеңейту арқылы кедейлікті қысқарту болды.
2002 жылы «Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы» Заң күшіне енді. 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап бала тууына байланысты біржолғы жәрдемақы енгізілді. Ал 2006 жылы «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы» Заң қабылданды, баланың туылуына байланысты берілетін жәрдемақымен қатар, бір жасқа толғаннан кейін баланы күтуге арналған жәрдемақы (жұмыс істемейтін аналарға арналған отбасының кірісіне қарамастан), сонымен қатар Табысы азық-түлік себетінің құнынан төмен табысы төмен отбасылардағы 18 жасқа дейінгі балаларға төленетін жәрдемақы.
«Үшінші кезеңде Дүниежүзілік банкпен ынтымақтастық аясында АӘК реформаларына дайындық басталды. Осылайша, 2014 жылдан бастап 2017 жылға дейінгі кезеңде елімізде «Өрлеу» пилоттық жобасы іске асырылды, нәтижесінде алушылар үшін әлеуметтік келісім шарттар жүйесі, көмек алудың шарттылығы, әлеуметтік жағдайы төмен отбасыларға еріп жүру тәжірибесі енгізілді. Бұл мақсатқа бюджеттен 14,8 миллиард теңге бөлінді. Атаулы әлеуметтік көмектің реформасын жалғастыра отырып, 2018 жылы алғаш рет біз күнкөріс деңгейінің 40-тан 50%-ға дейін (бұдан әрі – КД) көтере отырып, АӘК тағайындау құқығын айқындау үшін кірістер деңгейіне белгіленген өлшемді өзгерттік. Нәтижесінде, АӘК алушылар саны 2017 жылмен салыстырғанда 20 есеге өсті», – деді Біржан Нұрымбетов.
Министр сондай-ақ, биылғы жылы Мемлекет басшысының «Нұр Отан» партиясының XVIII съезінде берген тапсырмасын жүзеге асыру үшін атаулы әлеуметтік көмек тағайындау тетігі өзгертілгендігін атап өтті. 2019 жылдың 1 сәуірінен бастап АӘК тағайындау үшін шекті деңгей 50%-дан 70%-ға дейін ұлғайтылды, табысы аз отбасының әрбір баласына АӘК мөлшері 20 789 теңге немесе КД-нің 70% сомасында белгіленген. Сонымен қатар шартсыз ақшалай көмек көрсету мерзімі 3 айдан 6 айға дейін, шартты ақшалай көмек 6 айдан 12 айға дейін ұзартылды.
«Нәтижесінде, ағымдағы жылғы қарашаның басында 456,5 мыңға жуық отбасы немесе 2,1 млн адам мемлекет тарапынан нақты қолдау алды, оның 53% – көпбалалы отбасылар. Бұл алушылар бойынша ағымдағы жылдың 1-тоқсанындағы ұқсас көрсеткіштерге қарағанда 7,7 есеге арттырылды. Белгіленген АӘК орташа мөлшері 1,8 есеге өсті. Алғаш рет бюджетке АӘК төлеуге 245 млрд теңге көзделген», деді Біржан Нұрымбетов.
Атаулы әлеуметтік көмек жүйесін дамыту перспективаларына тоқталған Еңбекминінің басшысы 2 қыркүйектегі Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауында Үкіметке АӘК бөлу тетіктерін, оның ашықтығын, әділеттілігін және жұмысқа ынталандыруын қамтамасыз ету, сондай-ақ табысы аз отбасылардың балаларына кепілдендірілген әлеуметтік топтаманы енгізу туралы тапсырма бергенін еске салды.
«Парламент Мәжілісі АӘК ұсынудың қолданыстағы жүйесін өзгертетін заң жобасын қабылдады, оның негізгі бағыты – еңбекке ынталандыру, табысы аз азаматтардың кірістері мен мемлекеттік қолдау көлемін есепке алудың ашықтығы мен әділеттілігін қамтамасыз ету болып табылады. Ұсынылған шаралар кешенді түрде жүзеге асырылады, мемлекеттік көмек: көпбалалы отбасыларды қолдау, жаңартылған атаулы әлеуметтік көмек, әлеуметтік жағдайы төмен отбасылардағы балаларға кепілдендірілген әлеуметтік топтама кіреді», деді Біржан Нұрымбетов.
Осылайша, 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап заң жобасында кәмелетке толмаған балаларының 4 және одан да көп балалары бар отбасыларға немесе 23 жасқа дейінгі күндізгі оқу бөліміне ақы төлеу көзделген. Бұл жәрдемақы отбасының табысына қарамастан сараланған мөлшерде: 4 баламен - 42 496 теңге; 5 баламен - 53127 теңге; 6 баламен - 63 757 теңге; 7 және одан көп баламен - 74 388 теңге көлемінде тағайындалады.
АӘК ұсынудың жаңа тәсілдеріне мыналар кіреді: әр тоқсан сайын атаулы әлеуметтік көмек тағайындау; АӘК тағайындаудың қазіргі шекті өлшемін сақтау – отбасының әр мүшесіне шаққандағы орташа кіріс күнкөріс деңгейінің 70% -ынан кем болуы керек; отбасының барлық мүшелері үшін АӘК мөлшерін жан басына шаққандағы кірістер мен кедейлік шегінің арасындағы айырмашылық ретінде анықтау; еңбекке қабілетті азаматтарға қойылатын талаптарды күшейту, егер олар жұмыс істеуден бас тартса, АӘК төлеу бүкіл отбасы үшін тоқтатылады; учаскелік комиссиялардың осы процесстегі рөлінің артуымен отбасының материалдық жағдайына зерттеу жүргізу мерзімін 3 күнне 7 күнге дейін ұлғайту.
Кепілдідендірілген әлеуметтік топтаманы ұсыну шеңберінде 1 жастан 6 жасқа дейінгі табысы аз отбасыларының балаларын азық-түлік жиынтығымен және гигиеналық құралдармен, 6 жастан 18 жасқа дейінгі балаларды мектептерде ыстық тамақпен, оқу құралдарымен және мектеп киіммен қамтамасыз ету ұсынылады, сондай-ақ оларға мектепке дейінгі жол жүру шығындары өтеледі. Медициналық, оның ішінде стоматологиялық көмек 18 жасқа дейінгі балаларға тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру шеңберінде көрсетілетін болады.
Сонымен қатар, Министр жаңа АӘК тетігі екі тармаққа жаңа бағыт беретін E-Halyk ақпараттық жүйесі арқылы жүзеге асырылатынын атап өтті.
Біріншіден, бұл Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асырумен байланысты жаңа қатынастар. Енді табысы аз адамдарды жұмысқа орналастыру және оларды басқа да жұмыспен қамту шараларымен қамту үшін міндетті шарт жұмыспен қамту орталықтарынан Бос орындар іздеуде жаңа белсенділікті және жұмыс берушілермен және табысы аз азаматтармен тиімді өзара іс-қимылды талап етеді.
Екіншіден, қазірдің өзінде «Е-халықта» жаңа «Электрондық әлеуметтік карта» модулі енгізілді. Бұл жүйеде 7 миллионға жуық қазақстандық отбасының (18,5 миллион адам) әлеуметтік картасы жасалды, бұл олардың әл-ауқатының деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
«Болашақта жергілікті атқарушы органдардың «Электрондық әлеуметтік карта» жобасын іске асыруы көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсартады, оларды проактивті форматқа айналдырады, яғни қызметтер қиын өмірлік жағдай анықталған кезде өтініш берушіні күтпей-ақ көрсетілетін болады. Бұл жұмыста әлеуметтік қызметкерлер маңызды рөл атқарады. Олардың сигналы халықтың осал топтарына жергілікті жерде барлық әлеуметтік қызмет түрлерін көрсететін ведомствоаралық өңірлік топтардың белсенді үйлестірілген іс-қимылдарының негізгі белгісі болады», деп түйіндеді Біржан Нұрымбетов.
